Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

інтэрвеніраваць, купеліраваць, ларніраваць, пасівіраваць, планіраваць,

рэзецыраваць, цыяніраваць, экстырпіраваць.

Гэтым яшчэ раз пацвярджаецца вывад, што ў беларускай літаратурнай

мове ідзе працэс станаўлення тыпу дзеясловаў на -іраваць, працэс адбору:

якія іншамоўныя асновы ўжываць з суфіксам -ава-, а якія з -ірава-? Гэта

добра адлюстравана і ў РБС-82, дзе зафіксавана значная колькасць

наватвораў, якіх не падавалі аўтары БРС-62: аблакціраваць, абарціраваць,

аглюцініраваць, агламерыраваць, адапціраваць, акціраваць, анадзіраваць,

антыцыпіраваць, арміраваць, гідрыраваць, глісіраваць, грэйдзіраваць,

дэфібрыраваць, драселіраваць, інтэрферыраваць, інфіцыраваць,

ірадыіраваць, кальцыніраваць, кадзіраваць, карыгіраваць,

літахраміраваць,

паніраваць, перафразіраваць, рэцыпіраваць,

складзіраваць, суспензіраваць, тарыраваць, таніраваць, траверсіраваць,

травесціраваць, траўміраваць, транслітарыраваць, фланіраваць,

флаціраваць, факусіраваць, фтарыраваць, фугіраваць, шасіраваць,

экраніраваць, этыліраваць (40).

У беларускай мове цяжэй прыжываюцца іншамоўныя афіксы, цяжэй

уступаюць яны ў словаўтваральныя сувязі з беларускімі асновамі і

сродкамі ўтварэння новых слоў. Аб гэтым сведчыць той факт, што ў

беларускай літаратурнай мове няма ніводнага прыкладу, каб пры дапамозе

-ірава- быў утвораны дзеяслоў ад уласна беларускай асновы. Або хоць бы і

ад іншамоўнай, але каб дзеяслоў гэты быў арыгінальны, не скалькаваны з

аналагічнага рускага. Вось чаму гэты тып дзеясловаў нельга лічыць

прадуктыўным на марфалагічным, словаўтваральным узроўні, хоць

ужываецца ён у беларускай мове больш як 50 гадоў. Прадуктыўным яго

мажна назваць толькі ў лексічным плане, на лексічным узроўні. Дзеясловы

на -іраваць дзякуючы суфіксу -ава- (-ява-) набываюць катэгорыі

пераходнасці – непераходнасці, спражэння, трывання, зваротнасці, стану.

Пры дапамозе беларускіх прыставак і суфіксаў ад дзеясловаў на -іраваць

утвараюцца назоўнікі на -к-а і -нне (драпіроўка, саніраванне), а таксама

новыя значэнні дзеясловаў (выдрэсіраваць, пасуфліраваць,

скалекцыяніраваць). Таму можна гаварыць, што суфікс -ірава- (-ырава-)

узбагаціў беларускую лексічную сістэму новым пластом лексікі –

навуковымі і тэхнічнымі тэрмінамі, на аснове якіх развіліся цэлыя

словаўтваральныя гнёзды слоў.

Разам з тым трэба адзначыць, што некаторыя іншамоўныя асновы

могуць уводзіцца ў беларускую дзеяслоўную сістэму пры дапамозе суфікса

-ава- (-ява-), не змяняючы лексічнага значэння гэтых асноў: абстрага-

ваць, авансаваць, агітаваць, адміністраваць, акцэнтаваць, ампутаваць і

шмат іншых, у РБС-82 налічваецца 278 такіх лексем. Таму, думаецца,

правільна паступілі аўтары ТСБМ, адлюстраваўшы ў слоўніку тэндэнцыю

беларускай мовы да абмежавання суфікса -ірава- (-ырава-) і замены яго,

дзе можна, суфіксам -ава- (-ява-). Дарэчы, па гэтаму пытанню даўно

вядзецца палеміка ў беларускім мовазнаўстве

Ідэю пашырэння ў беларускай мове элемента -ір- у дзеясловах і іншых

формах выказаў і Р. Н. Клюсаў у артыкуле «Да пытання аб нармалізацыі

некаторых спосабаў словаўтварэння ў сучаснай беларускай літаратурнай

мове»

. Аўтар грунтоўна разглядае паходжанне суфікса -ирова- ў рускай

мове і праз увесь артыкул праводзіць думку, што гэты суфікс павінен

заняць такое ж месца і ў беларускай мове. Ён упершыню спрабуе

ўстанавіць правілы, па якіх іншамоўныя асновы ўжываць с суфіксам -

ірава-, а па якіх – з суфіксам -ава-(-ява-). Аднак не з кожным яго правілам

можна пагадзіцца. Напрыклад, Р. Н. Клюсаў сцвярджае, што «калі

дзеяслоў на -іраваць з'яўляецца не адзінкавым, “аўтаномным” элементам у

лексічнай сістэме мовы, а суадносіцца хоць бы з адным кампанентам таго

ж словаўтваральнага гнязда, аформленым пры дапамозе суфіксаў -іроўка, -

іроўшчык, -іравальны і г. д., то няма ніякіх падстаў спыняцца на той форме

дзеяслова, якая мае суфікс -аваць: гэта робіць становішча дзеяслова

няўстойлівым»

. Нельга пагадзіцца з гэтым довадам па той прычыне, што

словы з аднаго словаўтваральнага гнязда прыходзяць у беларускую мову

(часцей за ўсё з рускай) не адначасова, а ў розны час, па меры патрэбы, і

ўжо потым афармляюцца ў новых умовах у адно гняздо. Першым у шмат

якіх выпадках, напэўна, з'яўляецца дзеяслоў, а іншыя формы –

дзеепрыметнік, дзеепрыслоўе, аддзеяслоўны назоўнік – утвараюцца пасля і

аб'ядноўваюцца ў словаўтваральнае гняздо. Таму і ўжываюцца побач

планаваць і планіроўка, планіраванне; фармуляваць і фармуліроўка,

праектаваць і праекціроўшчык, транспартаваць і транспарціроўка,

арыентаваць і арыенціроўка і г. д. Ёсць прыклады, калі дзеяслоў

з'яўляецца адзінкавым, «аўтаномным», і ён бытуе, ужываецца, а

словаўтваральнага гнязда няма: дэзавуіраваць, пасіраваць, эрадзіраваць

(геал.) і інш. I наадварот, у ТСБМ і ў БРС-62 ёсць назоўнікі пінцыроўка,

пінцыраванне 'зразанне вяршка дрэва', а дзеяслова слоўнік не фіксуе; або ў

БРС-62: этыліраванне, этыліраваны (хім.)– назоўнік і дзеепрыметнік, а

дзеяслова няма. I такіх прыкладаў шмат. А паколькі гэтыя лексемы

прыйшлі ў беларускую мову кожная асобна, то можна дапусціць і рознае іх

афармленне на беларускай глебе.

Нельга пагадзіцца таксама з другім сцверджаннем Р. Н. Клюсава, што

калі дзеясловы на -іраваць ідуць да нас з рускай мовы, то мы не павінны

выкарыстоўваць іх у змененым выглядзе, рабіць «...штучнае размежаванне

Лобан М. П. Суфікс -ір- у беларускай мове. — Літ. і маст.,1948, 17 верас.; Камароўскі Я. М, Аб суфіксе

-ір- у беларускай літаратурнай мове. — Наст. газета, 1958, 27 мая; Мезенко А. М. Глаголы с элементом -

ыр- (-ір-) в составе суффикса в современном русском и белорусском языках: Автореф. дис. ... канд.

филол. наук. — Мн., 1974, с

. 19; Баханькоў А.Я. Развіццё лексікі беларускай літаратурнай мовы ў савецкі

перыяд. Мн., 1982, с.146.

Уч. зап. Полоцкого пед. ин-та, вып.1, с.161.

Там жа. с.170.

фонамарфалагічнага аблічча слоў гэтага тыпу ў той і другой мове ...

падганяць гэтыя словы пад свае нормы словаўтварэння»

. Але ж і нельга

забываць, што гэта «размежаванне» адбылося раней, калі беларуская пісь-

мовая мова ў выніку пэўных гістарычных умоў спыніла сваю пісьмовую

традыцыю і пасля немалога перапынку пачала новы этап у сваім развіцці –

складвацца на народнай аснове, выпрацоўваць свае арфаграфічныя нормы

па фанетычнаму прынцыпу, выкарыстоўваць словаўтваральныя сродкі

народнай мовы, а гэтыя сродкі, як вядома, маюць свае асаблівасці. Гэтым і

тлумачыцца той факт, што беларуская дзеяслоўная сістэма прымае

ўтварэнні з -ірава- абмежавана, у тым толькі выпадку, калі запазычаную

аснову нельга аформіць пры дапамозе суфікса -ава- (-ява-) ці іншых уласна

беларускіх суфіксаў.

Разам з тым у працы Р. Н. Клюсава ў выніку карпатлівага даследавання

ўстаноўлена слушнае правіла, якім мы можам карыстацца пры выбары

форм ужывання іншамоўных дзеясловаў: калі дзеясловы маюць

суадносіны з адцягненымі назоўнікамі па -ія, -ыя, а таксама з назоўнікамі,

якія абазначаюць асоб па прафесіі, роду заняткаў, па сацыяльнаму ці

службоваму становішчу з фіналямі -эр, -ер, -ор, -ір, -ар, то яны

афармляюцца пры дапамозе суфікса –ірава- (-ырава-): прэмія –

прэміраваць, канкурэнцыя – канкурыраваць, карэкцыя – карэкціраваць,

копія–капіраваць, маніпуляцыя – маніпуліраваць, кастрацыя –

кастрыраваць, міграцыя – мігрыраваць, баксёр – баксіраваць, суфлёр –

суфліраваць, лідэр – лідзіраваць, ваяжор – ваяжыраваць, рэжысёр –

рэжысіраваць, дэзерцір – дэзерціраваць, рэстаўратар – рэстаўрыраваць,

санітар – саніраваць і інш. Захоўваецца суфікс -ірава- і ў тых выпадках,

калі дзеяслоў суадносіцца з іншымі назоўнікамі на -ір, -ёр, -ер, -эр, якія

абазначаюць прадметы, рэчы, прыстасаванні: буксір – буксіраваць, візір –

візіраваць, крэйсер – крэйсіраваць, маркёр – маркіраваць, пункцір –

пункціраваць, грэйдэр – грэйдзіраваць і г. д.

Пры ўжыванні дзеясловаў на -іраваць у беларускай мове неабходна

таксама мець на ўвазе дзве акалічнасці: адрозніваць семантычна розныя

дзеясловы з суфіксамі -ава- і -ірава- (аб гэтым, дарэчы, папярэджваў і Р. Н.

Клюсаў): фармаваць і фарміраваць, планаваць і планіраваць, камандаваць

і камандзіраваць, не дапускаць, аманімічнасці запазычанага дзеяслова і

ўласнага (пры замене -ірава- суфіксам -ава-): будзіраваць і будаваць,

суміраваць і сумаваць, радзіраваць і радаваць, пазіраваць і пазаваць і інш.

Спробу вызначыць заканамернасць ужывання дзеясловаў на -іраваць

рабілі і некаторыя іншыя аўтары – мовазнаўцы, пісьменнікі. Але, на нашу

думку, зрабіць гэта зараз для ўсіх запазычаных іншамоўных лексем

немагчыма, таму што працэс станаўлення форм з элементам -ір- у

беларускай мове не закончыўся, ён працягваецца. Асабліва цяжка

ўстанавіць правіла ўжывання для дзеясловаў, якія ў беларускай мове не

Клюсаў Г.Н. да пытання аб нармалізацыі... -- Уч. зап. Полоцкого пед. ин-та, вып.1, с.170.

маюць словаўтваральных гнёзд, а існуюць ізалявана, аўтаномна (назоўнікі

на -оўка і -аванне не прымаюцца пад увагу, бо яны аддзеяслоўнага

ўтварэння). Думаецца, што падобныя дзеясловы трэба ўжываць толькі з

суфіксам -ірава-(-ырава-). Вось індэкс такіх лексем:

аблакціраваць градуліраваць легітыміраваць

аксідзіраваць грасіраваць лесіраваць

акуліраваць дрэсіраваць літахраміраваць

акціраваць дэзавуіраваць манкіраваць

анадзіраваць дэкаціраваць маціраваць

аранжыраваць інвесціраваць мусіраваць

арміраваць інтэрніраваць паліраваць

бамбардзіраваць каліраваць паніраваць

бланшыраваць капуліраваць парыраваць

букеціраваць каціраваць пасівіраваць

гідрыраваць лавіраваць пасіраваць

градзіраваць легіраваць пікіраваць....>

Такім чынам, у сучаснай беларускай мове пры ўжыванні дзеясловаў на

-іраваць трэба карыстацца навейшымі і найбольш поўнымі беларускімі

слоўнікамі – РБС-82, ТСБМ. Калі ж у гэтых даведніках няма адзінага

рашэння ў адносінах таго ці іншага дзеяслова, то, на нашу думку, можна

кіравацца наступнымі крытэрыямі: суфікс -ірава- (-ырава-) ужываецца: а)

калі суадносны назоўнік заканчваецца на -ер, -ёр, -ір, -ор, -эр (кампосцер –

кампасціраваць, дублёр – дубліраваць, буксір – буксіраваць, дырыжор –

дырыжыраваць, лідэр – лідзі-раваць і інш.); б) калі суадносная аснова –

абстрактны назоўнік на –ія, -ыя (анексія – анексіраваць, аперацыя –

аперыраваць); в) калі іншамоўная аснова пры злучэнні з суфіксамі -ава- і -

ірава- ўтварае дзеясловы з рознымі лексічнымі значэннямі (камандаваць і

камандзіраваць, планаваць і планіраваць, буксаваць і буксіраваць і інш.); г)

калі ўтваральныя асновы розныя па семантыцы і суфіксы -ава- і -ірава-

ўжываюцца для таго, каб пазбегнуць аманіміі (паз – пазаваць, але поза –

пазіраваць, сума – суміраваць, але сум – сумаваць і інш.); д) калі дзеяслоў

запазычаны без словаўтваральнага гнязда...>

Дзеяслоўнае словаўтварэнне: Адыменныя суфіксальныя лексемы. –

Мн.: Навука і тэхніка, 1985.– С.9 – 82.

Г.У.Арашонкава

ПРА ДЗЕЯСЛОВЫ ПАДАБАЦЦА, СПАДАБАЦЦА

Дзеяслоў падабацца ў беларускай мове ўжываецца ў значэннях

'выклікаць сімпатыю, добрыя пачуцці да сябе', 'быць прыемным, адказваць

пэўным патрабаванням'

Усім падабаўся вясёлы, жвавы хлапчына Алёшка

(А.Якімовіч), Мне зямля падабаецца ў вас (А. Куляшоў). Не падабаюцца

ЗначэннІ падаюцца па Тлумачальнаму слоўніку беларускай мовы (Мн., 1979. Т. 3)

мне некаторыя размовы, – гаварыў я Андрэю, калі мы вярталіся дадому

(Р. Няхай). Таксама ў безасабовых сказах 'любіць рабіць што-н.,

атрымліваць задавальненне': Яму падабалася хадзіць у лес, на рэчку.

Дзеяслоў падабацца незакончанага трывання, абазначае дзеянне ў яго

працяканні, працягласці, мае значэнне незакончанасці дзеяння. Ён утварае

формы цяперашняга часу (падабаюся, падабаешся, падабаецца,

падабаемся, падабаецеся, падабаюцца), будучага складанага (буду

падабацца, будзеш падабацца) і прошлага часу (падабаўся, падабалася,

падабаліся).

Пры дапамозе прыстаўкі -с- у беларускай літаратурнай мове ад

падабацца ўтвораны дзеяслоў закончанага трывання спадабацца, які мае

значэнне выніковасці дзеяння, указанне на яго мяжу. Ад яго ўтвараюцца

формы будучага простага часу (спадабаюся, спадабаешся, спадабаецца,

спадабаемся, спадабаецеся, спадабаюцца) і формы прошлага часу

(спадабаўся, спадабалася, спадабаліся). Напрыклад: Не спадабаецца

намаляванае – сатрэш сціркай і зноў прыкінеш, паспрабуеш інакш

(Г.Шыловіч), Неабходна было абавязкова спадабацца гаспадару, паказаць

сябе з найлепшага боку (М. Гамолка); – Я так і ведала, што вам у нас

спадабаецца, – успляснула рукамі Яўлампія Аляксандраўна (М. Даніленка);

Хадосьцы не спадабалася гэта, самой захацелася запярэчыць (I Мележ); І

ўсё ёй [Любе] спадабалася ў гэты момант: і сама паездка, і практыка, і

пасажыры, і больш усяго гэты ласкавы вясенні дзень (А. Васілевіч), Не

забараняй нам ані словам, ані дзелам узяць у яго ўсе, што каму

спадабаецца (Наша Ніва. 1912. № 51-52. С. 3)

Здавалася б, усё ясна. У залежнасці ад зместу выказвання трэба

выкарыстоўваць формы аднаго з гэтых дзеясловаў. Аднак у моўнай

практыцы (маецца на ўвазе вуснае маўленне, у тым ліку радыё- і

тэлеперадачы) адзначаюцца выпадкі блытання пры выкарыстанні

трывальнай дзеяслоўнай пары падабацца–спадабацца. Вось прыклады:

Мне спадабаецца хадзіць у кіно на дзённыя сеансы. Як мой новы касцюм?

Падабаецца? – Так, вельмі спадабаецца; Мы заўсёды слухаем песні ў

выкананні ансамбля "Песняры". – А нам спадабаюцца песні, якія спявае

Алеся; Майму сыну спадабаецца гуляць у тэніс, не прапускае ні адной

трэніроўкі, Што вам спадабаецца на ўроках фізкультуры?[пытае

журналістка ў вучняў, і яны адказваюць:] – Нам спадабаюцца

практыкаванні на брусах, валейбол, зімой лыжы.

Як бачым, формы спадабаецца, спадабаюцца ў прыведзеных

прыкладах ужыты няправільна, з'яўляюцца парушэннем літаратурнан

нормы. Тут з пункту гледжання нарматыўнасці трэба было ўжыць формы

падабаецца, падабаюцца...>

<...Чым можна растлумачыць памылковую замену адной формы на

другую? Відаць, у першую чаргу, няцвёрдым веданнем граматычных

правіл, неадрозніваннем (або слабым, няпэўным адрозніваннем) у даным

выпадку трывальных значэнняў закончанасці–незакончанасці дзеяння ў

дзеяслоўнай пары падабацца– спадабацца, што ў сваю чаргу звязана з

ігнараваннем у нейкай ступені прыстаўкі с- як фарманта, пры дапамозе

якога ўтвараецца дзеяслоў закончанага трывання. Напрыклад, у сказе Ну,

як табе спадабаецца ў нас? (А. Васілевіч) з пункту гледжання граматыкі

спадабаецца – форма будучага простага часу, якая ўтвараецца толькі ад

дзеясловаў закончанага трывання. Калі ж унікнуць у сітуацыю і сэнс

пытання, то можна гэтае пытанне зразумець і так: Ну, як табе падабаецца

ў нас? (г. зн. у даны момант, цяпер, у час гутаркі) Або яшчэ ў загадцы:

Белы як снег, у чэсці ва ўсех, і спадабаюся вам на бяду зубам. У гэтым

прыкладзе форму спадабаюся можна успрыняць у значэнні незакончанага

трывання.

Параўнайце з прыведзеным вышэй матэрыялам, напрыклад, утварэнне і

ўжыванне супадаючага па семантыцы дзеяслова закончанага трывання ад

падабацца пры дапамозе прыстаўкі у- (упадабацца)

, дзе прыстаўка у-

выступае выключна як паказчык закончанасці дзеяння і хістанняў ні ва

ўжыванні ні ва ўспрыняцці сэнсу сказанага не дапускае: – Ну, глядзіце

сабе, як вам упадабаецца [хата] ці не ўпадабаецца (М Зарэцкі); Асабліва

ўпадабалася Я. Купалу мясціна каля вескі Ляўкі на Аршаншчыне

(Р. Шкраба); Шафёр нешта буркатаў сабе пад нос. Відаць, матыў нейкай

новае песні ўпадабаўся яму (П. Кавалёў)

Магчыма, на ўжыванне форм спадабаецца, спадабаюцца замест

нарматыўных падабаецца, падабаюцца ў нейкай ступені аказвае ўплыў

выраз да спадобы (не да спадобы), які мае такое ж значэнне, што і

дзеяслоў падабацца. Напрыклад: Дужа да спадобы чытачу гэты хлопчык

(Я. Сіпакоў); Падабалася ёй тое, што яму было да спадобы (3. Бядуля);

Але мне зараз больш да спадобы ваша прысутнасць (У.Шыцік); Больш да

спадобы нізкія свінцовыя хмары (I.Шамякін) Таксама: А болей усяго яму

былі ў спадобу Казкі аб асілках, Радзіўшыхся ад зор (3. Бядуля)

Недастаткова выразную ролю прыстаўкі с- ва ўтварэнні закончанага

трывання можна назіраць і ў дзеяслове спрабаваць. У Тлумачальным

слоўніку беларускай мовы гэты дзеяслоў падаецца як двухтрывальны. Пры

значэннях 'правяраць стан або якасць чаго-н ', 'рабіць выпрабаванне

каму-н, выпрабоўваць, правяраць каго-н ', 'каштаваць што-н , есці, піць

што-н' даецца памета "незак ": Спрабаваць голас Першае, што раблю, –

спрабую спевакоў. Ёсць сёе-тое, ды не вельмі Спрабую музыкантаў –

граюць! (М. Ракітны); Сівы млынар -- сярпом вусы – На зуб спрабуе зерне

(К. Камейша); – Трохі жэрдачак насячом, а трохі і бярозавага кваску

пап'ём, – казаў [дзед] – Ты ў горадзе нават і не спрабаваў бярозавіка

(М. Даніленка).

Пры значэнні 'рабіць (зрабіць) намаганне выканаць якія-н. дзеянні,

здзейсніць што-н' даецца памета "незак і (радзей) зак, з інф", пры значэнні

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (Мн., 1984. Т. 5) падае гэты дзеяслоў з паметай "размоўнае".

'зведваць (зведаць) што-н.' даецца памета "незак. і (радзей) зак." Другое

медзведзяня адышло ад маткі крокаў на дзесяць і спрабавала ўзлезці на

дрэва (В. Вольскі); Драздовіч прайшоў у спальню, лёг і спрабаваў заснуць,

але сон не браў (I. Гурскі), Спрабуй, бяскрылы, уніз зірні! Зямля ляціць

насустрач шпарка (Г. Кляўко); Ермакоў пачырванеў: ён сапраўды

спрабаваў пісаць вершы (М. Даніленка); Не раз спрабаваў турму, а перад

вайной саслалі... [Юрку] надоўга за забойства (М. Лынькоў).

Аднак ні пра адзін з прыведзеных у гэтых значэннях прыкладаў нельга

з упэўненасцю сказаць, што формы дзеяслова спрабаваць абазначаюць

закончанае дзеянне, – хутчэй наадварот. Атрымалася, што сказы з твораў

мастацкай літаратуры, якімі аўтары Тлумачальнага слоўніка хацелі

праілюстраваць двухтрывальнасць дзеяслова спрабаваць, яго магчымасць

абазначаць незакончанае і закончанае дзеянне, у даным выпадку не зусім

падыходзяць. Праўда, у пэўных сітуацыях гэты дзеяслоў можа абазначаць

і абазначае закончанае дзеянне. Параўн.: Ён уважліва слухае сябра і

спрабуе (незак) зразумець яго становішча і Просьбу таварыша я спрабую

(зак.) выканаць заўтра. Трэба заўважыць, што значэнні 'зрабіць намаганне

выканаць якія-н. дзеянні, здзейсніць што-н', 'зведаць што-н' найбольш

выразна, недвухсэнсоўна перадаюцца дзеясловам паспрабаваць і яго

формамі (паспрабую, паспрабуеш, паспрабуе, паспрабуем, паспрабуеце,

паспрабуюць, паспрабаваў, паспрабавала, паспрабавалі).

Беларуская лінгвістыка, 1997. – Вып. 47. – С. 90-92.

Г.У. Арашонкава

УЖЫВАННЕ НЕКАТОРЫХ АСАБОВЫХ ФОРМ ДЗЕЯСЛОВА

<...1. Некаторыя дзеясловы ў цяперашнім часе могуць мець формы з

чаргаваннем канцавых зычных асновы інфінітыва або формы без

чаргавання гэтых зычных: драмаць – драмлю і драмаю, стругаць –

стружу і стругаю.

Для дзеясловаў драмаць, казытаць, мазаць, нізаць, паласкаць,

смактаць, трапаць, хвастаць літаратурнай нормай з'яўляюцца формы з

чаргаваннем зычных: дрэмле, казыча, мажа, ніжа, палошча, смокча,

трэпле, хвошча. Формы драмае, казытае, мазае, нізае, палкае, смактае,

трапае, хвастае з’яўляюцца парушэннем літаратурнай нормы.

Для дзеясловаў дыхаць, лузаць, махаць, смыкаць, тыкаць, чмыхаць

літаратурнымі з'яўляюцца формы дыхае, лузае, махае, смыкае, тыкае,

чмыхае. Формы дыша, лужа, маша, смыча, тыча, чмыша знаходзяцца па-

за межамі літаратурнай мовы.

Для дзсясловаў кляпаць, шчыпаць дапускаюцца ў якасці нормы абедзве

формы: клепле і кляпае, шчыпле і шчыпае.

У мове мастацкай літаратуры формы, якія адзначаюцца як

ненарматыўныя, выкарыстоўваюцца пісьменнікамі як сродак стылізацыі,

для захавання рыфмы, напрыклад: Імкне ручайкамі празрыстая вада,

калыхае ў сабе срэбнае цельца маленькай вясёлай міроны (У. Караткевіч).

За пояс дзядзька закладае сваю сякеру, Таксу кліча, кусок аладкі ў нос ёй

тыча I вон за дзверы выпускае (Я. Колас).

2. У варыянтных парах адзяваюся – адзяюся, надзяваю – надзяю

першыя формы (з суфіксам -ва-) замацаваліся ў якасці літаратурнай

нормы, другія з'яўляюцца гутарковымі,

У пары спадзяюся – спадзяваюся парушэннем літаратурнай нормы

з'яўляецца форма з суфіксам -ва-. Але суфікс -ва- захоўваецца ў форме

загаднага ладу: спадзявайся. Форма спадзейся адзначана ў гутарковым

стылі.

3. 3 варыянтных пар абніме – абдыме, зніме – здыме, узніме – уздыме,

падніме – падыме першыя формы з'яўляюцца літаратурнай нормай, другія–

адхіленнем ад нормы.

4. Парушэннем літаратурнай нормы з'яўляюцца формы выйму, выйме,

выну, выне, вынімі, вынуў ад дзеяслова выняць. Трэба: выму, выме, вымі,

выняў.

5. У 1-й асобе множнага ліку абвеснага ладу для дзеясловаў I

спражэння лічыцца нарматыўным канчатак -ём (-ом): ідзём, нясём, бяром.

Напрыклад: Мы ідзём па сцяжынцы. Ужыванне гэтых форм з націскным

канчаткам -ем (-эм) (ідзем, нясем, бярэм) у наш час лічыцца парушэннем

літаратурнай нормы. Канчатак -ем (-эм) ужываецца толькі для ўтварэння

формы 1-й асобы множнага ліку загаднага ладу, якая выражае сумеснае

дзеянне, напрыклад: Ідзем! Ідзем дадому!– сказаў хлопчык маці.

6. Формы 2-й асобы множнага ліку загаднага ладу ўтвараюцца ад

формы загаднага ладу адзіночнага ліку: нясі – нясіце, ідзі – ідзіце, бяры –

бярыце. Формы тыпу ідзеце, нясеце, бярэце з'яўляюцца адхіленнем ад

літаратурнай нормы.

7. Ад дзеясловаў з інфінітывам на -іць, якія ў аснове цяперашняга часу

заканчваювда на j і ў 1-й асобе адз. л. маюць націскны канчатак, форма

загаднага ладу ўтвараецца пры дапамозе націскнога канчатка -і: даіць –

даю – даі, угнаіць – угнаю – угнаі, дваіць – дваю – дваі, паіць – паю – паі,

слаіць – слаю – слаі, траіць – траю – траі. Формы без канчатка (на й) дой,

падой, напой і пад., якія сустракаюцца ў творах мастацкай літаратуры,

з'яўляюцца парушэннем літаратурнай нормы: Напой крынічнаю вадою (П.

Глебка); Дык, татка, яго і дойце, калі ён для вас такі дойны (Я. Купала).

Дзеясловы біць, віць, ліць, піць утвараюць формы загаднага ладу бі, ві,

пі Формы бій, вій, пій, якія сустракаюцца ў гутарковай мове, выходзяць за

межы літаратурнай нормы.

Некаторыя дзеясловы з прыстаўкай вы- ўтвараюць варыянтныя формы

загаднага ладу: вынесі – вынесь, выпішы – выпіш, выберы – выбер.

Варыянты без канчатка адзначаюцца ў размоўным стылі.

8. У варыянтных парах адвык – адвыкнуў, абрыд – абрыднуў, гас –

гаснуў, кіс – кіснуў, крэп – крэпнуў, мёрз – мёрзнуў, мок – мокнуў, набух –

набухнуў, пух – пухнуў, прасяк – прасякнуў, слеп – слепнуў, спасціг –

спасцігнуў, сох – сохнуў, стыў – стынуў, уваскрэс – уваскрэснуў і г. д. у

сучаснай беларускай мове перавага аддаецца формам без суфікса -ну-.

9. Зваротныя дзеясловы закончанага трывання ўдацца, прыдацца,

здацца, прыесціся, наесціся ў 3-й асобе адзіночнага ліку маюць формы:

удасца, прыдасца, здасца, прыесца, наесца.

10. У моўнай практыцы ад некаторых дзеясловаў не ўжываюцца формы

1-й і 2-й асобы адзіночнага і множнага ліку. Гэта звязана з лексічным

значэннем дзеясловаў, якое не сумяшчаецца з уяўленнем 1-й або 2-й асобы

як утваральніка дзеяння. Да ліку такіх дзеясловаў адносяцца цяліцца,

парасіцца, жарабіцца, зелянець, цячы, таяць, кіпець, прыгарэць, ржавець,

яснець, мутнець, несці(ся) – «класці яйцы» (пра птушак), бляяць і інш. Але

ад гэтых дзеясловаў магчыма пераноснае ўжыванне форм 1-й і 2-й асобы

адзіночнага і множнага ліку: Чаго ты кіпіш? Без цябе разбяруцца, хто

вінаваты (А. Бажко).

Не ўжываюцца таксама формы 1-й і 2-й асобы адзіночнага ліку ад

дзеясловаў, лексічнае значэнне якіх не сумяшчальнае з уяўленнем аб

адзінкавым дзеячу, напрыклад: збегчыся, канцэнтравацца, згуртавацца,

павыходзіць, набегчы, папярэднічаць і некаторыя іншыя. Нельга: я збягуся,

ты збяжышся, я канцэнтруюся і г. д.

Практычна не ўжываюцца формы 1-й асобы ад дзеясяоваў засціць,

зацьміць, шалясцець, калясіць.

Варыянты трывальных форм

1. 3 варыянтных форм з суфіксамі -ва- (-іва-, -ыва-) і -а-: прыбліжваць

– прыбліжаць, запрошваць – запрашаць, аблепліваць – абляпляць,

аскрэбваць – аскрабаць, атрэсваць – атрасаць, накладваць – накладаць,

налічваць – налічаць – у сучаснай літаратурнай мове перавага аддаецца

ўтварэнням з суфіксамі -ва- (-іва-, -ыва-).

2. Некаторыя дзеясловы не маюць спецыяльных паказчыкаў

выражэння трывальнага значэння (адрасаваць, ануляваць, актывізаваць,

канстатаваць, механізаваць, прэміраваць, вітамінізаваць, даследаваць і

некаторыя інш.). Значэнне закончанасці або незакончанасці дзеяння

ўстанаўліваецца з кантэксту і пры дапамозе суседніх дзеясловаў, якія

маюць фармальнае выражэнне трывання: Вы толькі канстатуеце факты і

то ледзь паспяваеце (У. Шахавец). Давайце блакіруем гэтую Воўчую граду

(У. Паслядовіч). Калгасы працягваюць спецыялізаваць свае сады на

вытварчасці абрыкосаў («Звязда»).

Некаторыя двухтрывальныя дзеясловы могуць утвараць пары пры

дапамозе прыставак за-, з-, а,-, пра- (асфальтаваць – заасфальтаваць,

ліквідаваць – зліквідаваць, камандзіраваць – адкамандзіраваць,

характарызаваць – ахарактарызаваць, інфармаваць – праінфармаваць), а

таксама пры дапамозе суфіксаў (прапанаваць – прапаноўваць, рэалізаваць

– рэалізоўваць, ліквідаваць – ліквідоўваць).

Неазначальная форма дзеяслова

1. У варыянтных формах грэбці–грэбсці (грабсці), дзяўбці – дзяўбсці,

раўці – раўсці, сапці – сапсці, скрэбці – скрэбсці, скубці – скубсці, чаўпці –

чаўпсці, храпці – храпсці формы на сці з'яўляюцца парушэннем

літаратурнай нормы.

Літаратурнай нормай дапускаецца толькі ўжыванне варыянтных форм

інфінітываў плысці і плыць, гнісці і гніць.

2. Варыянтныя формы сячы – секчы дапускаюцца ў якасці літаратурнай

нормы...>

Беларуская мова. Цяжкія пытанні фанетыкі,

арфаграфіі, граматыкі. – Мн.,1987.– С.122-126.

Г.У. Арашонкава

ВАРЫЯНТНАСЦЬ I НОРМА НЕКАТОРЫХ ДЗЕЯСЛОЎНЫХ

ФОРМ

Праблемам варыянтнасці і нормы ў лінгвістычнай літаратуры

надавалася і надаецца шмат увагі. Але некаторыя пытанні як тэарэтычнага

напрамку, так і прыватныя пытанні функцыянавання асобных варыянтных

форм і іх суадносін з літаратурнай нормай патрабуюць апісання і

інтэрпрэтацыі.

Як вядома, варыянтнасць – «аб'ектыўны вынік моўнай эвалюцыі,

пастаянны атрыбут жывой літаратурнай мовы»

. У даследаваннях,

прысвечаных пытанням варыянтнасці ў літаратурнай мове,

падкрэсліваецца, што варыянтныя формы часцей адзначаюцца ў

літаратурных мовах, якія фарміруюцца або сфарміраваліся нядаўна. Гэты

тэзіс поўнасцю прыдатны для новай беларускай літаратурнай мовы, якая

пачала фарміравацца ў XIX. ст. і адметнай асаблівасцю якой «з'яўляецца

тое, што яна не аказалася працягам літаратурна-пісьмовай мовы эпохі

беларускай народнасці, а стваралася нанова цалкам на народнай аснове без

выкарыстання здабыткаў літаратурнай мовы папярэдніх стагоддзяў»

. Да

гэтага трэба дадаць, што адной з прычын вялікай колькасці граматычных

варыянтаў з'яўляецца «гістарычна абумоўленае працяглае існаванне

беларускай мовы па-за межамі кадыфікацыі»

Варыянтнасць закранае розныя граматычныя катэгорыі, у тым ліку і

дзеяслоўныя. Пры разглядзе варыянтнасці ў сістэме дзеяслоўнага

Горбачевич К. С. Вариантность слова и языковая норма. Л , 1978. С. 3.

117

Жураўскі А. Праблемы норм беларускай літаратурнай мовы. Мн.,1993. С. 3.

118

Беларуская мова. Universitet Ороlski – Instytut Filologii Polskiej́́. Opole, 1998. C.194.