Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

А віна тут (у гэтых памылках), відаць, найперш рэдактараў ці

карэктараў, бо ў іншых мясцінах тэкстаў бачым нармаваныя формы: Але з

чаго складаецца справядлівасць, якая і ёсць мэтаю Плятонавага

даследавання? (Анры Дэні. Гісторыя эканамічнай думкі. С. 24). Або ў

буклеце: Жыць, каб надзейна свяцілі вокны Паэтавага Дому сучаснікам,

наступнікам і павяртаным

да нас літасціва Дзядам (С. 29). Дарэчы,

артыкул знакамітай паэткі Антаніны Хатэнкі, які бачым у буклеце,

напісаны дзівоснаю моваю. Арыгінальнаю, непаўторнаю і ў лексічна-

стылёвым плане. Тут прасочваецца і агульная тэндэнцыя да выкарыстання

поўных формаў ва ўсіх склонах прыналежных прыметнікаў, г. зн. і ў

назоўным, а таксама вінавальным пры неадушаўлёных назоўніках:

Не

сціхае і Паэтавае сэрца на радзімнай покуці (С. 24); 3 дома-музея бяруць

пачатак Купалавыя песні, спектаклі, дакументальныя і публі-цыстынныя

фільмы пра Генія крывіцкае зямлі (С. 27).

Такія натуральныя (поўныя) формы выкарыстоўвалі і нашыя класікі,

знаныя беларускія пісьменнікі. У Якуба Коласа чытаем: Збоку дзесь

голасна і музычна выводзіць трэлі пастуховая труба.

У Кузьмы Чорнага:

Сегенецкі ў братавую хату носа не патыкаў. Рыгор Мурашка таксама

пісаў: Белае Ларысінае адзенне першае кінулася ім у вочы. I ў новым

"Тлумачальным слоўніку беларускай літаратурнай мовы" (Мн., 1996) на с.

77 чытаем: Бабровая хатка.

Поўныя формы вымагаюцца найперш пашырэннем семантыкі

прыналежных прыметнікаў, выкарыстаннем іх з няпершасным

(пераносным) значэннем

, калі яны набываюць значэнне ўласцівасці,

характэрнае для адносных прыметнікаў. Так, былыя прыналежныя

прыметнікі, якія першасна абазначалі належныя пэўным навукоўцам

адкрыцці, потым перайшлі ў тэрміны і сталі адноснымі прыметнікамі,

набылі поўныя формы і ў назоўным склоне: архімедавы закон, фарадэевы

закон, скарынавыя друкарскія знакі, купалавы стыль.

Гэтаму спрыяе і тое, што ў беларускай мове кароткія формы прыметнікаў

выкарыстоўваюцца рэдка, іх сустракаем галоўным чынам у паэтычных радках дзеля

захавання рытмікі і рыфмы, у застылых устойлівых зваротах. Да таго ж кароткія формы

могуць мець толькі якасныя прыметнікі. Адносныя іх ніколі не маюць. А яны ж

складаюць у мове перасяжную

бальшыню. Усё гэта і спрыяе падраўноўванню

словаформаў прыналежных прыметнікаў да ўсіх астатніх, што маюць поўную форму.

Роднае слова. – 1999. - № 7. – С.58-60.

П. Сцяцко

УРЫЎКАВЫ ЦІ АДРЫВАЧНЫ?

Асаблівасці ўтварэння некаторых адносных і якасных

прыметнікаў

Да нядаўняга часу лічылася, што найбольш пашыраныя і

спалучальныя з асновамі розных назоўнікаў суфіксы -н- і -ов- (і яго

варыянты не пад націскам пасля цвёрдай асновы -ав-, пасля мяккай -ев-) у

аднолькавай ступені ўласцівыя беларускай мове пры

ўтварэнні адносных і

якасных прыметнікаў. Дзеля абгрунтавання канстата-валася нават, што

ўтварэнні з гэтымі суфіксамі нярэдка бытуюць як раўналежныя: вясенні і

вясновы (веснавы). зімні і зімовы, цэментны і цэментавы, кансервны і

кансервавы. Да таго ж перавага аддавалася менавіта формам з -н-

(агульныя ж з рускаю моваю!). Аднак моўная практыка нашых дзён не

пацвярджае гэтай высновы, бо шмат якія ўтварэнні з суфіксам -н-

ненатуральныя для беларускай мовы, яны падтрымліваліся слоўнікамі

менавіта дзеля захавання адзінства з усесаюзным стандартам. Так, з

нагаданых дублетаў уласцівыя беларускай мове толькі другія з параў гэтых

слоў: вясновы (веснавы), зімовы, цэментавы, кансервавы.

Двухтомны “Беларуска-рускі слоўнік” (Мн., 1988—1989) падае

нямала дублетных

утварэнняў з суфіксамі -к- і -ов- (-ав-, -ев-), спрабуючы

аддаць перавагу аднаму з іх: абломкавы гл. абломачны, аднакаранёвы гл.

аднакарэнны, аліментавы гл. аліментны, асадкавы гл. асадачны,

асяродкавы гл. асяродачны, беспрацзнтавы гл. беспрацэнтны, дзяснавы

гл. дзясенны, задаткавы гл. задатачны, кішанёвы гл. кішэнны, а таксама:

барбарысны гл. барбарысавы, абцасны гл.

абцасавы, збройны гл. зброевы,

латунны гл. латуневы і г. д.

Некаторыя дублетна-сінанімічныя ўтварэнні Слоўнік лічыць

раўнапраўнымі і падае іх як асобныя слоўнікавыя артыкулы, без спасылкі

на іншы варыянт: абрусавы і абрусны, бабітавы і бабітны, бесчаўнаковы і

бесчаўночны, бланкавы і бланачны, бітонавы і бітонны, бочкавы і

бочачны, вадзянкавы і вадзяначны, гальштукавы

і гальштучны, іголкавы і

іголачны, кардонавы і кардонны і інш.

I ўсё ж з матэрыялаў Слоўніка вынікае, што ў сучаснай беларускай

літаратурнай мове пераважаюць утварэнні з суфіксам -в. Але ж гэта не

адпавядае сапраўднаму стану моўнае практыкі, а дыктавалася, найхутчэй,

неабходнасцю рэалізацыі ідэі зліцця моваў. Цяпер ажываюць натуральныя

прыметнікавыя формы

з суфіксам -ов- (-ав-, -ев ) і ў пісьмова-кніжных

стылях мовы. Апошнім часам гэтыя формы сталі пераважнымі ў друку:

рынкавыя адносіны, рэшткавы (і астаткавы) прынцып, беспрацэнтавы

крэдыт, цэментавы завод, кансервавы камбінат, зімовая сесія, веснавыя

канікулы, нервовая сістэма і г. д.

Пашырэнне ўтварэнняў з суфіксам -ов- (-ав-, -ев-

) як больш

уласцівых беларускай мове тлумачыцца і тым, што далучэнне

гэтага суфікса да ўтваральнай асновы дазваляе захаваць яе ў

нязменным выглядзе і лёгка звязвае прыметнік з тым назоўнікам, ад

якога ён утвораны, робіць празрыстай яго матываванасць і аначэнне.

Параўнаем вачніцавы (ад вачніцы),

вадкасцевы (вадкасць), адзёравы (адзёр) і ўтварэнні з суфіксам

-к- “вачнічны”, “вадкасны”, “адзёрны”, дзе апошнія маюць

асацыятыўныя сувязі і з іншымі словамі: “вачнічны” з вачнік,

“адзёрны” з адзерці і г. д. Вытворнае вадкасцевы дае

магчымасць захаваць агульную з утваральным словам мяккую аснову (і без

яе скарачэння), як і ў словах лопасцевы, бязлопасцевы, жоўцевы,

жоўцекамянёвы, стайневы і пад.

Апрача таго, выкарыстанне суфікса -ов- (-ав-, -ев-) дазваляе

ўнікнуць немілагучнасці, а то і зусім цяжкага ці нават невымоўнага

збегу зычных на стыку асновы і суфікса

-н- накшталт “інфарктны”,

“вачнічны”, “рэцэптны”, “балансны”, “працэнтны”, “кантрапунктны”,

“патэнтны”, “секундны”, “аванпостны”, “відовішчны”, тады як

натуральнасць утварэнняў на -овы- (-авы-, -евы-) відочная:

інфарктавы, вачніцавы, рэцэптавы, балансавы, працэнтавы,

кантрапунктавы, патэнтавы, сякундавы, аванпоставы, відовішчавы. Да

таго ж прыметнікі з гэтым суфіксам не парушаюць нормаў

беларускага пісьма, нават калі

яны маюць іншамоўную ўтваральную

аснову: баластавы, кантраставы, кампоставы. Пры выкарыстанні ж

суфікса -н- узнікае небеларускае іх напісанне (паводле сучасных

арфаграфічных даведнікаў) накшталт “баластны”, “кантрастны”,

“кампостны” пры нарматыўнай для нашае мовы адсутнасці тут на

пісьме (як і ў вымаўленні) гэтага -т- (параўнайце: посны (ад

пост), капусны (капуста).

У згаданым

двухтомным “Беларуска-рускім слоўніку” не

абышлося і без іншага гатунку штучных утварэнняў, перанесеных у

беларускую частку даведніка з рускае. Скажам, “адработачны”,

“адрывачны”, “асадачны”, “задатачны”. Па-беларуску кажуць:

адробак і адробкавы і г. д. Імкненне зліць мовы прывяло да штучнасді

формы многіх вытворных пры-метнікаў, дзе замест сваіх натуральных

утварэнняў замацоўваліся

чужыя, з неўласцівымі "беларускай мове

словаўтваральнымі сродкамі накшталт суфікса -енн-, як у словах

“брытвенны”, “дратвенны”, “падэшвенны”, хоць ад назоўнікавае

асновы, якая канчаецца збегам зычных з апошнім в, лёгка ўтвараюцца

прыметнікі з дапамогаю суфікса -ов- (-ав-), што бачым і ў

згаданым слоўніку: язвавы (руск. язвенный).

Натуральнасць выкарыстання суфікса

-ов- (-ав-, -ев-) у гэтых

выпадках тлумачыцца ў беларускай мове і тым, што гэты фармант мае,

апрача таго, і важкую падтрымку аманімічных суфіксаў. Напрыклад, з

боку суфікса са значэннем падабенства да таго ці ўласцівасці таго, што

названа ўтваральным словам. У іншых мовах (найперш рускай) гэтую

функцыю выконвае суфікс

-чат- (-ат-). Параўнаем бел. палавінкавы і рус.

половинчатый, створкавы і створчатый, складкавы і складчатый,

долькавы і дольчатый, ступеневы і ступеньчатый, грабянцовы і

гребеньчатый, бародаўкавы і бородавчатый і пад. Штучныя ўтварэнні

найчасцей узнікаюць як вынік механічнага пераносу слоў з іншых моваў

без разумення таго, што кожная мова мае і

свае словаўтваральныя

заканамернасці. Скажам, прыметнік шоссейный — натуральнае ўтварэнне

ад нескланяльнага слова шоссе, а ў беларускай мове такой формы

прыметніка не можа быць, бо ўтваральнае слова шаша ў нашай мове

скланяецца (як і каша, ноша, мяжа), і прыметнік ад яго ўтвараецца

звычайным чынам — з дапамогаю суфікса -ов- (шашовая вуліца), а

інтэрфікс -й- патрэбны для таго, каб далучыць суфікс

-к- да асновы на

галосны, як у слове купэ-йны. Зразумела, што прыметнікі “шашэйны” ці

“шасэйны” штучныя для беларускай мовы, гэта русізмы, падагнаныя пад

беларускія словы.

Трэба падкрэсліць, што суфіксы з элементам -в- досыць пашыраныя

ў беларускай мове. Гэта і -яв-, -ават- са значэннем непаўнаты якасці

ці

падобнасці да таго, што названа ўтваральным словам. Так, націскны суфікс

-яв- (пасля асновы на к — -ав-) дае вытворныя прыметнікі, адметныя ў

беларускай моае параўнальна з іншымі славянскімі мовамі (скажам,

рускай). Напрыклад, зелянявы і зелянкавы (зеленоватый), саладкавы

(солодковатый), сінявы (снневатый), смуглявы (смугловатый), танклявы

(тонковатый), халаджавы (холодноватый, прохладный),

бялявы (белёсый,

белесоватый), жаўтлявы (с желтизной), круглявы (округлый), русявы

(светло-русый).

Суфікс -ават-, апрача іншага, выконвае і тую ж функцыю, што ў

іншых мовах (напрыклад рускай) суфікс -ат- (-чат-). Параўнаем:

бародаўкаваты і руск. бородавчатый, зубкаваты і зубчатый, пузыраваты

і пузырчатый, складкаваты і складчатый. I наогул, у беларускай мове

адназоўнікавыя ўтварэнні на -чаты не маюць пашырэння, яны

ўсведамляюцца як штучныя, ненатуральныя, пазычаныя. Так, замест слоў

“каленчаты”, “палавінчаты”, “грабенчаты”, “зубчаты”, “сцябельчаты”,

“кольчаты”, “рэпчаты”, якія падае “Беларуска-рускі слоўнік”, у жывой

мове выкарыстоўваюцца адпаведна каленцавы, палавінкавы, грабянцовы,

зубкаваты, сцеблаваты, кольцавы, рэпкавы, я замест аддзеяслоўных

утварэнняў на -чаты (“пераліўчаты”, “расплыўчаты”, “узрыўчаты

”) —

натуральныя для беларускае мовы прыметнікі з суфіксам -іст-:

расплывісты, пералівісты, узрывісты, усыпісты і пад.

Суфікс -ов- (-ав-) выкарыстоўваецца ў беларускай мове і на месцы -

озн- пры ўтварэнні прыметнікаў ад іншамоўных назоўнікаў: гангрэнавы

(руск. гангренозный), венавы (венозный), экзэмавы (экзематозный),

тыфавы (тифозный).

Да штучных, неўласцівых беларускай мове адносіцца

і ўтварэнне

“адрывачны”. Гэта натуральнае пазычанне з рускай мовы, дзе яно ад

отрывок. У беларускай мове яму адпавядае ўрывак, што засведчана і

“Беларуска-рускім слоўнікам” (т. II, с. 620). Ад яго і прыметнік урыўкавы.

Замест штучнага аддзеяслоўнага ўтварэння “адрывачны”

выкарыстоўваецца прыметнік з суфіксам -іст-: адрывісты.

Як бачым, з двух найбольш

пашыраных і валентных (спалучальных)

прыметнікавых суфіксаў -к- і -ов- (-ав-, -ев-) перавага за апошнім.

Утварэнні з гэтым фармантам пераважаюць у сучаснай беларускай

літаратурнай мове і паступова замяняюць шмат у якіх выпадках штучныя

для нарматыўнае мовы прыметнікі з суфіксам -н-, а таксама пазычанні з

суфіксамі -енн-, -чат-, -озн-.

Роднае слова. – 1994. – № 4. – С.24-26.

ЗАЙМЕННІК

Т.Ф. Сцяшковіч

У антычных граматыстаў не было адзінага погляду на семантыку

займеннікаў, аднак усе яны ўказвалі на своеасаблівасць іх значэння.

Няпэўныя, пытальныя, адносныя і ўказальныя займеннікі стоікі адносілі да

“члена” з бяз’якаснай функцыяй. Дыянісій Фракійксі падкрэсліваў

значэнне “члена” як часціны мовы, якая скланяецца, можа стаяць перад

імёнамі і

пасля іх і мае фармальныя катэгорыі роду, ліку, склону.

Александрыйскія граматысты вылучалі асабовыя словы, якія ўжываюцца

замест імён, і называлі іх займеннікамі. Да займеннікаў яны адносілі і

ўказальны словы, якія не называюць прадмет, а ўказваюць на яго сутнасць

без выражэння якасці. Апалоній аддзяляў займеннікі ад імён, якія

абазначаюць прадметы. Гэта бяз

’якаснасць, на яго думку, дазваляе

займеннікам індывідуалізаваць прадмет нават больш, чым уласныя імёны,

бо займеннікі ўказваюць на пэўных носьбітаў прадмета

. <…>

Традыцыйны погляд грэка-рымскіх граматыстаў на займеннікі як на

словы, якія замяняюць імёны, быў прыняты еўрапейскім мовазнаўствам.

Ён падтрымліваўся і рускай граматычнай думкай першай палавіны XIX ст.,

калі ў навуковай традыцыі ўстанавілася супрацьпастаўленне займеннікаў

усім астатнім знамянальным словам на падставе іх функцыянальнага

размежавання. Рускі граматыст першай палавіны XIX ст. М.І. Грэч

прызнаваў займеннікі як словы-замяшчальнікі асобнай часцінай мовы:

“Займеннік ёсць часціна мовы, якая замяшчае імя прадмета або якасці і ў

той жа час азначае адносіны гэтага прадмета або якасці да быцця”

. Частка

вучоных сярэдзіны XIX ст. – Г.П. Паўскі, К.С. Аксакаў, І.І. Давыдаў –

адхілілі ў рускай граматыцы супрацьпастаўленне імёнам займеннікаў як

слоў-замяшчальнікаў. У якасці аднаго з аргументаў супраць традыцыйнага

погляду на займеннікі як замяшчальнікі імён Г.П. Паўскі вылучае іх

вялікую адцягненасць. Аднак погляды гэтых вучоных выражалі яўныя

адзнакі

суб’ектыўна-ідэалістычнай філасофіі. Сутнасць суб’ектыўна-

ідэалістычнай тэорыі заключалася ў тым, што першым актам пазнання

чалавека прызнавалася пазнанне самога сябе – калі чалавек сказаў “я”.

Гэтым словам чалавек вызваліўся з-пад улады прыроды, адчуў сваю

самастойнасць. Гэтыя вучоныя сцвярджалі, што гісторыя імені пачынаецца

Античные теории языка и стиля. – М.-Л., 1936, с. 132 – 133.

Н. И. Греч. Практическая русская грамматика. – СПб, 1834, с. 23.

з узнікнення займенніка 1-й асобы. Асабовыя займеннікі разглядаліся як

крыніца катэгорыі асобы, як выражэнне акта чалавечай самасвядомасці,

свядомасці я

і супрацьпастаўлення я і не-я. Абапіраючыся на

ідэалістычную канцэпцыю, граматысты К.С. Аксакаў, І.І. Давыдаў,

Г.П. Паўскі бачылі ва ўзнікненні займеннікаў 1-й асобы зараджэнне самой

катэгорыі імён, іх семантычнай асновай. Самі назоўнікі асвятляліся як

узнаўленне і развіццё асабовых займеннікаў

Ф.І.Буслаеў адносіў займеннікі, лічэбнікі, займенныя прыслоўі,

дапаможныя дзеясловы да службовых слоў, бо службовыя словы, на яго

думку, выражаюць адцягненныя паняцці і паказваюць адносіны моўцы да

прадмета мовы. Ён лічыў займеннікі рэшткамі самага старажытнага складу

імён у развіцці моў і сцвярджаў, што корані займеннікаў сустракаюцца не

толькі ў славянскіх,

але і ў іншых індаеўрапейскіх мовах

З сярэдзіны XIX ст. у рускай граматыцы ў якасці асноўнай функцыі

займеннікаў сталі разглядаць указальную функцыю і супрацьпастаўляць

займеннікі як указальныя словы імёнам як словам назыўным. <…>

Імкненне многіх даследчыкаў былі накіраваны на тое, каб вызначыць

адрозненне паміж указаннем і назвай як асобнымі камунікатыўнымі

функцыямі, устанавіць спецыфіку ўказальнай функцыі займеннікаў.

А.А.

Патабня падзяліў пункт погляду на займеннікі як на ўказальныя

словы. Крытыкуючы Ф.І.Буслаева за змяшэнне паняццяў адцягненасці і

фармальнасці, Патабня знаходзіў у займенніку спецыяльны змест і форму і

зусім дакладна вызначыў семантычную прыроду гэтых слоў. “Займеннікі, -

на яго думку, - не фармальныя, а знамянальныя словы, якія абазначаюць

з’явы і ўспрыманні

навакольнай рэчаіснасці, хоць і не так, як назоўнікі і

прыметнікі; катэгорыя займеннікаў увесь час развіваецца ў сувязі з

развіццём граматычнага ладу мовы”

. Патабня не разглядаў займеннікі як

першасныя імёны, з’яўленне займеннікаў ён звязваў са з’яўленнем якасных

слоў, змены ў якіх адбываліся ў выніку гістарычнай эвалюцыі

граматычнага ладу мовы.

А.М.Пяшкоўскі адносіў займеннікі да суб’ектыўна-аб’ектыўнага тыпу

слоў, адначасова ўзводзячы адцягненнасць семантыкі займеннікаў у

абсалют. Ён разумеў займеннікі

як словы з вельмі адцягненным значэннем,

якім выражаюцца розныя адносіны моўцы да таго, аб чым ён гаворыць і

мысліць. Вучоны адмаўляў права займеннікаў называцца часцінай мовы,

адмаўляў іх рэчыўнае значэнне. Сцвярджаючы, што асноўнае і дадатковае

значэнні займеннікаў фармальныя, ён, аднак, не адносіў займеннікі да

фармальных слоў. На яго думку, гэта група

слоў “пазаграматычная ў тым

сэнсе, што не падыходзіць, узятая ў цэлым ні пад адзін з граматычных

К.С. Аксаков. Полн. собр. соч., т. 2. – М., 1875, с. 7-8; И.И. Давыдов. Опыт общесравнительной

грамматики русского языка. – СПб, 1862, с.207 ; Г. П. Павский. Филологические наблюдения над

составом русского языка, отдел 2. – СПб, 1860, с. 249 – 250.

Ф.И. Буслаев . Историческая грамматика русского языка, изд. 4-е. Синтаксис, ч.2. – М.,1875, с. 43.

А.А. Потебня. Из записок по русской грамматике, т.1. – Воронеж, 1874, с.116 – 117.

радоў, бо ўсе яны ствараюцца формамі слоў і словазлучэнняў, а яна

коранямі слоў”

А.А. Шахматаў вылучаў займеннікі ў асобную часціну мовы, якая

змяшчае ў сабе назвы асабовых, прасторавых і колькасных адносін

суб’екта сказа да іншых суб’ектаў і з’яў; ён сфармуляваў азначэнне

эмацыянальна-ацэначнай функцыі займеннікаў. Да гэтага часу пільная

ўвага вучоных была накіравана на ўказальную функцыю займеннікаў і на

своеасаблівасць вызначанага гэтай функцыяй паняційнага іх зместу. Па-за

межамі семантычнага навуковага назірання заставалася эмацыянальна-

ацэначная камунікатыўная функцыя займеннікаў. <…> Шахматаў

падкрэслівае, што акрамя ўказальнай, займеннікам уласціва і

эмацыянальна-ацэначная функцыя

. Эмацыянальную ацэнку займеннікаў

дае В.В.Вінаградаў у кнізе «Русский язык»

. Асобныя заўвагі аб

эмацыянальнай ацэнцы займеннікаў знаходзім у акадэмічных граматыках

рускай і беларускай мовы

.<…>

А.А. Рэфармацкі і Р.А. Будагаў у сучасным рускім мовазнаўстве

адрадзілі погляды на займеннікі як на замяшчальнікі імён

. <…>

У акадэмічнай “Граматыцы беларускай мовы” займеннікі разглядаюцца

як часціна мовы, якая ўказвае на прадметы і якасці, не называючы іх, і мае

абагульнена-прадметнае і абагульнена-якаснае значэнні

.<…>

Мовазнаўцы разглядаюць займеннікі як часціну мовы, катэгарыяльным

значэннем якой з’яўляецца ўказанне на прадмет або на адзнаку, зыходзячы

з сітуацыі, з абставін мовы. Займеннікі характарызуюцца лексічнай

усеагульнасцю, шырынёй зместу і ўжывання; іх нельга замяніць іншым

словам, бо яны выражаюць сваё, спецыфічнае. Займеннікі – група слоў,

якая вылучаецца сярод іншых часцін мовы

своеасаблівасцю семантыкі, а

таксама функцыямі, якія яны выконваюць у граматычным ладзе мовы. Ва

ўсіх мовах свету на ранняй ступені іх развіцця знаходзім займеннікі як

развітую лексіка-граматычную групу слоў. У сучаснай рускай, беларускай,

украінскай і іншых славянскіх мовах займеннікі ўтвараюць нешматлікі па

складу, але разнастайны па структуры самастойны лексіка-граматычны

разрад

скланяльных слоў.

Сцяшковіч Т.Ф. Займеннік у беларускай мове. – Мінск., 1977.

І.Я. Лепешаў

А. М. Пешковский. Русский синтаксис в научном освещении, изд. 7-е. – М., 1956, с. 154 – 158.

А.А. Шахматов. Синтаксис русского языка. – Л., 1941, с. 494.

В. В. Виноградов. Русский язык. – М., 1947, с. 324, 331.

Грамматика русского языка, т.1. – М., 1952, с. 389, 396, 400 ; Граматыка беларускай мовы, т.1. – Мн.,

1962, с. 274 – 275, 285 - 286, 289.

Р.А. Будагов. Введение в науку о языке. – М., 1968, с.269; А.А. Реформатский. Введение в языкознание.

– М., 1960, с. 39-48.

Граматыка беларускай мовы, т.1. – Мн., 1962.

Займеннікі, кажучы словамі А.А.Рэфармацкага, як “запасныя ігракі” на

футболе ці дублёры ў тэатры, выходзяць на поле або на сцэну, калі трэба

“вызваліць ад гульні” знамянальнае слова. Выступаючы са зменлівым

канкрэтным значэннем у розных кантэкстах, выконваючы выключна

важную функцыю ў маўленні як сродак сэнсавай сувязі паміж сказамі або

іх

часткамі, займеннікі – самы малалікі сярод паўназначных слоў лексіка-

граматычны разрад (іх усяго 76)

* – па частаце ўжывання значна

перасягаюць амаль усе іншыя часціны мовы, саступаючы толькі

назоўнікам і дзеясловам. Як засведчана ў “Частотным слоўніку беларускай

мовы” Н.С.Мажэйкі і А.Я.Супруна, першае месца сярод найбольш частых

слоў займае займеннік ён. У ліку іншых самых высокачастотных дваццаці

слоў ёсць і такія 7 займеннікаў: я,

ты, гэты, увесь, той, свой, які.

Лепешаў І.Я. Сучасная беларуская літаратурная мова:

Спрэчныя пытанні. – Гродна, 2002.

М.Я. Цікоцкі

Роля займенніка ў кантэксце. Займеннікі вылучаюцца сярод іншых

часцін мовы тым, што ўяўляюць сабой словы, якія не маюць лексічнага

значэння, не называюць асобу, прадмет, якасць, а толькі ўказваюць на іх.

Канкрэтнае

значэнне займенніка выяўляецца ў кантэксце і залежыць ад

таго, на які прадмет або на якую прымету займеннік указвае. Таму вельмі

важна, каб суадноснасць займеннікаў з тым ці іншым словам у сказе была

яснай. У першую чаргу гэта датычыцца займеннікаў ён, які, гэты.

Пры ўжыванні займенніка трэцяй асобы (ён, яна, яно,

яны) трэба

памятаць, што паміж назоўнікам, з якім займеннік звязаны па сэнсу, і

самім займеннікам не павінен стаяць другі назоўнік у форме таго ж роду і

ліку. У адваротным выпадку бяссэнсіца або непаразуменне непазбежныя.

Няправільна ўжыты, напрыклад, займеннік яе ў наступным сказе:

Неабходна ўлічваць усю разнастайнасць запатрабаванняў моладзі і ў

адпаведнасці

з гэтым праводзіць выхаваўчую работу, уцягваць яе ў

актыўную грамадска-палітычную дзейнасць. Па сэнсу займеннік яе

адносіцца да слова моладзь, але атрымалася, што ў сказе ён замяняе слова

работу.

Нельга таксама дапускаць, каб займеннік знаходзіўся вельмі далёка ад

слова, якое замяняе. У такім выпадку таксама ўзнікае няяснасць: Дзяўчаты

глядзелі

ў акно. Прамільгнулі апошнія домікі рабочага пасёлка, і насустрач

па абодвух баках замільгалі хвоі, раскідзістыя елачкі, бярозкі і асіны. Пад

мернае пастукванне колаў некаторыя з іх пачалі напяваць, а астатнія

прадаўжалі жартаваць.Толькі прачытаўшы цалкам увесь абзац, можна

зразумець, што напявалі і жартавалі не бярозкі і елачкі, а пасажыры

цягніка – дзяўчаты

Плотнікаў Б.А. Беларуская мова ў сістэме славянскіх моў. – Мн., 1999.

Памылкі ў выкарыстанні асабовага займенніка іншы раз бываюць і

тады, калі займеннік павінен замяняць зборны назоўнік: Наша студэнцтва

ўмее не толькі добра вучыцца, але і весела адпачываць. Яны часта

арганізоўваюць цікавыя вечары, гульні, віктарыны. Слова студэнцтва ў

другім сказе заменена асабовым займеннікам множнага ліку, у выніку чаго

парушылася дапасаванне (студэнцтва – яно

, а не яны). Тлумачыцца гэта

тым, што займеннік адзіночнага ліку яно нязручна ўжываць у адносінах да

людзей. У такім выпадку замест зборнага назоўніка лепш ужыць агульны –

студэнты.

Цесную сувязь з кантэкстам, акрамя асабовых займеннікаў, выяўляюць

таксама іншыя займеннікі – указальныя, прыналежныя, азначальныя. Іх

канкрэтнае значэнне ў сказе павінна быць зразумелым. Напрыклад,

указальныя займеннікі гэты і той звычайна суадносяцца з назоўнікам. У

гэтых выпадках, як правіла, бывае няцяжка ўстанавіць словы, на якія яны

ўказваюць: Прырода – найцікавейшая кніга, якая разгорнута прад вачыма

кожнага з нас. Чытаць гэту кнігу, умець адгадаць яе мнагалучныя напісы

– хіба ж гэта не ёсць шчасце? (Я.Колас)

Калі ж

займеннік гэта ўжываецца без назоўніка, то ён замяняе не

канкрэтны назоўнік, а ўсё папярэдняе выказванне ў цэлым: Заўтра трэба

будзе заказаць старасце фурманку і паехаць да воласці забраць школьныя

прылады; трэба пазнаёміцца там з настаўнікам і параіцца з ім наконт

розных пытанняў, звязаных са школай; трэба таксама зайсці і да

бацюшкі

і запрасіць яго прыехаць сюды адслужыць малебен перад адчыненнем

заняткаў у школцы. Так, гэта трэба зрабіць, бо ўжо даўно час брацца за

навучанне дзяцей (Я.Колас). Тут займеннік гэта ўказвае на шэраг думак,

выказаных у папярэднім развітым сказе. У наступным жа прыкладзе

ўказальны займеннік ужыты няправільна: Вырашчаны багаты ўраджай

бульбы. Механізатарам трэба паклапаціцца аб гэтым загадзя. Аб чым

павінны паклапаціцца механізатары? Безумоўна, аўтар хацеў сказаць, што

механізатары павінны паклапаціцца аб своечасовай уборцы ўраджаю.

Атрымалася ж, быццам механізатарам трэба паклапаціцца аб тым, што ўжо

вырашчана.

Часта ўзнікае няяснасць пры ўжыванні займенніка які ў якасці

адноснага слова. Асабліва трэба быць уважлівым пры

выкарыстанні гэтага

займенніка, калі ў сказе ёсць некалькі назоўнікаў, з якімі ён можа быць

звязаны граматычна: Многа пішуць аб барацьбе за якасць прадукцыі, якую

вядуць лепшыя людзі завода. Перад займеннікам якую стаяць назоўнікі

жаночага роду барацьба, якасць і прадукцыя. Апошні назоўнік –

прадукцыя – стаіць непасрэдна перад займеннікам, таму паміж імі ўзнікае

цесная граматычная, а значыць, і сэнсавая сувязь. Атрымліваецца

недарэчнасць: лепшыя людзі завода вядуць прадукцыю. Фразу можна было

пабудаваць прыблізна так: Многа пішуць аб барацьбе лепшых людзей

завода за павышэнне якасці прадукцыі.

У тым выпадку, калі займеннік стаіць у назоўным або вінавальным

склоне (без прыназоўніка), памылку можна выправіць заменай даданага

сказа дзеепрыметным словазлучэннем (калі ад дзеяслова, які ўваходзіць у

даданы сказ, можна ўтварыць дзеепрыметнік). Так, у сказе У грунтоўных

рэцэнзіях на творы, якія былі змешчаны ў часопісе, чытачы знайшлі

цікавы і змястоўны матэрыял

незразумела, да якога назоўніка (рэцэнзіях

ці творы) адносіцца даданы сказ. Абодва яны стаяць у множным ліку,

таму слова якія можа быць дапасавана як да першага, так і да другога. Пры

замене даданага сказа недакладнасць знікае: У грунтоўных рэцэнзіях на

творы, змешчаных у часопісе, чытачы знайшлі цікавы і змястоўны

матэрыял; У

грунтоўных рэцэнзіях на творы, змешчаныя ў часопісе,

чытачы знайшлі цікавы і змястоўны матэрыял. У абодвух выпадках

канчаткі дзеепрыметнікаў ясна паказваюць, да якога слова апошнія

адносяцца.

Такім чынам, сэнсавая і стылістычная роля займеннікаў у кантэксце

вялікая. Яны ўстанаўліваюць сувязь паміж часткамі тэксту,

падкрэсліваюць адзінства і паслядоўнасць думкі.

Стылістычныя асаблівасці асабовых займеннікаў. Займеннікі

багатыя на розныя экспрэсіўна-эмацыянальныя адценні. У першую чаргу

гэта датычыцца асабовых займеннікаў.

Так, частае паўтарэнне займенніка я стварае ўражанне падкрэслівання

асобы, якая вядзе размову: Я жыў, дачушка, без месца на зямлі. Я

паабсаджваў тут дрэвамі ўсе дарогі, а лістка з гэтага дрэва я сарваць не

магу (К.Чорны). У

тых выпадках, калі не жадаюць падкрэсліваць сваю

асобу, ужываюць асабовую форму дзеяслова без займенніка.< ... > Пропуск

займенніка я надае размове лаканічнасць, непасрэднасць.

Для таго каб пазбегнуць падкрэслівання ўласнай асобы, замест

займенніка я выкарыстоўваюць займеннік множнага ліку мы – так званае

“аўтарскае мы” або “мы сціпласці”. Найбольш часта такое ўжыванне

адзначаецца ў навуковай

і публіцыстычнай мове.< ... >

Без займенніка першай асобы адзіночнага ліку нельга абысціся ў

рэпартажах, што перадаюцца з месца падзей як непасрэднае сведчанне

аўтара.

Ужыванне займенніка мы апраўдана ў тых выпадках, калі

падкрэсліваецца адзінства моўцы з іншымі асобамі, агульнасць інтарэсаў

аўтара і аўдыторыі, да якой ён звяртаецца. Займеннік мы з такім

абагульняючым значэннем

часта выкарыстоўваецца лектарамі і

выкладчыкамі: Цяпер мы спынімся на некаторых пытаннях міжнароднага

становішча.

Займеннік мы можа выступаць і ў якасці сіноніма займенніка другой

асобы ты або вы. У такіх выпадках зварот атрымлівае адценне

непасрэднасці, некаторай паблажлівасці, жартаўлівасці, часам іроніі: Яраш