Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

думаю пра нашу родную мову, то дзіва бярэ: на працягу вякоў

забараняная, гнаная, зневажаная даўно б павінна знікнуць, а яна па сёння

жыве (Полымя. 1997. №3)...>

У рускай мове адпаведныя дзеепрыметнікі незакончанага трывання з

суфіксам -н- не ўжываюцца. На іх месцы – дзеепрыметнікі залежнага стану

з суфіксамі -ем-, -им- або суфіксам -вш-. Так, словазлучэнне вякамі

збіраная і тоеная крыўда можна перакласці: веками накапливаемая и

скрываемая обида; веками собиравшаяся (накапливавшаяся) и

утаивавшаяся обида.

У многіх формах дзеяслова часавае значэнне сцерлася (жаданы,

каханы, паважаны, чаканы і інш.), і яны ў пэўных выпадках адпавядаюць

рускім дзеепрыметнікам (прыметнікам) з суфіксамі -ем, -ом-, -им-.

<...АДНІМАНЫ – які аднімаўся, аднімаецца (рус. отнимаемый).

Сцяміўшы гэта, Ляўчук апусціў увесь дзень не адніманы ад пляча прыклад

свайго "дзегцяра" і дастаў з кішэні ўсохлы і абкрышаны кавалак хлеба (В.

Быкаў)...>

<...ВЫМАГАНЫ – які вымагаецца, якога патрабуюць (рус. требуемый).

Адных імкнуцца прымусіць да падпісання вымаганых паказанняў біццём,

другіх – толькі пужаннем (Ф. Аляхновіч)...>

<...ГАВОРАНЫ, МАЎЛЯНЫ – які гаворыцца, прамаўляецца (рус.

произносимый, звучащий). Чамусьці можна выпускаць на беларускай мове

тоўстыя падручнікі па гісторыі .. і разам з тым можна як перад уласнымі

дзецьмі, так і перад гасцямі з-за мяжы праз гаворанае слова паказваць сваю

другаснасць і неістотнасць (ЛіМ. 1995. 8 снеж.). Мастацкае слова,//

Маўлянае міла –// Ад ліха замова,// Чароўная сіла (Р. Крушына)...>

<...ЗВАНЫ, НАЗЫВАНЫ – які завецца, называецца (рус. называемый).

Штогод, вясной, у дзень, вялікім званы,// Збіраюцца яны [валачобнікі], як

буслы ў вырай,// I йдуць пад вокны... (Я. Купала). За што так мяне скараў

ты,// Богам называны? (Я. Купала)...>.

<...НЕСПЫНЯНЫ – такі, што цяжка, немагчыма спыніць (рус.

неостановимый). I крыніцай жывой над айчызнай сваёй// Паплыла, пацякла

[маладая Беларусь] неспыняная (Я. Купала)...>

<...ПАВАЖАНЫ, ШАНАВАНЫ – такі, якога паважаюць, шануюць

(рус. уважаемый). У нашай краіне школьны настаўнік – гэта адна з самых

ганаровых, самых паважаных народам прафесій (Звязда. 1972. 1 кастр.).

Сабковіч .. дзеля, збольшання свайго багацця хоча жаніцца з Адэляй,

дачкой шанаванага ў павеце суддзі (Я. Купала)...>

<...СПАДЗЯВАНЫ, ЧАКАНЫ – такі, на які спадзяюцца, якога чакаюць

(рус. ожидаемый). Да яго прынеслі ад немцаў паперу аб спадзяваным у

найбліжэйшыя дні прыездзе цэлай масы ўцекачоў (Полымя. 1991. №5).

Спадзяванага памілавання не адбылося (Свабода. 1996. 20 снеж.). Пашлі,

Каляда, Беларусі чаканага сонца,// пустэльную цішу мяцеліцай раскалышы

(А. Хатэнка)...>

<...ХАВАНЫ – які (якога) хаваюць (рус. скрываемый). I ў гэту пару

прыйшоў нарэшце ліст ад бацькоў, якога чакаў Карызна з таемным,

старанна хаваным нават ад самога сябе страхам (М. Зарэцкі)...>

<...ЧЫТАНАЕ (у значэнні назоўніка) – тое, што чытаецца кім-небудзь

(рус. читаемое). Ён чытаў Пушкіна паволі, мо таму, што надаваў

чытанаму вялікі сэнс, а яшчэ, відаць, таму, што не ўмеў хутчэй чытаць

(П. Броўка)...>

Маладосць, 1997, №9.-- С.224-250.

Анатоль Багдзевіч

ПУЛЬСАЦЫЙНЫ, ЗНІКАЛЬНЫ, СКЛАДОВЫ

І ІНШЫЯ БЕЛАРУСКІЯ АДЭКВАТЫ РУСКІХ

ДЗЕЕПРЫМЕТНІКАЎ

З СУФІКСАМІ – УЩ-, -ЮЩ-, -АЩ-, -ЯЩ-

Праблема ўжывання дзеепрыметнікаў і прыметнікаў з суфіксамі -уч-, -

юч-, -ач-, -яч- не новая. У апошняе дзесяцігоддзе многія навукоўцы,

журналісты змагаюцца за чысціню роднай мовы, яе ачышчэнне ад

штучных, пазычаных, неўласцівых ёй лексемаў, словаформаў, марфемаў.

Названыя афіксы якраз і адносяцца да шэрагу такіх марфемаў, бо

ўтвораныя з іх удзелам словы (словаформы) з'яўляюцца аманімічнымі ў

пачатковай форме з дзеепрыслоўем. Немілагучнымі з'яўляюцца і іншыя

формы дзеепрыметнікаў ці ўтвораных ад іх марфолага-сінтаксічным

спосабам прыметнікаў. Пра ненарматыўнасць іх ужывання сведчаць і

акадэмічная граматыка

, і многія лінгвісты

, і тэрміналагічныя слоўнікі

1990 – 1994 гг.

Спынімся, аднак, на вузкай групе разгляданых словаў-

тэрмінаў са значэннем уласцівасці аб'екта наймення (УАН).

Тэрміналогія – пласт лексікі, які ў наш час патрабуе вялікай увагі і

нармавання, асабліва гэта тычыцца нармавання структуры, бо найбольш

разбураюць лад мовы неўласцівыя ёй афіксы. Тэрміналогія ж, акрамя таго,

мае значны ўплыў на агульнародную мову. Як паказвае аналіз

тэрміналагічных слоўнікаў і навуковых тэкстаў на беларускай мове,

гаварыць пра наяўнасць строгай нормы ва ўжыванні тых ці іншых афіксаў

у тэрмінах разгляданай групы не даводзіцца. У адных крыніцах мы

сустракаем частае выкарыстанне тэрмінаў з суфіксамі -уч-,-юч-, -ач-, -яч-:

актыўнасць фотасенсібілізуючая, апарат рэжучы, увод легіруючых

Беларуская граматыка. У 2-х ч. Ч.1. – С.188

Сцяцко П. Родная мова — мова навукі: Праблема нармавання лінгвістычнай тэрміналогіі // Роднае

слова. 1995. № 4. С. 3 — 14; Піліповіч Т., Чаранкевіч С. Тэрмінаадзінкі ў фізіцы: Словаўтварэнне і

семантыка // Матэрыялы рэспубліканскай канферэнцыі "Пытанні нармалізацыі беларускай навуковай

тэрміналогіі". — Гомель, 1994. - С. 31 - 32.

Русско-белорусский математический словарь / Под общ. ред. Я.В. Радыно. — Мн., 1993; Сухая Т.,

Еўдакімава Р. і інш. Тэрміналагічны слоўнік па вышэйшай матэматыцы для ВНУ. — Мн., 1993;

Самайлюковіч У., Пазняк У., Сабалеўскі А. Руска-беларускі фізічны слоўнік. — Мн., 1994.

кампанентаў

; у іншых такія тэрмінаадзінкі цалкам адсутнічаюць, але

паслядоўнасці ў іх замене натуральнымі беларускімі адпаведнікамі таксама

няма: галінавальны выступае адпаведнікам да ветвящийся ў

"Тэрміналагічным слоўніку па вышэйшай матэматыцы для ВНУ" (Мн.,

1993, далей ТСВМ), а ў "Руска-беларускім матэматычным слоўніку" пад

рэд. Я. Радыны (Мн., 1993, далей РБМС) у гэтым выпадку ўжыты тэрмін

галінаваны; диффе-ренцирующий у розных слоўніках падаецца як

дыферэнцоўны і дыферэнцавальны і г. д. Таму відавочная патрэба ў

спарадкаванні ўжывання тых ці іншых афіксаў пры ўтварэнні тэрмінаў

разгляданай групы.

Перш за ўсё трэба высветліць марфалагічную прыроду і структуру

названых тэрмінаў. Значнае месца ў шэрагу гэтых дэрыватаў займаюць

складаныя словы або ўтварэнні з прыстаўкай не-. Такія тэрміны,

безумоўна, трацяць свае дзеяслоўныя прыметы і пераходзяць у разрад

прыметнікаў – ад'ектывізуюцца. Прымета паводле дзеяння ў іх становіцца

пазачасавай, сталай. Але такое самае часавае значэнне маюць і астатнія

тэрміны з значэннем УАН, бо ўжо сама разгляданая семантыка

прадугледжвае сталую ўласцівасць, а не тую, што характэрная для аб'екта

наймення на працягу пэўнага адрэзка часу, суадноснага з часам дзеяння,

выражанага выказнікам. Большай перашкодай пры ад'ектывацыі

дзеепрыметнікаў цяперашняга часу незалежнага стану з'яўляецца значэнне

стану тых тэрмінаў з суфіксамі -уч-, -юч-, -ач-, -яч-, якія маюць суадносныя

станавыя пары з суфіксамі -ем-, -ім-. Аднак такіх тэрмінаў сярод дэрыватаў

з значэннем УАН няшмат. Да таго ж тут апазіцыя не зусім па станавым

значэнні, а хутчэй па семантыцы. У першым выпадку гэта здольнасць

аб'екта наймення выступаць утваральнікам дзеяння (а не непасрэдна

ўтвараць дзеянне ў момант гугаркі ці адначасова з асноўным дзеяннем), а ў

другім – здольнасць падпадаць пад гэтае дзеянне. Такую семантыку ў

беларускай мове могуць перадаваць і аддзеяслоўныя прыметнікі: ворная

зямля (прыгодная да ворыва), гэта значыць аб'ект дзеяння, жвачная

жывёла – тая, якой уласціва жаваць жуйку, г. зн. здольнасць утвараць

дзеянне.

Значэнне УАН можа рэалізавацца ў больш канкрэтных значэннях.

Нагадаем асноўныя з іх (на матэрыяле рускай мовы):

1. Здольнасць аб'екта наймення да ажыццяўлення пэўнага працэсу:

адсорбирующее вещество – рэчыва, здольнае да адсорбцыі – паглынання

часцінак газу сваёй паверхняй; парообразующий – здольны ўтвараць пару;

праникальная радыяцыя – радыяцыя, здольная пранікаць;

вибропоглащающий – здольны паглынаць вібрацыі.

Люшцік I. Тэрміналогія нафта- і газаздабычы (абсталяванне промыслаў і інструмент) / Тэрміналагічны

зборнік 89-90. — Мн., 1992. — С. 18—37; Краевская Н. Русско-белорусскмй словарь

электротехническнх терминов. — Мн., 1993.

2. Стан аб'екта наймення, яго месцазнаходжанне адносна чаго-небудзь,

вонкавы выгляд: бездействующий – які знаходзіцца ў стане бяздзеяння;

прилегающий – які знаходзіцца непасрэдна каля чаго-небудзь; ветвящийся

– які мае выгляд разгалінаванай структуры.

3. Характарыстыка інтэнсіўнасці дзеяння, яго працягласці ў часе:

короткоживущий, быстрозатухающий, малошумящий.

4. Хімічны склад: водородсодержащий, железосодержащий,

алмазосодержащий і пад.

5. Схільнасць да дзеяння: исчезающий, легковоспламеняющийся,

прилипающий, расширяющийся.

Тэрміны гэтых розных групаў у рознай ступені страцілі свае сувязі з

дзеясловамі. Для ад'ектываў 2-й і 4-й групаў зусім неактуальныя не толькі

прыметы дзеяслова (час, стан), але ў некаторых выпадках і вербіяльная

семантыка. Так, тэрмін ветвящийся са значэннем вонкавага выгляду

аб'екта наймення мае семантычную сувязь з назоўнікам ветка ў той жа

ступені, што і з дзеясловам ветвиться, а магчыма, нават і больш цесную.

Для ад'ектываў 3-й групы семантыка дзеяслова мае істотнае значэнне, але

іх ад'ектывацыя не выклікае сумненняў з-за таго, што большасць з іх –

складаныя словы. Найбольш цесную сувязь з дзеясловам маюць ад'ектывы

1-й групы, аднак пра іх ад'ектывацыю мы ўжо згадвалі.

Такім чынам, тэрміны з суфіксамі -ущ-, -ющ-, -ащ-,-ящ- з значэннем

УАН – гэта прыметнікі, утвораныя спосабам ад'ектывацыі ад адпаведных

дзеепрыметнікаў, што дазваляе весці гаворку не толькі пра непажаданасць

ужывання ў гэтым выпадку структураў з -уч-, -юч-, -ач-, -яч-, але і пра не-

патрэбнасць такога ўжывання для перадачы семантыкі УАН, бо ўсе

"вартасці" "-уючых" тэрмінаў (яны дакладна паказваюць на час і стан

дзеяння) не актуальныя ў гэтым выпадку. Таму перадаць значэнне УАН

можна і іншымі словаўтваральнымі сродкамі, уласцівымі нашай мове, пры

ўмове, што яны поўна, сцісла, дакладна выражаюць патрэбную семантыку.

Разгледзім гэтыя сродкі.

Самым актыўным суфіксам пры дэрывацыі тэрмінаў разгляданай групы

з'яўляецца суфікс -льн-. У "Руска-беларускім фізічным слоўніку" (Мн.,

1994, далей РБФС) каля 70 (з 123) тэрмінаў – адпаведнікаў рускіх

дэрыватаў з суфікса-мі -ущ-, -ющ-, -ащ-,-ящ- са значэннем УАН

змяшчаюць гэты фармант; у РБМС – 25 з 43; у ТСВМ – 30 з 64:

адсарбавальны, вібрапаглынальны, усмоктвальны, вычарпальны,

знікальны, хутказатухальны і г. д. Многія навукоўцы таксама раяць

выкарыстоўваць суфікс -льн- у гэтым выпадку

. Хоць у працах 70 – 80-х гг.

і сустракаюцца меркаванні, што формы тыпу вычарпальны, прыгнятальны

нельга лічыць удалымі ў якасці эквівалентаў да рускіх исчерпывающий

Сцяцко П. Родная мова — мова навукі... — С. 7; Піліповіч Т., Чаранкевіч С. Тэрмінаадзінкі ў фізіцы...

— С. 31.

(ответ), угнетающий

. У наш час такія формы ўсё часцей

выкарыстоўваюцца ў перыядычным друку і не выклікаюць непаразумення.

Не аспрэчваецца ўжыванне суфікса -льн- у складаных прыметніках і ў

прыметніках з прыстаўкай не-, якая, у адрозненне ад іншых дзеяслоўных

прыставак, не перашкаджае, а, наадварот, спрыяе ад'ектывацыі

дзеепрыметнікаў

. У тэрмінах з прыстаўкай не- найбольш выяўляецца

ад'ектыўнае значэнне, бо некаторыя з іх можна па семантыцы паставіць у

адзін шэраг з дэрыватамі на -ем- (якія, па ідэі, павінны мець супрацьлеглае

часавае і станавае значэнне. Параўнаем: непропускающий і

непроницаемый). Таму нату-ральна, што адпаведнікамі да абодвух словаў

кожнай такой пары будуць ад'ектывы з суфіксам -льн-: непранікальны,

непрапускальны.

У "Руска-беларускім слоўніку матэматычных, фізічных, тэхнічных

тэрмінаў"

(далей РБС МФТТ) вельмі вялікая колькасць тэрмінаў такога

кшталту, аднак, падаецца з су-фіксамі -уч-, -юч-, што зусім не апраўдана:

"незапацяваючы", "неразбураючы", "матэрыялазберагаючы". Гэта

сведчыць пра ўжыванне такіх адзінак у недагледжаных перакладных

навуковых тэкстах (гэты слоўнік складзены на аснове ўжывання тэрмінаў у

навуковых тэкстах).

Суфікс -льн- здольны перадаваць не ўсе адценні значэння УАН. Так,

вялікая колькасць тэрмінаў 1-й, 3-й, 4-й і 5-й групаў змяшчаюць гэты

фармант і з'яўляюцца паўнавартаснымі адпаведнікамі рускіх тэрмінаў з

суфіксамі -ущ-, -ющ- з значэннем УАН: блукальны, вібрапаглынальны,

вадародазмяшчальны, дваякапераламляльны, невыпрамляльны,

несаматушыльны, непрыліпальны і г. д. Аднак тэрміны 2-й групы

звычайна падаюцца з іншым фармантам, паколькі суфікс -льн- надае

тэрміну адценне значэння актыўнасці дзеяння. У словах жа 2-й групы

пераважна выкарыстоўваюцца дзеяслоўныя асновы, якія выражаюць

"пасіўнае" дзеянне, стан: перасякаюцца, знаходзіцца побач (прылягае),

дзейнічае на пэўнай адлегласці ад чаго-небудзь (а г. зн. знаходзіцца на

пэўнай адлегласці) – пересекающиеся прямые, прилежащий,

близкодействующий і г. д. Відавочна, што ва ўсіх гэтых прыкладах

ужыванне суфікса -льн- было б не зусім апраўданым: "перасякальныя"

(прамыя), "прыляжальны" і г. д. Таму ў гэтых выпадках і

выкарыстоўваюцца іншыя фарманты.

Але і ў межах тэрмінаў 1-й, 3-й, 4-й і 5-й групаў не да ўсіх дзеяслоўных

асноваў можа далучацца фармант -льн- з тым, каб надаваць аснове

патрэбнае значэнне. Так, вельмі актыўным пры названых умовах суфікс

-льн- з'яўляецца пры далучэнні ад асноваў інфінітыва дзеясловаў I

Гераськіна Т. Дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу ў сучаснай рускай мове і іх

пераклад на беларускую мову // Беларуская лінгвістыка. 1989. Вып. 36. С. 40 — 46.

Калакуцкая Л. Адьективация причастий в современном русском языке. — М., 1971.

Костюкович Н., Люштик В., ІЦербин В. Русско-белорусский словарь математических, физических н

техническнх терминов / Под ред. Н.Н. Костюковича. — Мн., 1995.

прадукцыйнага класа

: параўтваральны, вызначальны, абцякальны,

непаглынальны, вагальны, дапаўняльны і інш. Такія ўтварэнні добра

стасуюцца з іншымі аднакаранёвымі словамі, а гэта сведчыць на іх

карысць: абцякальны – абцякальнасць, паглынальны – паглынальнік,

паглынанне. Тым часам як утвораныя ад асновы цяперашняга часу

"-уючыя" тэрміны такіх стасункаў не маюць.

Значна менш у слоўніках утварэнняў з суфіксам -льн- ад дзеясловаў III

прадукцыйнага класа (адсарбавальны, кандэн-савальны) і адзінкавыя

ўтварэнні ад дзеясловаў IV прадукцыйнага (несаматушыльны) і

непрадукцыйных (лікава-развязальны – I, непадавальны – VIII) класаў.

Таму можна гаварыць аб прадукцыйнасці разгляданага фарманта пры

ўтварэнні тэрмінаў з значэннем УАН у спалучэнні з асновамі дзеясловаў I

прадукцыйнага класа, малапрадукцыйнасці ў спалучэнні з асновамі III

прадукцыйнага класа і непрадукцыйнасці ў спалучэнні з асновамі IV

прадукцыйнага і непрадукцыйных класаў.

Роднае слова. – 1998. -- №8. – С.95 – 100.

Фармантам, які бярэ на сябе нагрузку пры ўтварэнні тэрмінаў-

ад'ектываў з значэннем УАН ад дзеясловаў IV прадукцыйнага і

непрадукцыйных класаў, выступае -н-ы; ён далучаецца да скарочанай

асновы інфінітыва (з адыманнем фінальнай галоснай асновы). Такіх

дэрыватаў у тэрміналагічных слоўніках таксама шмат: 48 з 123 у РБФС, 12

з 43 у РБМС, 20 з 64 у ТСВМ (яны складаюць каля 35 % ад усіх тэрмінаў з

значэннем УАН адпаведнікаў да рускіх "-ующих" структураў; утварэнні з

суфіксам -льн- – каля 54 %).

Як заўважае ў манаграфіі "Беларуская навуковая тэрміналогія" Л.

Антанюк, "...аддзеяслоўныя тэрміны – прыметнікі – (з суфіксам -н-. – А.Б.)

служаць для намінацыі якасцей, уласцівасцей адносна магчымасцей

падвяргацца пэўнаму дзеянню або здольнасці ўтвараць пэўнае дзеянне:

адкідны, выхлапны, заліўны, заціскны"

. Відавочна, што акрэсленая

семантыка, асабліва другая яе частка, адпавядае семантыцы разгляданай

групы словаў. Першая ж частка (дзе ідзе гаворка пра магчымасць

падлягаць дзеянню) паказвае на магчымасць утварэння тэрмінаў 2-й

семантычнай групы, г. зн. з значэннем стану, вонкавага выгляду. Аналіз

тэрміналагічных слоўнікаў 1990 – 1994гг. пацвярджае гэта. Менавіта ў

Класы дзеясловаў – гэта групы дзеясловаў, якія адносяцца да аднаго і таго ж спражэння і

характарызуюцца тоеснымі фармальнымі суадносінамі асноваў інфінітыва і цяперашняга часу. У

лінгвістычнай літаратуры прынята адрозніваць прадукцыйныя і непрадукцыйныя класы. Калі мадэль

формазмянення характэрная для вялікай групы дзеясловаў, якая з'яўляецца адкрытай, таму што яна можа

пастаянна папаўняцца

новымі дзеясловамі, тады дзеясловы гэтай мадэлі ўваходзяць у прадукцыйны клас.

Калі ж мадэль формазмянення ахоплівае лексічную групу дзеясловаў, якая з'яўляецца закрытай, таму

што па тыпу дзеясловаў гэтай групы новыя дзеясловы не ўтвараюцца, тады гэтая мадэль уваходзіць у

адзін з непрадукцыйных класаў (гл.: Беларуская граматыка: У 2 ч. Ч. 1. Мн., 1985. С. 166 — 185). —

Заўвага

рэд.

Антанюк Л. Беларуская навуковая тэрміналогія. •— Мн., 1987. — С. 223

словах 2-й групы найбольш часта выкарыстоўваецца суфікс -н-:

перасечныя прамыя, разбежны, супрацьлежны, прыналежны, пераважны

(преобладающий). Аднак ёсць і значная колькасць прыкладаў з іншых

семантычных групаў з гэтым афіксам: электраправодны, самафакусоўны,

самаўзбудны, супрацьдзейны і г. д.

Некалькі тэрмінаў з значэннем УАН можа ўтварацца далучэннем

суфікса -н- да асновы назоўніка – назвы працэсу [аднак гэта большы

уласціва тэрмінам з значэннем функцыі аб'екта наймення (ФАН)]:

вібрацыйны (вибрирующий), крышталізацыйны, гукаізаляцыйны.

Утварэнне ад'ектываў ад асновы назоўніка дазваляе пазбыцца не толькі

суфіксаў -уч-, -юч-, але і нехарактэрнага для беларускай мовы элемента

-ір-, да таго ж сцісла і выразна перадаць семантыку: – якому ўласцівая

вібрацыя – вибрирующий, вібрацыйны, пульсацыйны.

Утварэнні з фармантам -н- і ад дзеяслоўных, і ад назоўнікавых асноваў

добра стасуюцца з іншымі аднакаранёвымі словамі (у іх ліку і з назвамі

працэсаў: электраправодны – электраправоднасць – электраправаднік і г.

д.). Утварэнні з суфіксам -н- (і іх адпаведнікі з суфіксамі -ущ-, -ющ- у

рускай мове) найбольш страцілі дзеяслоўныя прыметы часу і стану. Ёсць

выпадкі, калі ў беларускай мове дэрыват на -н- выступае эквівалентам да

супрацьлеглых (звычайна, але ў гэтых выпадках ідэнтычных) па значэнні

рускіх тэрмінаў: Зависимый, зависящий – залежны.

Усё згаданае дазваляе гаварыць пра недапушчальнасць ужывання ў

складзе тэрмінаў з значэннем УАН суфіксаў -уч-, -юч-, што, на жаль,

можна бачыць у навуковых тэкстах і некаторых слоўніках (напрыклад,

РБС МФТ): выходзячы, дзеючы, праводзячы і г. д.

Такім чынам, суфікс -н- можа выкарыстоўвацца пры ўтварэнні

тэрмінаў, адпаведных рускім аддзеепрыметнікавым ад'ектывам пераважна

з значэннем стану, вонкавага выгляду аб'екта наймення, характарыстыкі

яго нутраных уласцівасцяў. Названы афікс далучаецца да асноваў

дзеясловаў непрадукцыйных і IV прадукцыйнага класаў. Колькасць

утварэнняў з гэтым фармантам значная, але большая частка іх – складаныя

словы з тым самым другім кампанентам. Гэта значыць, суфікс -н- пры

ўтварэнні тэрмінаў ад'ек-тываў з значэннем УАН з'яўляецца рэгулярным,

але малапрадукцыйным.

У слоўнікі 1990 – 1994 гг. трапілі тэрміны разгляданай групы з

суфіксамі -лів-, -іст-, -ов-, -к-. Такіх утварэнняў няшмат, яны (разам з

іншымі сродкамі) складаюць каля 10 % словаў гэтай групы. Да таго ж

сярод аўтараў слоўнікаў няма адзінства адносна іх ужывання. Напрыклад:

вращающийся – аваротлівы (РБФС), самавярчальны (Руска-беларускі

слоўнік электратэхнічных тэрмінаў. Мн., 1993. Далей РБС ЭТТ), вярчальны

(у РБС МФТ як варыянт).

Аналіз фактычнага матэрыялу паказвае, што выкарыстанне ўсіх

названых сродкаў мажлівае толькі ў выпадках, калі з-за характару асновы

або наяўнасці такіх тэрмінаў з іншымі значэннямі ці з-за нейкіх іншых

прычын немагчымая дэрывацыя з суфіксамі -льн- і -н-. Аднак названыя

фарманты ўсё ж здольныя перадаваць патрэбнае значэнне, хоць і лічыцца,

што яны як бы "не ўдзельнічаюць у тэрмінаўтварэнні"

Суфікс -лів-, які, па вызначэнні "Беларускай граматыкі" (далей БГ),

надае дэрыватам семантыку схільнасці да дзеяння, на самай справе мае

больш шырокія магчымасці. Так, слова шумлівы ў ТСБМ мае 3 значэнні: 1.

Які ўтварае шум; 2. Які любіць шумець; 3. Які суправаджаецца шумам,

ажыўленнем, мітуснёй. Першае і трэцяе значэнні не адпавядаюць

азначэнню БГ, затое ўсе тры значэнні адлюстроўваюць семантыку УАН.

Таму натуральным адпаведнікам да мало-шумящий будзе малашумлівы, а

не малашумны ці малашумячы (шумны мае больш шырокае значэнне і

адпавядае рускаму шумный). Тое самае можна сказаць пра святлівы,

аваротлівы, зменлівы (у рускай мове ім адпавядаюць зваротныя дзее-

прыметнікі, але ўжыванне "-уючыхся" тэрмінаў зусім не нарматыўнае).

Заўважым, аднак, што пры перакладзе такіх тэрмінаў трэба задумвацца над

іх семантыкай, а не бачыць толькі пэўную словаўтваральную мадэль –

прыклад для калькавання. Так, тэрмін зменлівы можа быць адпаведнікам

да рускага текущий толькі ў адным значэнні: зменлівы склад рабочых. У

астатніх выпадках трэба шукаць іншыя эквіваленты (напр., гэты год,

прамежкавы рамонт, цёклая вада і інш.).

Граматычную "сферу ўжывання" разгляданага фарманта вылучыць

цяжка, бо зафіксаваныя адзінкавыя дэрываты маюць словаўтваральнай

базай асновы дзеясловаў розных класаў (I, IV прадукцыйных і II

непрадукцыйнага).

Нязначная колькасць тэрмінаў разгляданай групы можа ўтварацца

далучэннем да дзеяслоўнай асновы суфікса –іст-, але ён

малапрадукцыйны пры адвербіяльным (прыслоўным) тэрмінаўтварэнні.

Значэнне дэрыватаў з гэтым суфіксам – сталая прымета аб'екта наймення,

характар дзеяння звычайна пасіўны, г. зн., хоць фармальны ўтваральнік

дзеяння – аб'ект наймення, але на самай справе дзеянне выконваецца

іншым суб'ектам, само па сабе або не выконваецца. У гэтым выпадку

ўжыванне суфікса -льн- зусім непажаданае (як ужо адзначалася, ён

здольны абазначаць часцей актыўнае дзеянне), але з-за характару асновы

нельга ўжыць і суфікс –н-: искрящийся – іскрысты, прерывающийся –

перарывісты, расплывающийся – расплывісты і г. д.

Вартымі заменнікамі штучнага суфікса -уч- з'яўляюцца таксама афіксы

–л-, -ан-, -л-. Першы часцей выка-рыстоўваецца пры ўтварэнні тэрмінаў з

значэннем 'схільны да дзеяння, названага ўтваральнай асновай': плыўкі,

лёгкапалкі; другі і трэці ўтвараюць тэрміны з значэннямі стану, вонкавага

выгляду, інтэнсіўнасці працэсу: разгалінаваны, прылеглы, роўнаадлеглы,

хуткарослы.

Антанюк Л. Беларуская навуковая тэрміналогія. — Мн., 1987. — С.226

РБС ЭТТ часта выкарыстоўвае для перадачы значэння УАН назоўнікі

ва ўскосных склонах, што, на нашу думку, прымальна толькі ў тых

выпадках, калі немагчыма ўтварыць прыметнік. У іншых жа сітуацыях

недапасаваныя азначэнні ў тэрміналогіі непажаданыя, бо заўсёды існуе

магчымасць далучэння да тэрміна новых назоўнікаў у родным склоне, а

вялікая іх колькасць робіць цяжкім разуменне тэрміна: падтрымальны

канат – падтрымальны канат трубнага ключа (параўнаем: канат

падтрымкі трубнага ключа).

Аднак вельмі неабходнае выкарыстанне названага сродку ў якасці

адпаведніка рускіх "-ующих" дэрыватаў з пераносным значэннем:

втягивающий момент – момант уцягвання (а не ўцягвальны момант),

крутящий момент – момант кручэння і г. д.

Вялікую колькасць утварэнняў, якія маюць значэнне знаходжання

аб'екта наймення ў працэсе аперацыі (ЗПА), слоўнікі перакладаюць з

дапамогаю даданых азначальных сказаў, што ў большасці выпадкаў

апраўдана. Пры гэтым, аднак, не ўлічваецца, што некаторыя з такіх

тэрмінаў могуць мець і значэнне УАН, пры перакладзе якога даданы сказ

непрымальны, бо супярэчыць патрабаванню сцісласці тэрміна. Напрыклад:

лежащий – які ляжыць (ТСВМ), превращающий – які пераўтварае

(ТСВМ). Для перадачы значэння УАН лепш ужываць размешчаны,

пераўтваральны і г. д.

Можна вылучыць наступныя заканамернасці пры ўтварэнні тэрмінаў

ад'ектываў з значэннем УАН:

1. Найбольш выразна перадаюць названае значэнне дэрываты з

суфіксам -льн-, які да таго ж надае ўтворанаму тэрміну значэнне актыўнага

дзеяння, што пэўным чынам можна суаднесці з значэннем незалежнага

стану. Таму асноўны афікс пры дэрывацыі названай групы тэрмінаў ёсць

суфікс -льн-, які далучаецца да поўнай асновы інфінітыва дзеясловаў I і III

прадукцыйных класаў. Утвораныя тэрміны маюць значэнне 'здольны, можа

выконваць пэўнае дзеянне, ажыццяўляць працэс'.

2. Пры далучэнні суфікса -льн- да асновы інфінітыва дзеясловаў I

прадукцыйнага класа тэрміны могуць таксама абазначаць нутраную

ўласцівасць, хімічны склад і г. д. аб'екта наймення.

3. Нехарактэрнае далучэнне суфікса -льн- да асноваў дзеясловаў II і IV

прадукцыйных і непрадукцыйных класаў. Могуць быць адзінкавыя

ўтварэнні з гэтым фармантам ад асноў названых дзеясловаў:

несаматушыльны, лікава-развязальны (але лепш лікава-развязвальны).

4. Пры ўтварэнні тэрмінаў, якія характарызуюць стан, вонкавы выгляд

аб'екта наймення, яго размяшчэнне ў прасторы, пры дэрывацыі ад асноваў

дзеясловаў I прадукцыйнага класа таксама выкарыстоўваецца суфікс -льн-,

але ў гэтым выпадку ён ужываецца нашмат радзей. Больш актыўны пры

ўтварэнні тэрмінаў згаданага значэння суфікс -л-, які спалучаецца з

скарочанай інфінітыўнай асновай дзеясловаў IV прадукцыйнага і

непрадукцыйных класаў

5. Суфікс -н- таксама далучаецца да дзеяслоўных асноваў IV

прадукцыйнага і непрадукцыйных класаў і пры ўтварэнні тэрмінаў з

значэннямі 'характарыстыка інтэнсіўнасці, працягласці дзеяння, нутраных,

хімічных уласцівасцяў аб'екта наймення', дзе асноўным словаўтваральным

фармантам выступае -льн-ы.

6. Пры немажлівасці дэрывацыі з суфіксамі -льн- і -н- (з-за характару

асновы, сінаніміі, шматзначнасці) можна выкарыстоўваць -лів-, -іст-, -к-

(часцей з значэннем схільнасці аб'екта наймення да дзеяння), у адзінкавых

выпадках -ан- і -л-.

7. Пры немагчымасці дэрывацыі з пералічанымі фармантамі можна

выкарыстоўваць суфікс -ов-, далучаючы яго да асновы адвербіяльнага

назоўніка (доўгажыццёвы, складовы).

8. Пры немагчымасці ўтварыць тэрмін з значэннем УАН з суфіксамі

-льн-, -н-, -лів-, -іст-, -к-, -л-, -ан-, -ов- можна перадаць гэтае значэнне з

дапамогаю недапасаванага азначэння – назоўніка ва ўскосным склоне.

9. Назоўнік ва ўскосным склоне найбольш пажаданы пры перадачы

рускіх тэрмінаў з суфіксамі - ущ-, -ющ- з пераносным значэннем, якое

нельга раскрыць спалучэннем "які + адпаведны дзеяслоў".

10. Непажадана выкарыстоўваць пры перадачы тэрмінаў з значэннем

УАН даданыя сказы, якія робяць тэрмін больш цяжкім для ўспрымання.

Аднак пры складанасці выкарыстання пералічаных у пп. 1 – 9 сродкаў

выкарыстоўваецца і даданы сказ, які ўсё ж дакладна перадае значэнне і не

парушае граматычнага ладу нашай мовы.

Роднае слова. – 1998. -- №10. – С. 97-101.

ДЗЕЕПРЫСЛОЎЕ

І.Я. Лепешаў

УЖЫВАННЕ ДЗЕЕПРЫСЛОЎЯЎ

<...Сярод разнастайных уменняў і навыкаў, якія павінны набыць

школьнікі і студэнты ў сувязі з вывучэннем граматычнай тэорыі, праграма

па беларускай мове называе і такі маўленчы навык, як правільнае

ўжыванне дзеепрыслоўнага словазлучэння ў сказе. Гэты навык грунтуецца

на разуменні граматычнай структуры дзеепрыслоўя – другараднага

выказніка ў сказе, звязанага з дзейнікам і асноўным выказнікам.

1. Няўмелае карыстанне дзеепрыслоўем прыводзіць да памылак тыпу

«Гледзячы на залацістае поле пшаніцы, сэрца напаўняецца радасцю». Каб

пазбегнуць такіх памылак, трэба кіравацца наступным.