Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

спытаў у Зосі, як пытаюць усе ўрачы ў сваіх пацыентаў: “Як мы адчуваем

сябе?.. Гуляем?” (І.Шамякін) < ... >

Сінанімічнымі з’яўляюцца формы звароту на “вы” і на “ты”. Першая з

іх літаратурная і ўспрымаецца як праява павагі да субяседніка, зварот жа

да незнаёмых людзей на “ты” – прымета нелітаратурнасці маўлення. Часам

займеннік

ты выкарыстоўваецца для выражэння пагардлівых адносін да

пэўнай асобы, асабліва калі ён выступае ў ролі зваротка: “Ты! Не крычы

гэтак!” Скуратовіч так і павёў Міхалку дадому, не выпускаючы з рук

пляча (К.Чорны). Такое ж значэнне можа мець займеннік другой асобы

множнага ліку: Нашто авёс коньмі травіце? Вы! – сабраліся ўдвух,

малы і

стары (К.Чорны).

Адценне празмернай пачцівасці надае выказванню ўжыванне

займенніка яны замест ён, яна ў размоўным стылі: А я ўжо з просьбіцай да

вас, з невялічкай: будзе які выпадак, дык вы ім, начальніку нашаму,

намякніце, што прасіць іх хацеў, дабрадзея нашага, каб яны ашчаслівілі

мяне ў дзень майго анёла

, ды пабаяўся (М.Лынькоў).

Займеннік ты часта ўжываецца ў абагульнена-асабовым або няпэўна-

асабовым значэнні. У такіх выпадках ты – гэта не толькі той, да каго

звяртаюцца, а наогул кожны: Як атрымаюць ліста, пачытаюць – пайшло

на курыва, пакуль ты тае паперы на баку купіш (М.Лынькоў).< ... >

Займеннік ты можа ўжывацца і

ва ўнутраным маналогу, калі чалавек

звяртаецца да сябе. < ... >

Займеннік трэцяй асобы можа ставіцца побач з назоўнікам для таго, каб

падкрэсліць прадмет або асобу: Шпілька – яна, здаецца, рэч невялічкая...

(К.Крапіва). Такое ўжыванне займеннікаў характэрна для размоўнага

стылю і мовы мастацкай літаратуры. У строга нарміраванай мове трэба

пазбягаць плеанастычных зваротаў.

Своеасаблівую экспрэсію, характэрную для стану душэўнага разладу,

атрымлівае займеннік трэцяй асобы, калі ён ужываецца ў адносінах да

асобы, да якой звяртаюцца з гаворкай: З каго тады будуць браць па суду? З

маёй, можа, кішэні? Га?.. Скажы... Ён яшчэ зверам глядзіць, гаварыць не

хоча (І.Пташнікаў).

Стылістычныя асаблівасці іншых разрадаў займеннікаў.

Прыналежныя займеннікі, утвораныя ад асабовых, - мой, твой, наш, ваш –

экспрэсіўныя; як і асабовыя займеннікі, надаюць кантэксту

эмацыянальную афарбоўку, напрыклад: Праз гарніла мук здабыта наша

доля, воля (Я.Колас); Мой родны кут, як ты мне мілы!.. (Я.Колас)

Прыналежныя займеннікі, а таксама адносны займеннік які ў родным

склоне адзіночнага ліку маюць

паралельныя формы: маёй – мае, тваёй –

твае, якой – якое, сваёй – свае, нашай – нашае, вашай – вашае. Формы

мае, твае і г.д. размоўныя і таму больш экспрэсіўныя, ужываюцца ў

мастацкім і публіцыстычным стылях: Пачатак мае літаратурнай работы

звязан з імем А.М.Горкага (Я.Колас); Селянін з мае вёскі Прусы пабыў тут

гадоў на пяцьдзесят раней (М.Лужанін).

У сучаснай беларускай мове ўжываюцца наступныя сінанімічныя

адпаведнікі прыналежным займеннікам: яго – ягоны, яе – ейны, іх – іхні,

наш – нашанскі (наскі) і г. д. (другія займеннікі ў гэтых парах маюць

прастамоўны

характар). Сінонімы ўтвораны па тыпу прыметнікаў і часта

выражаюць падкрэслена ацэначна-якаснае значэнне (як і прыналежныя

прыметнікі).З гэтай мэтай выдзяляецца займеннік іхні ў рамане Янкі

Брыля “Птушкі і гнёзды”: Казённыя вочы, звярыны гогат, пякельны

лямант і х н я й музыкі. Іхняй – толькі фашысцкай; ён не столькі ўказвае

на

прыналежнасць, колькі дае характарыстыку музыцы.

Экспрэсіўнымі з’яўляюцца займеннікі, утвораныя ад няпэўных,

адмоўных і азначальных займеннікаў пры дапамозе памяншальна-

ласкальных суфіксаў: нічагусенькі, нічагенечка, нічагутка, саменькі,

усенькі, нештачка і інш. Яны ўжываюцца пераважна ў размоўным і

мастацкім стылях: І я там, перад с а м е н ь к а й

вайной, перайшла ў

дзевяты... (Я.Брыль); Уласна кажучы, гэта падлога, бо пад дываном,

апрача цэментаванага пакрыцця, н і ч а г у с е н ь к і няма (М.Лужанін).

Стылістычныя асаблівасці мае выкарыстанне няпэўных займеннікаў.

Так, напрыклад, словы кожны, усякі і ўсялякі вельмі блізкія па значэнню.

Можна

сказаць: Кожны з нас любіць вершы Купалы і Усякі з нас любіць

вершы Купалы. Аднак замена такіх займеннікаў магчыма не заўсёды, бо,

акрамя агульнага значэння, яны маюць сэнсавыя адценні. Займеннік усякі

азначае “розны, разнастайны”: На сваім шляху ён сустракаў у с я к і х

(або ўсялякіх) людзей (а не

кожных). Займеннік кожны мае раздзяляльнае

значэнне, вылучае прадмет або асобу з рада падобных прадметаў або асоб:

Перадайце к о ж н а м у студэнту, што заўтра адбудзецца сход. Нельга

сказаць: усялякаму студэнту.

Ёсць пэўная розніца паміж займеннікамі ўсякі і ўсялякі. Апошні

займеннік больш экспрэсіўны і таму пашыраны ў мастацкай

літаратуры і

публіцыстыцы. Калі параўнаць дзве фразы: У заапарку шмат у с я к і х

звяроў і У заапарку шмат у с я л я к і х звяроў, то можна заўважыць, што ў

апошняй значэнне “розных, самых разнастайных” больш экспрэсіўнае.

Блізкія па значэнню няпэўныя займеннікі нехта – хтосьці – хто-

небудзь – абы-хто, нешта – штосьці – што-небудзь – абы-што. Розніца

паміж гэтымі займеннікамі заключаецца ў ступені няпэўнасці таго, аб чым

гаворыцца. З сінанімічных займеннікаў нехта і хтосьці (і адпаведных ім

нешта і штосьці) займеннік нехта больш няпэўны, чым хтосьці. Апошні

мае больш выдзяляльнае, больш канкрэтнае значэнне. Гэта асабліва

выяўляецца пры

зваротах да групы асоб: Х т о с ь ц і з вас не выканаў

задання (а не нехта). Займеннікі што-небудзь і штосьці адрозніваюцца

тым, што ў апошнім адценне выдзяляльнасці падкрэсліваецца мацней.

Сінанімічная замена дапускаецца, калі маецца ўказанне на які-небудзь

факт: Вы ш т о с ь ц і сказалі? або Вы ш т о – н е б у д з ь сказалі?

Аднак у загадах, прапановах, парадах ужываецца толькі займеннік што-

небудзь: Скажыце ш т о – н е б у д з ь (а не штосьці).

Спалучэнне няпэўнага займенніка

з субстантываваным прыметнікам

часта выкарыстоўваецца ў мастацкай літаратуры і публіцістыцы для

выражэння няяснасці, няпэўнасці, недакладнасці: Усё: і хмурнае неба, і

мёрзлая чорная зямля – было ахоплена н е ч ы м сумным, халодным і

грозным. І чулася яно, гэтае н е ш т а , і ў зыках шумлівай ночы, і ў

ветры, іў цёмнай заснуўшай зямлі (К.Чорны). Або:

Трэба дома бываць часцей,

Трэба дома бываць не госцем,

Каб душою не ачарсцвець,

Каб не страціць святое штосьці (Р.Барадулін).

Цікоцкі М.Я. Стылістыка беларускай мовы. – Мінск, 1995.

ДЗЕЯСЛОЎ

ДЗЕЯСЛОЎНАЕ СЛОВАЎТВАРЭННЕ

М. С. Васілеўскі

<... ТЫП ДЗЕЯСЛОВАЎ 3 СУФІКСАМ -ава-(-ява-)

Дзеяслоўны суфікс -ава- (-ява-) з'яўляецца старажытным славянскім

фармантам, пры дапамозе якога ўтвараюцца лексемы ад іменных,

дзеяслоўных і іншых асноў. А. Мейе даказваў, што паходжанне суфікса -

ава-выходзіць за межы гістарычнай эпохі славянскіх моў і вытокі яго трэба

шукаць у мовах індаеўрапейскай сям'і. Аналагічныя ўтварэнні, канстатаваў

вучоны, існуюць у грэчаскай і балтыйскіх мовах. Аналізуючы далей пахо-

джанне гэтага дзеяслоўнага суфікса, А. Мейе на канкрэтных прыкладах

паказаў, што першапачаткова дзеясловы на -ovati развіліся з назоўнікаў

дзеючай асабы («из имен действователей») і замянілі сабой тып дэрыватаў

на -ati, які перастаў быць прадуктыўным ва ўтварэнні дзеяслоўных лексем

ад імён

У стараславянскай мове, як адзначае Г. А. Хабургаеў, «адыменныя

ўтварэнні далучалі паказчыкі асноў інфінітыва і цяперашняга часу не

непасрэдна да іменнай асновы, а да суфікса -ou (-еu-), які ў аснове

інфінітыва перад суфіксальным -а- даваў -ов- або -ев- (г. зн. -ов-а- або -ев-

а-), а ў аснове цяперашняга часу перад суфіксальньш зычным -j-

манафтангізаваўся ў –у- (г. зн, даў -y-j-)

. Такія ўтварэнні, падкрэслівае Г.

А. Хабургаеў, былі ў стараславянскай мове вельмі прадуктыўнымі: беседа

– беседовати – беседую, вера – веровати – верую, пиръ– пировати –

пирую, даръ – даровати – дарую, милъ -- миловати – милую і інш.

Мейе А. Общеславянский язык.— М, 1951, с. 183.

Хабургасв Г. А. Старослявянскнй язык.— М., 1974

Там жа.

Ва ўсіх сучасных славянскіх мовах шырока ўжываюцца дзеяслоўныя

лексемы з суфіксам -ова- ці яго варыянтамі, утвараючы прадуктыўныя

тыпы. Н. С. Авілава называе суфікс -ова- старэйшым фармантам рускай

мовы: «... у гэтай ролі ён замацаваўся дзякуючы рускім адыменным

дзеясловам з суфіксам -ова-». Даследчыца падкрэслівае, што ў сучаснай

рускай мове гэты суфікс з'яўляецца прадуктыўным ад славянскіх і

запазычаных асноў

. Акад. В. У. Вінаградаў адзначаў, што ў канцы XVII –

пачатку XVIII ст. суфікс -ова- пад уплывам польскага суфікса -ować

расшырыў свае функцыі і стаў актыўным сродкам прыстасавання да

рускай дзеяслоўнай сістэмы іменных і дзеяслоўных асноў, запазычаных з

іншых моў: рекомендовать, командовать, атаковать, интриговать,

диктовать, танцовать і інш.

Гэта ж пацвярджае і праца венгерскага

вучонага Ф. Хадаша, у якой прасочваецца развіццё тыпу рускіх дзеясловаў

на -овать за апошнія 300 гадоў (па матэрыялах слоўнікаў)

Даследаванню сучасных рускіх і ўкраінскіх дзеясловаў з суфіксамі -

ова- (-ева-), -ува- (-ва-) прысвечаны працы Н.С. Авілавай,

К.С. Самуйлавай, I.I. Каваліка, Л.А. Юрчук, Т.М. Вознага і іншых

вучоных. У беларускай мове, як паказваюць матэрыялы старажытных

беларускіх помнікаў, здаўна ўжываліся дзеяслоўныя лексемы з фармантамі

-ава-, -ова-, -ева-, -ява-

, прычым ужываліся ў розных жанрах і стылях, але,

як адзначае А.I. Яновіч, у XV – XVII стст. яны пераважалі ў помніках

дзелавой пісьменнасці

У сістэме сучаснай беларускай літаратурнай мовы адыменныя

дзеясловы на -аваць (-яваць) займаюць значнае месца і па колькаснаму

складу, і па частаце ўжывання. Матэрыялы БРС-62, ТСБМ, РБС-82 і

выяўленыя наватворы паказваюць, што ў беларускай мове налічваецца

каля 600 дзеяслоўных лексем з суфіксам -ава- (-ява-), з іх каля 280 адзінак

з іншамоўнай асновай, якія ў рускай мове ўжываюцца з суфіксам -ирова-.

Шырока бытуюць дзеясловы з суфіксам -ава-(-ява-) у народнай

беларускай мове, у розных гаворках, аб чым сведчаць дыялектныя слоўнікі

Ф.М. Янкоўскага, I.К. Бялькевіча, М.А. Жыдовіч, Т.Ф. Сцяшковіч,

П.У. Сцяцко, Г.Ф. Юрчанкі: вішаваць (няскошаная трава – віша),

вучыцеляваць (вучыць), захвіставаць (забараняць; хвіст – знак забароны

пасвіць жывёлу), знехтаваць (прынізіць, зганьбіць), клапатаваць

(клапаціцца),

лазуркаваць (падсіньваць бялізну), удзернавацца (пакрыцца

дзёрнам), труднаваць (мучыцца) – у Ф.М. Янкоўскага; паставаць

Авилова Н. С. Слова итернационального происхождення в русском литературном языке нового

времени.— М., 1967, с. 16.

Ввноградов В, В. Рус. яз, с, 435.

Хадаш Ф. 0 судьбах русских глаголов на -овать за последние 300 лет. –Studia Slavicá Budapest, 1964, №

10. с. 450-462.

Хрэстаматыя па гісторыі беларускай мовы.— Мн, 1961.

Яновіч А.І. 3 гісторыі ўжывання дзеясловаў з суфіксамі -ова-(-ава-), -ева-, -у-, -ю- ў беларускай мове.—

Весці АН БССР. Сер. грамад.навук, 1960, № 1, с. 122—132.

(пасціць), канкатаваць (гараваць), блінаваць (лінеіць), тулаваць (таптаць),

гаркаваць (варкаваць) – у I.К. Бялькевіча; драпачаваць (працаваць

драпачом), гарлаваць (крычаць на ўсё горла), плужкаваць (працаваць

плужком) – у Т.Ф. Сцяшковіч; драбакаваць (скародзіць зямлю), бунаваць

(сварыцца), лапаткаваць (працаваць лапаткай), меражкаваць

(мярэжыць) – у М.А. Жыдовіч; занядзеляваць (застацца на нядзелю),

запляхаваць (замасціць адтуліну), паражняваць (конь паражнюе, гуляе),

кныпляваць (звязаць сноп кныплем – палкаю) – у П.У. Сцяцко;

ужардзяваць (уціснуць жэрдкай), петаваць (біць, лупцаваць), смегавацца

(гараваць, жыць у нястачы), празантаваць (ганіць), батракаваць (быць

батраком), патвораваць (патворнічаць) – у Г.Ф. Юрчанкі. Шмат іх у

зборніках народнай лексікі, выдадзеных інстытутам мовазнаўства імя

Я. Коласа АН БССР у 70-х гадах.

Аналізуемыя дзеясловы неаднаразова прыцягвалі ўвагу даследчыкаў

беларускай мовы. Аб гэтым сведчаць даследаванні А.І. Яновіч,

А.Я. Біралы, Ю.Ф. Мацкевіч, Р.Н. Клюсава і іншых лінгвістаў.

Акад. В.У. Вінаградаў падкрэсліваў, што паміж суфіксам і асновай

існуе “семантычнае ўзаемапранікненне”

. Гэту думку ўдакладніла

Н.С. Авілава, зазначыўшы, што «пры вызначэнні ступені прадуктыўнасці

таго ці іншага суфікса трэба ўлічваць, з якой семантычнай асновай гэты

суфікс звязаны»

. Утваральныя асновы дзеясловаў на –аваць (-яваць)

вельмі разнастайныя па свайму лексічнаму значэнню як і па паходжанню.

Яны могуць быць агульнаславянскімі (барана – баранаваць, біч – бічаваць,

вораг -- варагаваць, век -- векаваць, лета -- летаваць, мілы – мілаваць,

свежы–свежаваць і інш.), запазычанымі з неславянскіх моў, перш за ўсё з

германскіх і раманскіх (аркестр -- аркестраваць, арэнда – арандаваць,

арфа – арфаваць, баста -- баставаць, бунт – бунтаваць, гарэза –

гарэзаваць, гвалт – гвалтаваць, мат – матаваць, пас – пасаваць, шлюз –

шлюзаваць, джыгіт – джыгітаваць і г. д.). Сярод дэрыватаў на -аваць (-

яваць) ёсць і лексемы, запазычаныя беларускай мовай з

заходнееўрапейскіх праз рускую мову-пасрэдніцу, дзе гэтыя дзеясловы

ўжываюцца з элементам –ир: авансировать – авансаваць, акцентировать

– акцэнтаваць, бетонировать – бетанаваць, вальсировать – вальсаваць,

гарантировать – гарантаваць, группировать – групаваць і інш. У РБС-82

зафіксавана 283 такія адзінкі...>

<...ТЫП ДЗЕЯСЛОВАЎ З СУФІКСАМ – ірава- (-ырава-)

Виноградов В.В. Словообразование в его отношении к грамматике и лексикологии.—У кн.: Вопросы

теории и истории языка. М., 1952, с.130.

Авилова Н.С. К вопросу о словообразовательных типах русского глагола. – Рус.яз. в школе. М., 1955,

№2, с.15.

Многія даследчыкі адзначаюць

, што лексіка заходнееўрапейскіх моў –

нямецкай, французскай, італьянскай, англійскай, галандскай – стала

пранікаць ва ўсходнеславянскія мовы даўно, прыкладна з XVI ст. Аднак

надзвычай актыўным быў гэты працэс у эпоху Пятра I, калі сувязь з

Захадам прыносіла шмат новых рэалій, а з імі і тэрмінаў, у тым ліку

дзеясловаў. Ва ўсходнеславянскія мовы іншамоўныя дзеясловы ўваходзілі

пры дапамозе розных суфіксаў, часцей – -ова-, -ава-, -ува-, якія далучаліся

да кораня або суфікса запазычанай асновы. Складаны дзеяслоўны суфікс -

ірава-(-ырава-) ужываецца ва ўсіх трох сучасных усходнеславянскіх мовах

– рускай, беларускай і ўкраінскай, а таксама ў паўднёва-славянскіх –

сербскай, балгарскай, македонскай. Як паказваюць лексікаграфічныя

даведнікі, найбольш пашыраны яны ў сучаснай рускай літаратурнай

мове -- каля 800 адзінак

, найменш – ва ўкраінскай – каля 110

. У

беларускай літаратурнай мове, па нашых падліках, іх налічваецца больш

300...>

<... У старой пісьмовай беларускай мове дзеясловы з суфіксам -ірава-

не ўжываліся. Іншамоўныя асновы, як і ўласна беларускія, утваралі

дзеясловы пры дапамозе суфіксаў -ава- (-ява-), -ова-, а некаторыя

запазычанні на -аваць, -оваць прыйшлі, напэўна, праз польскую мову:

апробовати, апелевати, арештовати, бастовати, визытовати,

дыспутовати, екзаменовати, информовати, касовати, комуннковати,

короновати, кореспондовати і г. д.

Не сустракаюцца дзеясловы на -іраваць і ў беларускай народнай мове.

Таму іх не фіксуе ні адзін дыялектны слоўнік беларускай мовы.

Выключэнне складае толькі слоўнік I. I. Насовіча, у якім пададзены тры

дзеясловы з элементам -ір- (-ыр-): шафироваць (ням. Schaffen

'распараджацца, клапаціцца'. Параўн.: першы сябра маладога на вяселлі –

шафер); шпацироваць (польск. Spacer 'прагулка) 'ісці на прагулку';

штофироваць (ням. Stoff 'прыгожая тканіна') 'багата адзявацца'.

Гэтыя дэрываты трапілі ў слоўнік, відаць, пад уплывам рускай

літаратурнай мовы. I хоць аўтар уключыў іх у свой даведнік, ён, напэўна,

не лічыў -ирова- самастойным дзеяслоўным суфіксам: націск ва ўсіх трох

прыкладах і ў аддзеяслоўных назоўніках шпацированне, штофированне не

на элеменце -ир-, як звычайна ў дзеясловах гэтага тыпу, а на элеменце -ва-,

як у лексемах з суфіксам -ава-. А побач з шафировать I. I. Насовіч падае

назоўнік шафованне і дзеяслоў шафоваць з такім жа значэннем

'распараджацца', што таксама сведчыць аб няўстойлівасці дзеяслова з

суфіксам -ирова-.

Смирнов Н. А. Западное влиянне на русский язык в Петровскую эпоху/Сб. ОРЯС,—СПб, 1910, т. 88, №

2, с. 5—11; Виноградов В. В. Очсрки по истории рус. лит. яз. XVII—XIX вв.— М., 1938; Авилова Н. С.

Слова интернац. происхожд.; Возний Т. М. Словотвір діє слів...

Обратный словарь русского языка.— М., 1974

Інверсійний словник української мови.— Одеса, 1971.

Булыка А. М. Даўнія запазычанні беларускай мовы.— Мн., 1972.

Адным словам, народная беларуская мова не ведала і цяпер не ведае

ўтварэнняў з элементам -ір- (-ыр-) у складзе суфікса. А паколькі

станаўленне і развіццё новай беларускай літаратурнай мовы (пачынаючы з

першай палавіны XIX ст.) адбывалася на народнай аснове

, то амаль не

сустракаюцца гэтыя ўтварэнні і ў мастацкай і навуковай літаратуры канца

XIX – пачатку XX ст. Звяртаем увагу на слова «амаль», таму што зрэдку

дзеясловы і іх формы з элементам -ір- усё ж пранікалі ў творы літаратуры.

Так, у кнізе М. Гарэцкага «Гісторыя беларускай літаратуры» чытаем:

«Смерць патрыцыя і смерць дзяўчыны асоцыіруюцца ў уяўленні паэта па

сваёй падобнасці ад мігдаловага горкага паху», Або: «Новае ў творчасці

Паўловіча было відаць яшчэ ў вершыку «Працуй і пей», змешчаным у

«Снапку» замест прадмовы, каб давесці патрэбу тых жартаў і смеху, але не

гарманіруючым з усёю кніжкаю»

Дзеясловаў на -іраваць не фіксавалі і першыя руска-беларускія і

беларуска-рускія перакладныя слоўнікі 20-х гадоў. Нават самы вялікі па

тым часе ПРБС-28 не фіксаваў у беларускай частцы слоўніка ніводнага

ўтварэння на -іраваць. Усе запазычаныя дзеясловы ўводзіліся ў

беларускую лексічную сістэму або пры дапамозе суфікса -ава-

(авансировать – авансаваць, агитировать – агітаваць, аккомпанировать

– акампанаваць, амнистировать – амніставаць, ампутировать –

ампутаваць), або пры дапамозе іншых суфіксаў ці перакладалі апісальна,

некалькімі словамі (ассимилировать – прыпадабляць, атрофироваться --

адміраць, кастрировать– лягчаць, ангажировать – запрашаць у скокі,

датировать – азначаць дату, акцентировать – вымаўляць з націскам,

галлюцинировать – марыць, рецензировать – ацэньваць, рэзюмировать –

абагульняць і г. д.).

Гэтай нормы прытрымліваліся ўсе выданні рэспублікі. Але ў далейшым

дзякуючы цесным кантактам з рускай мовай дзеяслоўная сістэма

беларускай мовы стала паступова папаўняцца і ўтварэннямі з суфіксам

-ірава- як дзеяслоўнымі, так і аддзеяслоўнымі. Гэтаму садзейнічала

развіццё ў беларускай літаратурнай мове розных стыляў, асабліва

публіцыстычнага і навуковага, якія не маглі абысціся без запазычанай

лексікі, у тым ліку і без дзеясловаў на -іраваць. У народнай мове не

заўсёды знаходзіліся адэкватныя назвы новым рэаліям, якія з'яўляліся ў

сувязі з развіццём навукі, культуры, тэхнікі. Іншамоўныя тэрміны ўсё

часцей сталі ўжывацца ў беларускім друку, перш за ўсё ў перыядычным:

Ёсць анкеты, гаворачыя аб тым, што рэлігійныя настроі субліміравалі

сэксуальную энергію.., (Полымя, 1929, № 10); У нас часта казённа

разумеюць метады выхаваўчай работы. Вельмі мала клапоцяцца аб

Жураўскі А.І. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. – Мн., 1967, т.1, с.8, 368; Шакун Л.М. Гісторыя

беларускай літаратурнай мовы. – Мн., 1963, с.26; Юргелевіч П.Я. нарыс сучаснай беларускай мовы з

гістрычнымі каментарыямі. – Мн., 1958, с.22.

Гарэцкі М. Гісторыя беларускай літаратуры. – Вільня, 1920, с.148, 177.

паляпшэнні работы і многа адміністрыруюць (Камуністыч. выхаванне,

1935, № 7); Патрэбен дыферэнцыраваны падыход, адпаведны развіццю...

вучняў (Там жа).

Дзеясловы на -іраваць сталі сустракацца зрэдку і ў творах мастацкай

літаратуры: І не час пытанні ставіць нам, падсумоўваць перажыткаў

пералік, яшчэ ў бутцах доўгі час смылець нагам, яшчэ доўга

рэгістрыраваць наган – не падведзены ў нас з ворагам разлік (М.

Хведаровіч).

Развіццё беларускай лексічнай сістэмы, папаўненне яе навуковымі і

тэхнічнымі тэрмінамі, запазычанымі з заходнееўрапейскіх моў у асноўным

праз рускую мову, не магло, зразумела, прайсці міма лексікаграфічных

даведнікаў 30-х гадоў. Таму супрацоўнікі Інстытута мовы, літаратуры і

мастацтва АН БССР, працуючы ў 30-х гадах над новым руска-беларускім

слоўнікам, не маглі не ўключыць у яго вялікую групу дзеясловаў з

суфіксам -ірава- і аддзеяслоўных назоўнікаў з гэтым жа суфіксам, як і

дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў. Руска-беларускі слоўнік (1937) і быў

першым беларускім лексічным даведнікам, які ўзаконіў дзеясловы на

-іраваць, зрабіў іх нормай беларускай літаратурнай мовы, чым значна

ўзбагаціў беларускую дзеяслоўную сістэму. Усяго ў гэтым слоўніку, у

рускай яго частцы, налічваецца 202 бяспрэфіксныя дзеясловы на -ировать,

якім адпавядаюць 132 беларускія дэрываты з -ірава- і 70 з -ава-. I хоць

складальнікаў слоўніка можна папракнуць за тое, што яны недастаткова

папрацавалі, каб вызначыць, якія запазычаныя дзеясловы падаваць з

суфіксам -ірава-, а якія з -ава-, ім трэба аддаць належнае: яны ўпершыню

зрабілі дзеясловы на -іраваць літаратурнай нормай...>

Вялікая работа па ўпарадкаванню лексікі з суфіксам -ірава-

(дзеясловаў, дзеепрыметнікаў, дзеепрыслоўяў, абстрактных назоўнікаў)

была праведзена супрацоўнікамі Інстытута мовазнаўства АН БССР пры

складанні РБС-53 і БРС-62. Як вядома, у пасляваенны перыяд асабліва

бурнага развіцця дасягнулі ў нашай краіне навука, тэхніка, культура, што

прывяло да яшчэ большага прытоку іншамоўнай лексікі ва

ўсходнеславянскія мовы, у тым ліку і дзеясловаў на -іраваць. Гэта і

ўлічвалі аўтары абодвух названых слоўнікаў, таму ў беларускай частцы

РБС-53 налічваецца ўжо 247 бяспрэфіксных утварэнняў, а ў БРС-62–254.

Прычым трэба падкрэсліць, што аўтары слоўнікаў не механічна

павялічвалі колькасць дэрыватаў на -іраваць адпаведна такім жа рускім

утварэнням, а старанна, уважліва адбіралі самыя патрэбныя, самыя

неабходныя і незаменныя. Творча аднесліся аўтары РБС-53 і да

матэрыялаў свайго папярэдніка – РБС-37. Са 132 беспрыставачных

дзеясловаў з суфіксам -ірава-, што былі зафіксаваны ў РБС-37, значная

колькасць утварэнняў перайшла ў новы слоўнік (РБС-53) ужо з суфіксам

-ава- (-ява-), іх 47: ампутаваць, анансаваць, балансаваць, бетанаваць,

вальсаваць, гектаграфаваць, гільяцінаваць, групаваць, датаваць,

дыскантаваць, дэбатаваць, дэградаваць, дэкрэтаваць, дэкласаваць,

дэлегаваць, дэнансаваць, дэнатураваць, дэтанаваць, дэфармаваць,

дыстыляваць, дамінаваць, дрэнажаваць, жэстыкуляваць, іміграваць,

інспіраваць, інсцэнаваць, калькаваць, калькуляваць, капітуляваць,

кампіляваць, кансерваваць, канструяваць, каапераваць, кааптаваць,

каардынаваць, касаваць, матываваць, прэміяваць, правакаваць,

прафанаваць, раянаваць, рэканструяваць, скальпаваць, падсумаваць, тэ-

леграфаваць, фармуляваць, фатаграфаваць.

Пры выбары формы падачы рускіх дзеясловаў на -ировать і

адпаведных ім беларускіх эквівалентаў часам дапускаліся недакладнасці.

Так выйшла з дзеясловам суммировать, які ў РБС-53 быў перакладзены

словам падсумоўваць. Але рускі дзеяслоў суммировать выражае абодва

трыванні – закончанае і незакончанае, а беларускі падсумоўіваць – толькі

незакончанае. Гэту недакладнасць заўважыў Г.Н. Клюсаў

, і аўтары

двухтомнага «Руска-беларускага слоўніка» (1982) улічылі гэту

недакладнасць і пераклалі рускі дзеяслоў суммировать двума словамі: зак.

падсумаваць і незак. падсумоўваць.

Такім чынам, з РБС-37 у РБС-53 перайшло 85 бяспрэфіксных

дзеясловаў на -іраваць, да якіх было далучана яшчэ 162 новыя кампаненты,

што сведчыла аб пашырэнні аналізуемых утварэнняў у беларускай дзея-

слоўнай сістэме.

Першай навуковай граматыкай, якая звярнула ўвагу на гэтыя лексемы,

быў «Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы» (1957). У § 220 і 236

адзначаецца, што «ад іншамоўных назоўнікаў дзеясловы ўтвараюцца і пры

дапамозе суфікса -ірава- (-ырава-): акупіраваць, балаціраваць, вібрыраваць

і інш.», што «для некаторых дзеясловаў тыпу яшчэ няма цвёрдай нормы

ўтварэння, і яны могуць ужывацца як з суфіксам -ава-(-ява-), так і з

суфіксам -ірава- (-ырава-): групаваць – групіраваць, канструяваць –

канструіраваць, вар'яваць – вар’ іраваць і інш.»

Працэс адбору дзеясловаў на -іраваць працягваўся і пры складанні

БРС-62. У ім асноўную колькасць склалі кампаненты РБС-53. Невялікую

частку (18) дэрыватаў аўтары БРС-62 вырашылі не ўключаць у новы

слоўнік як не атрымаўшых пашырэння ў літаратурнай мове: актаіраваць,

галапіраваць, інакуліраваць, інтэрвенірараваць, капуліраваць,

карадзіраваць, карыгіраваць, купеліраваць, лартраваць, лісіраваць,

менажыраваць, пласіраваць, рэзецыраваць, рэміціраваць, цыяніраваць,

шаціраваць, экспатрыіраваць, экстырпіраваць. Але БРС-62 пайшоў далей

па шляху павелічэння дзеясловаў на -іраваць, і шмат якія ўтварэнні, што

падаваліся ў РБС-53 з суфіксам -ава-, у гэтым слоўніку фіксаваліся ўжо з

элементам -ір-: актывіраваць, анастазіраваць, афішыраваць,

гудраніраваць, дамініраваць, дрэніраваць, дыслацыраваць, інсцэніраваць,

Клюсаў Г. Н. Да пытання аб нармалізацыі некаторых спосабаў словаўтварэння...— Уч. зап. Полоцкого

пед. ин-та, 1958, вып. 1. с. 170.

кансервіраваць, парафіраваць, патраніраваць, пламбіраваць, прэміраваць,

прэпарыраваць, резюміраваць, фармуліраваць, фундзіраваць,

шклографіраваць...>

<...У апошнія гады ТСБМ унёс пэўныя змены ў склад дзеясловаў на

-іраваць. Па-першае, тут з'явіўся рад новых лексем, якіх не было ў

ранейшых выданнях: акамадзіраваць, аперцыпіраваць, бланшыраваць,

браніраваць, букеціраваць, імігрыраваць, інтэрпаліраваць,

інтэрпеліраваць, інфіцыраваць, ірадыіраваць, кадзіраваць,

кальцыніраваць, камуфліраваць, канферыраваць, капуліраваць,

кракіраваць, мульчыраваць, прагназіраваць, праграміраваць, радыраваць,

рэваншыраваць, рэферыраваць...>

<... Трэба адзначыць і такі факт, што многа дзеясловаў, якія ў БРС-62

падаваліся з суфіксам -ірава-, у ТСБМ даюцца з фармантам -ава-ці зусім

апускаюцца: абардзіраваць, абсарбіраваць, аксіазіраваць, актывіраваць

(актываваць)

, ампуціраваць (ампутаваць), анансіраваць (анансаваць),

ананіраваць, апрэціраваць (апрэтаваць), афініраваць, бальзаміраваць

(бальзамаваць), візіраваць (візаваць), дамініраваць (дамінаваць),

дрэніраваць (дрэнажаваць), каліраваць, кансервіраваць (кансерваваць),

кантрасціраваць (кантраставаць), купіраваць, кульмініраваць,

мастурбіраваць, панараміраваць, панціраваць, патраніраваць

(патранаваць), пламбіраваць (пламбаваць), пласіраваць, прэпарыраваць

(прэпараваць), рацініраваць (рацінаваць), рэзюміраваць (рэзюмаваць).

Такім чынам, 27 дзеясловаў на -іраваць, што былі зафіксаваны БРС-62,

не трапілі ў ТСБМ: 17 было заменена ўтварэннямі на -аваць, а 10 зусім

апушчана як лексемы, якія не сталі нормай сучаснай беларускай

літаратурнай мовы. Гэта яскравы доказ таму, што не ўсе рускія

дзеяслоўныя лексемы з суфіксам -ирова- прыжываюцца ў беларускай мове,

становяцца яе нормай. Многія запазычаныя асновы афармляюцца

агульнаславянскім суфіксам -ава-(-ова-).

Другім выданнем, дапоўненым і перапрацаваным, у 1982 г. выйшаў з

друку «Руска-беларускі слоўнік». У адносінах да дзеясловаў на -іраваць

гэта выданне сапраўды і дапоўненае і перапрацаванае. Усяго ў РБС-82 у

рускай частцы налічваецца 585 адзінак, а ў беларускай – 307. 3 беларускай

часткі больш за 50 лексем з фармантам -ірава- (-ырава-) не фіксавалася ні

БРС-62, ні ТСБМ, г. зн. іх можна лічыць новымі кампанентамі

аналізуемага тыпу. Але гэта толькі ў адносінах БРС-62 і ТСБМ, таму што

некаторыя з іх ужо рэкамендаваў ужываць РБС-53 з суфіксамі -ірава- ці з -

ава-, напрыклад з суфіксам -ава-(-ява-): адаптаваць, дэградаваць,

іміграваць, інтэрпаляваць, інтэрпеляваць, лагапедаваць, рэфармаваць,

скандаваць, шантажаваць; з суфіксам -ірава-(-ырава-): актаіраваць,

У дужках названы дзеясловы, якія ў ТСБМ падаюцца з суфіксам –ава-.