Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

У гэтых выпадках дзеясловы пры злучніку как у лексічных адносінах

вельмі блізкія да дзеясловаў-звязак, а таму і дзеепрыметнікі, што ўтвораны

ад іх, могуць апускацца.

Як бачым, беларуская мова лёгка абыходзіцца без дзеепрыметніка. Не

трэба толькі абкрадваць сябе, лічачы, што ўзбагачаешся. Будзем жа

памятаць запавет Якуба Коласа «...Трэба смялей ствараць новыя словы і ў

патрэбных выпадках звяртацца да запазычання. Але мы маем вялікі моўны

запас, які незаслужана забыты намі літаратарамі, і з поспехам ужываецца ў

народзе. Значыць, перад увядзеннем кожнага слова трэба добра абшарыць

кішэні свае памяці, перагледзець слоўнікавыя і фальклорныя крыніцы,

прыслухацца да жывой гаворкі– а можа і знойдзецца якраз тое, што

неабходна, што ўжо ўжывалася і чамусьці забыта. Пісьменнік, які не

працуе над мовай, не клапоціцца аб папаўненні сваіх моўных запасаў,

можа стаць перад небяспекай апынуцца за дзвярыма літаратуры».

Больш павагі да слова, якое было на вуснах твайго далёкага прадзеда, і

да слова, якое знайшлося ў тваёй мове для гэтай радасці веку–

«спадарожнік»!

Полымя, 1964, №7. – С.162-170.

Алесь Каўрус

СЛОВЫ З ДЗЕЯСЛОВА:

пра дзеепрыметнікі ды іх адпаведнікі

Ці варта нагадваць, якое вялікае значэнне мае культура мовы. А між

тым нават у аўтарытэтных выданнях трапляюцца моўныя хібы. Так, аўтар

піша: Першае абнадзейваючае ўражанне [на выставе карцін] – моцны пах

свежых, ледзь падсохлых фарбаў... (ЛіМ. 1996. 22 лістап.). І гэтае

абнадзейваючае – прыкры моўны недахоп у цікавым артыкуле.

А як лепш, па-беларуску? Са спасылкаю на І. Мележа акадэмічны

Тлумачальны слоўнік падае прыметнік абнадзейлівы. Пашырыўся ў

літаратурным ужытку таксама яго сінонім абнадзейвальны. Напрыклад: На

жаль, дапамагчы абнадзейвальнай інфармацыяй пакупнікам. Нават

Нацыянальны банк не можа (Звязда. 1993. 27 студз.).

Дзеяслоўныя формы з суфіксамі -уч-(-юч-), -ач-(-яч), -ўш-, -ем-, -ім-

часам з'яўляюцца ў друкаваных тэкстах, у вуснай мове галоўным чынам

пад уплывам рускай мовы. Дапамагаюць гэтаму і некаторыя мовазнаўцы,

якія папулярызуюць такія формы праз падручнікі і дапаможвікі для ВНУ і

сярэдніх школ. Разам з тым націск рускай мовы памацняе супраціўленчыя,

ахоўчыя сілы беларускай мовы, актывізуе пошук, зберажэнне і развіццё

ўласных яе сродкаў выказвання.

У апошнія дзесяцігоддзі акрэсліўся паварот у моўнай практыцы пры

ўжыванні дзеепрыметнікаў. "Граматыка беларускай мовы" (т. 1, 1962, т. 2,

1966), а таксама "Беларуская граматыка (1985) кваліфікуюць

дзеепрыметнікі на -учы, -ачы, -емы, -імы як нехарактэрныя для беларускай

мовы. Але як сведчыць жывы моўны матэрыял, у граматыках і слоўніках

яшчэ недастаткова паказана функцыянаванне дзеепрыметнікаў.

Нагадаем самыя асноўныя звесткі пра гэтую форму дзеяслова.

Дзеепрыметнікі незалежнага стану ўтвараюцца з дапамогай суфіксаў -

л-, -ўш-, -ш-, -уч- (-юч-), -ач- (-яч-).

Дзеепрыметнікі незалежнага стану з суфіксам -л- найбольш

натуральныя ў беларускай мове. Яны ўтвараюцца ад непераходных

дзеясловаў: Аброслыя ядлоўцам шведскія курганы навек задзірванелі (К.

Чорны), Крамнік, даўно прывыклы да такіх размоў, толькі галавой весела

пакруціў (І. Мележ). Нітачка яго яшчэ не ўзмацнелай надзеі напялася,

гатовая назаўжды абарвацца (В. Быкаў).

Суфіксы -ўш-, -ш-, утвараючы дзеепрыметнікі незалежнага стану,

далучаюцца да асновы дзеясловаў пераходных і некаторых непераходных:

паўстаўшы народ, упаўшы метэарыт, перамогшы грамадска-палітычны

лад. Такія формы не маюць пашырэння ў беларускай мове, іх ужыванне

стрымліваецца праз аманімічнасць з дзеепрыслоўямі.

Дзеепрыметнікі незалежнага стану з суфіксамі -уч-(-юч-), -ач-(-яч)

ужываюцца звычайна ў складзе некаторых устойлівых словазлучэнняў:

пануючы клас, узыходзячая зорка.

Асобна сярод незалежных дзеепрыметнікаў стаяць словы з суфіксам -

уч-(-юч-): гаючы, дрыгучы, звінючы, палючы і пад. Гэта старажытныя

агульнаўсходнеславянскія ўтварэнні, што ўжываюцца ў сучаснай мове

пераважна як дзеепрыметнікі: Адламалася маленькая гаручая галінка (Я.

Маўр). Выгінастая рэчка яшчэ цякла звінючай чарнотай у аснежаных

берагах (К. Чорны). Гэта была плазма – кіпучы газ, матэрыя, з якой

складаецца сонца (Маладосць). Знічка выкрасае сваё сляпучае святло

(ЛіМ).

Дзеепрыметнікі залежнага стану ўтвараюцца ад пераходных

дзеясловаў. Ад дзеясловаў закончанага трывання дзеепрыметнікі

ўтвараюцца з дапамогай суфіксаў -н-, -т-. Жылі ў палатках пад

брызентам, у зямлянках, у бараках, збітых з дошак, абложаных саломаю

(Я. Скрыган).

Дзеепрыметнікі з суфіксам -н-, утвораныя ад дзеясловаў незакончанага

трывання, могуць абазначаць прыкмету прадмета паводле дзеяння, што

было ў мінулым, і паводле дзеяння, што адбываецца цяпер: Быў на рынку і

на пошце. Чаканага пісьма не было (Я. Колас). Міхась Васілёк выступаў у

беларускіх газетах, тады канфіскаваных часта (П. Пестрак). Едзем, гнаныя

вясной, выязной кампаніяй (А. Куляшоў),

Дзеепрыметнікі з суфіксам -н- нярэдка абазначаюць пазачасавую

прыкмету, а таму лёгка пераходзяць у прыметнікі, як гэта бачым,

напрыклад, у сказе: Я вырасла бярэзінкай лясной, а гэта значыць – гордай,

незгінанай (Б. Лось).

Дзеяслоўныя формы з суфіксамі -ем-, -ім- у жывой народнай мове не

ўжываюцца. Як запазычанні (калькі) з рускай яны зрэдку выступаюць

кампанентамі ўстойлівых спалучэнняў: эксплуатуемыя масы, узводзімы

аб'ект. Звычайна рускія дзеепрыметнікі на -емый, -имый перакладаюцца

дзеепрыметнікамі з суфіксам -н- або прыметнікамі (несгибаемый –

незгінальны, незгінаны, арендуемый – арэндаваны, предполагаемый –

меркаваны) ці апісальна: які (што) не згінаецца (арэндуецца, мяркуецца).

Ролю незалежных дзеепрыметнікаў часта выконваюць дзеяслоўныя

формы з суфіксамі -н- (-ен-, -ан-, -ян-), -т-: Волька выйшла з адчыненых

сянец, відаць, сабраная на работу (Я. Скрыган). Хвіліну стаяла [жанчына]

так, выпрастаная, нерухомая (І. Мележ). Вырэзваюць сухія, пашкоджаныя

або няправільна сфарміраваныя галінкі (БелСЭ). На кій абапёрты, стары і

абдзёрты, ішоў падарожны адзін (Я. Купала).

Паняцце незалежнага стану грунтуецца на лексічным значэнні

дзеяслова: сабраны ўтворана ад сабрацца (а не сабраць), выпрастаны – ад

выпрастацца (а не выпрастаць). Болей выразная, граматычна адназначная

форма дзеясловаў непераходных: запознены месячык – ад запазніцца,

разбушаванае мора – ад разбушавацца. У рускай мове згаданым словам

адпавядаюць дзеепрыметнікі (прыметнікі) з суфіксам -вш- (собравшийся,

выпрямившийся, разбушевавшийся і пад.). Усталяванню гэтай катэгорыі

слоў, якая павялічваецца за кошт усё новых утварэнняў, паспрыяла тое,

што беларускай мове дзеепрыметнікі на -ўш-, асабліва з постфіксам -ся, не

характэрныя. Аднак у беларускай граматыцы яны яшчэ не апісаны, не

вылучаны ў асобную групу.

Аналагічныя ўтварэнні вядомыя і рускай мове (С. П. Абнорскі, В. У.

Вінаградаў). Даследчыкі сучасных рускіх гаворак адзначаюць:

"Адсутнасць у дыялектнай мове асобнага разраду ў сістэме дзеяслоўных

формаў *– дзеепрыметнікаў незалежнага стану – ставіць у асаблівае

становішча дзеепрыметнікавыя формы з суфіксамі -н-, -т-: яны значна

больш свабодна, чым у літаратурнай мове, утвараюцца ад непераходных

дзеясловаў, беручы на сябе тым самым функцыі дзеепрыметнікаў

незалежнага стану"

. Падамо некаторыя з прыведзеных аўтарамі

прыкладаў: валятый, выгнитый, выеханый, отжитый, отелёная,

повяный, помыканый, разойдёный, созретый.

У беларускай літаратурнай мове, якая сваімі вытокамі, асновай мае

мясцовыя гаворкі, з якіх, не спыняючыся, яна сілкуецца і сёння,

аддзеяслоўныя ўтварэнні з суфіксамі -н-, -т- вельмі арганічна ўваходзяць у

сістэму яе лексіка-граматычных сродкаў. Многія з іх падаюцца ў

акадэмічным Тлумачальным слоўніку, напрыклад: аджыты, выцягнуты,

задзёрты, задуманы, задыханы, заезджаны, запечаны, заплаканы,

запознены, запыханы, заспаны, застоены, затоены, зацяганы, здарожаны,

Кузьмина Н. Б., Немченко Б. В. Синтаксис причастных форм в русских говорах. М., 1972. С. 303 — 304.

знясілены, натапыраны, пакрыўлены, паглыблены, патрэсканы,

раз'юшаны, схаваны, распукнуты, трэснуты, усталяваны, устурбаваны.

Патрэбы стварэння тэкстаў розных стыляў абумовілі актывізацыю,

пашырэнне такіх утварэнняў ад усё большай колькасці дзеясловаў.

Некаторыя з дзеяслоўных формаў дапускаюць падвойную матывацыю: 1)

як утвораныя ад зваротных дзеясловаў, 2) як утвораныя ад пераходных

дзеясловаў. Некалькі прыкладаў.

...старыя расківаныя дзверы ніяк не хацелі зачыняцца (М. Зарэцкі), У

цэнтры ўрэзанага ў зямлю гранітнага пагорка – бронзавая пліта... (Полымя.

1975. №4). Непадалёк, добра ўпісаная ў зарасці любістку, кмену і крапівы ..

стаяла буда (ЛіМ. 1972. 12 мая). Паступова гамана за сталом весялее. – Ну,

дык куды вы далей свае гастролі накіруеце? – пытаецца падвяселены

дзядзька Міканор да ўсіх (П. Місько).

Расківаныя дзверы можна разумець так: 1) дзверы самі расківаліся, 2)

дзверы расківалі (людзі)...>

Маладосць, 1997, №7. – С.223-226.

<...Акадэмік В.У.Вінаградаў адзначаў, што дзеепрыметнікі на -щий пры

пэўных умовах "...лёгка набываюць якасныя адценні значэння. Бо яны, па

сутнасці, пазбаўленыя формы часу". I яшчэ: "Дзеепрыметнікі на -щий самі

па сабе ні на прошлы, ні на будучы час паказваць не могуць, яны

абазначаюць толькі наяўную працэсуальную прыкмету"

Асабліва шырока і свабодна развіваюцца якасныя значэнні ў

утварэннях на - щий з непераходным значэннем або пры ўнікненні

пераходнага значэння. В.У.Вінаградаў прыводзіць прыклады: одуряющий

запах, пронызывающий ветер, раздражающий тон, блестящие

способностн, начинающий писатель, угрожаю щее положенне, чарующая

улыбка і інш.

Зразумела, што такія дзеепрыметнікі перакладаюцца на беларускую

мову ўласна прыметнікамі і радзей назоўнікамі: дурманлівы пах,

пранізлівы вецер, раздражняльны тон, бліскучыя здольнасці, пісьменнік-

пачатковец, пагрозлівае (пагражальнае) становішча, чароўная ўсмешка.

Аналагічна перадаюцца і рускія дзеепрыметнікі, утвораныя ад

пераходных дзеясловаў. Напрыклад, тэрміналагічнае спалучэнне

нефтедобывающее предприятие можна перакласці нафтаздабыўное

прадпрыемства, нафтаздабыўчае прадпрыемства, нафтаздабывальнае

прадпрыемства.

Паводле акадэмічнай граматыкі, прыметнікі, якія ўтвараюцца ад асноў

на -а-(-я-), -і-(-ы-) неазначальнай формы дзеяслова пры дапамозе суфікса -

льн-, выступаюць са значэннямі "прызначаны для выканання пэўнага

дзеяння", "здольны выконваць пэўнае дзеянне"

Виноградов В.В. Русский язык. М., 1972. С. 225.

Граматыка беларускай мовы. Т. 1. Мн., 1962. С. 215

За апошнія дзесяцігоддзі адбылося пашырэнне ўжытку аддзеяслоўных

прыметнікаў з суфіксам -льн-. Так, у 60-я гады словы абуральны,

вызначальны, заклікальны, захапляльны, кранальны выступалі як варыянты

да асноўных формаў абураючы, вызначаючы, заклікаючы, захапляючы,

кранаючы. Сама прырода і характар утварэнняў на -учы(-ючы) – тое, што

яны, як правіла, не выказваюць зменнай у часе прыкметы, а называюць

сталую адзнаку прадмета паводле дзеяння – дазваляе ім лёгка замяняцца

прыметнікамі.

У сучаснай беларускай мове багата прыметнікаў з суфіксам -лів-.

Прыметнікі, якія ўтвараюцца ад дзеяслоўных асноў, выступаюць

пераважна ў значэнні "схільны да чаго-небудзь або мае ў сабе што-

небудзь, што абазначана ўтваральнай асновай": абыходлівы, блудлівы,

бразгатлівы, гутарлівы, зіхатлівы, супакойлівы, шчабятлівы

У шэрагу кантэкстаў прыметнікі з суфіксам -лів- ужываюцца са

значэннем "які ўтварае дзеянне, абазначанае ўтваральнай асновай". У такім

разе яны блізкія да рускіх формаў дзеяслова з суфіксам -ущ-(-ющ-). Гэта

самае можна сказаць і пра шматлікія аддзеяслоўныя прыметнікі з іншымі

суфіксамі (-ч-, -уч-, -ніч-, -к-, -н-, -оўн-, -ёв, -ів-, -утк-).

Падамо галоўным чынам яшчэ не фіксаваныя слоўнікамі прыметнікі,

што ўжываюцца як адпаведнікі рускіх формаў дзеяслова з суфіксамі -ущ-(-

ющ-), -ащ-(-ящ).

АБАГУЛЬНЯЛЬНЫ – які мае ўласцівасць абагульняць (рус.

обобщающий). Апавяданне напісана рукою майстра, які добра валодае

іроніяй, тайнамі стварэння індывідуальных характараў значнай

абагульняльнай сілы (М.Лобан)...>

<...ГРУКАТЛІВЫ, ГРУКЛІВЫ – які грукоча (рус. грохочущий).

Моцны выбух, але не суцэльны, а як бы састаўлены з грукатлівых

камянёў, страсянуў паветра (Звязда. 1974, 27 студз.). I сніць груклівы сон

дарога, // I сняць павеўны сон званы (Р.Барадулін)...>

<...ДРУКАВАЛЬНЫ – прызначаны для друкавання (рус. печатающий,

печатный). Мы прапануем 12-разрадныя калькулятары з друкавальным

прыстасаваннем (Звязда. 1992. 3 сак.).

Параўн. друкарскі: I на машынцы друкарскай// Ляпаеш пальцам адным

(К.Камейша)...>

<...ПЛЫЎКІ, ПЛЫЎНЫ – які плыве (рус. плывущий). – Тася? –

вымавіў ён імя жонкі ў плыўкі шум, што быў у трубцы. – Добры вечар

усім! (І.Мележ). Пілігрыму ад поўдня да поўдня// Цераз плыўныя нетры

часу// Зоўна выбліснуў промень з Усходу (Н.Мацяш)...>

<...УСКАЛЫХЛІВЫ – які ўскалыхвае, узрушвае (рус. волнующий).

Дзверы мяккія ўскінь,// Што завуцца// Ускалыхлівым словам// "Кілім" (Р.

Барадулін)...>

Тамсама. С. 201 — 202.

<...ШАЛЁСТКІ, ШАСЦІВЫ – які шалясціць, шапаціць; шаматкі,

шаматлівы, шапаткі (рус. шелестящий). У яркіх сонечных промнях, у

подыху шалёсткага ветру, у духмяных пахах разораў – ва ўсім адчуваецца

пульс абнаўлення, бадзёрасці (Настаўніцкая газета. 1971. 24 крас.),

Сыплюцца з клёнаў лісты,// сыплюцца ціха, маўкліва,// крыюць зямлю і

кусты// пражаю жоўтай, шасцівай (Н. Арсеннева)...>

<...ЯДНАЛЬНЫ -- які звязвае, аб'ядноўвае (рус. единящий). На запісах

з удзелам Юрыя Авяр’янава было заўсёды радасна ад творчага

ўзаемаразумення, ад яднальнай суладнасці "чуцця", душэўных рухаў (ЛіМ.

1996. 26 студз.)...>

Зразумела, прыведзеныя словы не адлюстроўваюць усёй

разнастайнасці сродкаў для перадачы рускіх дзеепрыметткаў незалежнага

стану. У беларускай мове ўжываюцца аддзеяслоўныя прыметнікі і з

іншымі суфіксамі, у прыватнасці -ляв-, -аст-, -іст-(-ыст-): На выгане,

перад тым як узяць крутляваю пясчанаю пуцінаю кірунак на ўсход, ён на

развітанне пахваліўся... (П. Броўка). I тут падняў руку адзін наш хлопец.

Амброжы, заікасты (У. Дубоўка). ...трэба было падымацца ў вагон па

гэтых варухлівых, зыбастых прыступках (П. Місько). 3 абсыпістых сцен

бізунамі вісела яловае карэнне (В. Быкаў). Колас – вечна бруістая

невычэрпная крыніца паэзіі (М. Ка-лачынскі).

А яшчэ ж існуюць менш пашыраныя індывідуальныя ўжыванні,

напрыклад, разацкі: Тут прыкідалася на вока разацкая, як сказаў Купала,

здольнасць струманту [нажоў] (М. Лужанін).

Каб лепш асэнсаваць вылучаныя словы, падбярэм да іх рускія

адпаведнікі: крутлявы – вьющийся, заікасты – заикающийся, зыбасты –

зыбучий, качающийся, абсыпісты – осыпающийся, бруісты – струящийся,

разацкі – режущий.

Як вядома, дзеепрыметнікі на -уючы, -аючы традыцыйна неўласцівыя

жывой народнай гаворцы. Пра гэта ўскосна сведчыць літаратурны факт. У

апавяданні Кузьмы Чорнага "Парфір Кіяцкі" ёсць эпізод. Селянін прыехаў

у горад паклікаць папа да хворага суседа Паўла. Між папом і селянінам

завязваецца дыялог.

"– Да хворага, значыцца?!

– Да хворага.

– Умірае?

– Але.

– А ўміраючы хоча здавальнення, спакой!

– Хто гэта?

– А той, хто ўмірае.

– Не ведаю."

Селянін не зразумеў адразу слова кніжнага паходжання – уміраючы. I

поп мусіў яго растлумачыць так, як звычайна гавораць людзі – "той, хто

ўмірае".

Дарэчы, у беларускай мове даданыя азначальныя сказы часта

ўжываюцца там, дзе ў рускай перавагу аддаюць дзеепрыметнікам.

Некалькі прыкладаў: Глуха прайшлі год за годам,// Дні, што ідуць, не

ўсміхаюцца... (Я. Купала). Параўн.: идущие, грядущие (дни).

Апярэджваючы гоман, што стаў расці, Міканор тут жа адзначыў

разважліва: канешне, у нас ёсць і калдобіны, і ў другіх, бывае, нягладка

ідзе (I. Мележ). Параўн.: усиливающийся (гомон).

У сказе, апрача даданай азначальнай часткі, могуць быць іншыя

адпаведнікі дзеепрыметнікаў: Чуваць трэск дрэва, якое наліцца, шум

галінаў, пасля гук ад падзення на снег елкі (Ф. Аляхновіч). Па-руску

вылучанае перадаецца: звук падающей на снег ели.

Прыназоўнікава-імянныя спалучэнні, сінанімічныя рускім

дзеепрыметнікам з суфіксамі -ющ-, -ящ-, замацаваліся ў маўленчай

практыцы.

Хтось з пастушкоў засунуў у дубовае жарало галавешку з агнём (Я.

Колас). Параўн.: горящая (головня). Арнамент люстры – спалучэнне

кветкавых матываў (бутонаў) і жаўрукоў у палёце (БелСЭ). Параўн.:

летящие (жаворонки). Род крывіцкі ненавідзяць яны [суседзі],//

Ненавідзяць гэтак трутні ў цвеце ліпу... (Р. Барадулін). Параўн.: цветущая

(липа). Напрыканцы выставы змешчаны абраз "Маці Божая ў смутку"

(Пагоня. 1996. 5–11 ліп.). Параўн.: скорбящая (богоматерь). Хворыя,

карыстаючы з агню [грамніцы], прыкурвалі папяроскі, перакідваліся

слоўцамі, іншыя – на выздараўленні – паджартовывалі... (Ядвігін Ш.).

Параўн.: выздоравливающие. Звернем увагу, на варыянт: Блізкі да

канчатковае паправы чалавек з салдацкім выглядам твару, стаяў у змятым

жоўтым халаце (К. Чорны).

У пэўных кантэкстах дзеепрыметнікавую форму замяшчае

дзеепрыслоўе.

Моладзь, падрастаючы, пачала ўжо нігілістычна адносіцца да мовы...

(Я. Колас). Параўн.: подрастающее (поколение). Над балотам мільганула,

падаючы, зорка (М. Танк). Параўн.: падающая (звезда). Дзе-нідзе,

астываючы, воўчымі вачыма тлелі вугалькі (I. Мележ). Параўн.:

остывающие (угольки), За апошнія месяцы ў Мінску адчувальна заяўляе аб

сабе, палітычна сталеючы, беларускі народ (Н. Гілевіч). Параўн.: зреющий

(политически).

Побач з дзеепрыслоўем у сказе нярэдка выступае дзеепрыметнік: Са

старых будынкаў засталіся: другая палова дома .. і, асунуўшыся, прапахлая

сенам пуня (М. Танк). Усе партызаны былі маўклівыя, прыцішаныя, як не

выспаўшыся (А. Кудравец).

Пры перакладзе словазлучэнняў тыпу бегущая по волнам

дзеепрыметнік замяняецца сказам з дзейнікам (займеннік) і выказнікам

(асабовая форма дзеяслова): Яна бяжыць па хвалях (Чырвоная змена.

1973. 20 снеж.).

У рускай мове шмат якія дзеепрыметнікі з суфіксамі -ущ-(-ющ-), -ащ-

(-ящ-), -вш , -ш- субстантывуюцца – пераходзяць у назоўнікі. Таму пры

асваенні беларускай мовай яны заканамерна перадаюцца ўласна

назоўнікамі. Нагадаем некаторыя з такіх слоў.

<...АДРАЧЭНЕЦ, ВЫРАКАНЕЦ– той, хто адрокся, выракся свайго

роднага (рус. отрекшийся). I гэта злачынства – ад Беларусі забіраць

нацыянальную ідэю. Бо калі няма адраджэнства, ёсць выраджэнства, ёсць

адрачэнства, адступніцтва, здрада. Перад адрачэнцамі – бездань

(А. Лойка). I памяць кросны снуе,// I лесуны барукаюцца.// Шляхі

разышліся яе// 3 бязроднымі выраканцамі (Р. Барадулін)...>

<...БЯЗВЕРАЦ, НЯВЕРЦА, НЯВЕРА – той, хто не верыць Богу (рус.

неверующий). Нязрушаны, непрабойны, сказана ўжо, бязверац, які не

трымаў у памяці ніводнай малітвы, я бясслоўна .. малюся (У. Мехаў).

Няверцаў здрадай катаваны, // распяты быў Ісус Хрыстос (А. Салавей).

Каля мяжы ніхто не мае ўлады,// Няверца ўспамінае аб крыжы

(Р. Барадулін). Адно нявера можа затрымацца над непраходным

прадоннем, а ў веруючага народзіцца надзея, аснованая на вечнай, адзінай і

незаменнай боскай справядлівасці (К. Акула)... >

<...СПАЧУВАЛЬНІКК, СПАГАДЛІВЕЦ, СПАГАДЦА, СПАГАДАЧ

– той, хто спачувае, спагадае (рус. сочувствующий). Адпрэчвала ад

сваіх дзвярэй і начных залётнікаў, а ў складзе – розных спачувальнікаў і

ўрвіцеляў (Г. Далідовіч). Пасля строгай праверкі на дэтэктары хлусні,

афармлення пэўнай дакументацыі спагадліўцы станавіліся правадзейнымі

членамі новай грамадскай арганізацыі (Звязда. 1968. 15 кастр.). Спагадца

старцоў і вандроўнікаў, вецер-бяздомнік// Не прызнае ні вокнаў глухіх, ні

дявярэй (Р. Барадулін). Не толькі ворагі, але й спагадачы і прыхільнікі

гадалі, што Беларусь памёрла, асіміліравалася і не паўстане болей ніколі...

(Я. Лёсік)...>

<...У некаторых выпадках значэнне прыкметы прадмета паводле

дзеяння, якое ён здольны ўтвараць, выказваецца назоўнікам-прыдаткам.

Праілюструем.

А святлом да святла прабіцца// 3 паднявольнае глухаты// Можа толькі

бягуха-крыніца// Ды яшчэ, мама вечная,// Ты (Р. Барадулін). Параўн.:

бегущая (криница). I вусны песцяць казку-інтрыганку (Р. Барадулін).

Параўн.: интригующая (сказка). Не маючы адзінай рэлігіі-кансаліданта,

падзеленыя на каталікоў і праваслаўных, беларусы праз тую расколатасць

не набылі ні польскага фанатызму, ні маскоўскай "истовости в вере" (ЛіМ.

1992. 6 сак.). Параўн.: консолидирующая (религия)...>

Дасюль мы знаёміліся з дзеепрыметнікамі, а таксама прыметнікамі і

назоўнікамі, якія выступаюць адпаведнікамі рускіх дзеепрыметнікаў

незалежнага стану з суфіксамі -вш-,-ш-, -ущ- (-ющ-), -ащ- (-ящ-). Зробім

падагульненне.

У беларускай мове выразна не выяўляюцца часавае і станавае значэнні

дзеепрыметнікаў. Дзеепрыметнікі аднолькавай формы могуць мець розныя

значэнні, і, наадварот, аднолькавае значэнне выражаецца нярэдка рознымі

аддзеяслоўнымі ўтварэннямі. Мы ўжо бачылі, што рускім

дзеепрыметнікам незалежнага стану з суфіксамі -вш-, ш- часта

адпавядаюць беларускія з суфіксамі-н-, -т-, -л- (выгоревший – выгаралы,

выгараны, затонувший – затонуты, затанулы). Разам з тым суфіксы -н-, -

т- выступаюць як асноўныя пры ўтварэнні дзеепрыметнікаў залежнага

стану: прачытаная кніга, збіты самалёт.

Яшчэ. Суфікс –л-, дамінантны пры ўтварэнні дзеепрыметнікаў

незалежнага стану, сустракаецца ў шэрагу слоў, якія паводле значэння

суадносяцца з рускімі залежнымі дзеепрыметнікамі.

На курганавым каберцы// Нечувалае чуваць... (Я. Купала). Параўн.:

неслышимое, ...учуўшы нестрывалы жаль да сябе і за гэтую ноч, і за

верасаўскае жыццё, і за сваё сіроцтва – горка заплакала [Хрысця]

(В. Адамчык). Параўн.: нестерпимый. Нічога не пачуеш і ў шэпце

напалову высечанага і цалкам занядбалага засульскага старадаўняга парку

(С. Галоўка). Параўн.: запущенный, заброшенный.

Прыметнікі з суфіксам -льн- адпавядаюць рускім дзеепрыметнікам як

незалежным з суфіксамі -ущ-(-ющ-), так і залежным з суфіксамі -ем-, -ом-,

-им-. Успрымаць беларускія словы граматычна адназначна дазваляе

кантэкст. Параўн:.: вырашальны голас (рус. решающий голос) –

вырашальная праблема (рус. разрешимая проблема).

У беларускай мове радзей, чым у рускай, ужываюцца дзеепрыметнікі.

Наша мова мае шмат аддзеяслоўных вытвораў (пераважна прыметнікі), у

тым ліку індывідуальна-аўтарскіх, здольных абазначаць прыкмету

прадмета паводле дзеяння. Да таго ж калі будуецца сказ, ствараецца тэкст

з улікам спецыфікі граматычнага ладу беларускай мовы, то ў многіх

выпадках адпадае патрэба ў неўласцівых беларускай мове формах

дзеепрыметніка.

Як можна было заўважыць, у беларускай мове ёсць па некалькі

адпаведнікаў рускага дзеепрыметніка. Калі браць не толькі паказаныя тут

словы, але і зафіксаваныя слоўнікамі, то паўстаюць сінанімічныя рады.

Напрыклад: дрыгатлівы, дрыготкі, дрыготны, дрыгучы, дрыжучы,

дрыжлівы, скалькаванае дрыжачы. Ці яшчэ: адпачывальнік, адпачыванец,

адпачыннік, адпачыншчык, скалькаванае адпачываючы.

Выбар прыдатнага слова залежыць ад патрэб і канкрэтнай задачы

стварэння тэксту. Прыведзеныя ў артыкуле словы, вядома ж, не

вычэрпваюць усіх магчымасцяў мовы. Возьмем толькі што згаданы шэраг

адпаведнікаў рускага отдыхающий. Анатоль Клышка ў артыкуле "Пра

лямант "-уючых" і лямантуючых" (Полымя. 1964. №7) слушна прапаноўвае

перакладаць отдыхающие назоўнікамі дачнікі, курортнікі, а таксама

апісальна – тыя, хто адпачывае. Тут будзе дарэчы яшчэ раз звярнуць

увагу чытачоў, найперш маладых, на вышэй названы артыкул. Гэтае

арыгінальнае даследаванне шмат паспрыяла высвятленню сапраўднага

месца і ролі незалежных дзеепрыметнікаў у беларускай мове, павышэнню

культуры мовы. Прапанаваныя аўтарам сродкі і спосабы ўзнікнення

дзеепрыметнікаў, неўласцівых беларускай мове, карысна ведаць кожнаму,

асабліва тым, хто займаецца літаратурнай працай.

А зараз спынімся на дзеепрыметніках залежнага стану з суфіксам –н-,

іншых аддзеяслоўных утварэннях, якім у рускай мове адпавядаюць формы

дзеяслова на -емый, -омый, -имый.

Вывучаючы мову Янкі Купалы, П. Глебка прыйшоў да вываду, што

народны паэт: "ужывае формы дзеепрыметнікаў залежнага стану мінулага

часу [на -аны, -яны, -ены[ адэкватна рускім дзеепрыметнікам залежнага

стану цяперашняга часу"

. З'ява гэтая, на думку даследчыка, "вельмі

цікавая і павучальная. Як вядома, дзеепрыметнікаў залежнага стану

цяперашняга часу (накшталт рускіх: видимый, судимый, несомый) у

беларускай мове няма". Прывёўшы прыклады з твораў Янкі Купалы

(пагарджаны, неўніманы, неспыняная, крыўлены, гадаваны, гнаная,

паганяны і інш.), П. Глебка далей угрунтоўвае сваё сцверджанне: "Што

гэтыя дзеепрыметнікі выступаюць у ролі адэкватнай замены залежных

дзеепрыметнікаў цяперашняга часу, відаць з кантэкстаў, у якіх яны стаяць:

плыве голас неўніманы, як бы хвалі мора .. а там гэт, у вёсцы і стогне, і

плача ваш брат, пагарджаны, гаротны мужык .. каб ішоў гоман

неспыняны і г.д.".

У "Граматыцы беларускай мовы" (Мн., 1962) адзначаецца: "Часам

дзеепрыметнікі з суфіксам –н- набываюць значэнне ўтварэнняў з суфіксам

–ім-, -ем-. У многіх выпадках гэтыя словы маюць значэнне прыметнікаў".

Паводле сцверджання В. У. Вінаградава, у рускай мове ў залежных

дзеепрыметніках даўно ўжо парушаны паралелелізм між формамі

цяперашняга і прошлага часу. У прыватнасці, дзеепрыметнікі на -ем-ый

нярэдка ўжываюцца са значэннем прошлага часу. Напрыклад: Вчера

подписано так долго подготавливаемое израяльско-палестинское

соглашенне (Тэлеканал "Расія". 1997. 16 студз.).

У беларускім перакладзе цалкам прыдасца дзеепрыметнік рыхтаваны:

Учора падпісана так доўга рыхтаванае ізраільска-палесцінскае

пагадненне.

У беларускай мове, параўнальна з рускай, нашмат шырэй утвараюцца

дзеепрыметнікі з суфіксам -н- ад дзеясловаў незакончанага трывання.

Прывядзем прыклады.

<...Песні там, духамі зораў ствараныя,// Будуць душу весяліці тваю (Я.

Купала). Усемагутныя Сілы ўсявышнія!// Вамі трыманая і прасвятляная,//

Сёння за ўсіх малю... (Н. Мацяш). Ужо самі назвы артыкулаў .. сведчылі

пра сур'ёзнасць уздыманых іх аўтарам пытанняў (А. Ліс)...> <...Цяпер, калі

Глебка П. Аб мове Янкі Купалы// Літаратура і мастацтва. 1946. 10 жніўня. 244