Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

вёдзер, землi – зямель, песънi – песень, палотны – палацён – палоцен,

лазьня – лазен, вiшня – вiшанъ, вокны – вакон – вокан, жорны – жарон –

жоран, сарочкi – сарачок – сарочак i г. д., але вёрсты – вёрст (без

устаўнога гука)» [3, 62 – 63].

У «Школьнай граматыцы беларускай мовы» Язэп Лёсiк вызначае

больш шырокае кола слоў нiякага роду, якiя ў родным склоне мн. л.

могуць мець дублетныя формы: чыстую аснову, без канчатка або з

канчаткамi мужчынскага роду -оў(-ёў), -аў(-яў). напр.: пiсьмо – пiсем, кола

– кoла

, возера – азёр, азёраў, слова – слоў, словаў, дрэва – дрэў, дрэваў,

дровы – дроў, дрова

, лета – лет, летаў, мест – мест, местаў, месца –

месц, месцаў, стада – стад, стадаў, карыта – карыт, карытаў, съвята –

съвят, сьвятаў, неба – нябёс, нябёсаў, калёсы – калёс, калёсаў, сэрцы –

сэрц, сэрцаў, вёдры – вёдзер, вёдраў; сёлы – сёл, сёлаў, вокны – вокан,

вокнаў, палоцен – палотнаў, варот – варотаў, яец – яйцаў, поль – палёў,

гарадзiшч – гарадзiшчаў, вогнiшч –

вогнiшчаў, войск – войскаў i г. д.» [4, с.

103].

Адносна назоўнiкаў жаночага роду Я. Лёсiк занатаваў: «Родны склон

множн. л. iменьнiкаў жаноч. р. можа мець канчатак мужч. р. аў (яў), напр.:

мухаў, крупаў, лiпаў, сёстраў, маладзiцаў, лiсiцаў; песъняў, вiшняў, лазъняў,

а таксама: старастаў,

суседзяў, музыкаў i г. д.

Але ч а с ь ц е й (разрадка мая. – Т.Р.) ужываецца форма, якая супадае з

чыстаю асноваю, без канчаткаў (тут у вагульна-славянскай мове канчаткi

былi ъ i ь), напр.: жанок, дачок, дзевак, гор, зор, кароў, галоў, ножак,

сьлёзак, мер, сарочак, дошчак–дашчок, цэвак, хат, ран

, пушч, веж, прац,

дарог, маладзiц, сунiц, крынiц, ягад, моў, шкод, вод, выгод, пчол, коз, губ,

пор, работ, цнот, мук, сякер, патуг, торб; нянек, лялек, шпiлек, жнеек,

зямель, нядзелъ, песенъ, вiшанъ, лазень, доль, канапелъ i г. д.

<...> У некаторых разох пры зьбегу зычных асновы ўстаўных галосных

можа

i ня быць, напр.: ласк, мiтp, верб, ведзъм, сэкт, зьвёзд, iзб, высп,

стараст. Але калi зьбег зычных канчаецца гукам «в», то ў такiх разох

ставiцца канчатак «a

»: бiтвa

, клятваў» [5, с. 102; 4, с. 113–114].

Такiм чынам, прыведзены матэрыял дае падставы гаварыць, што,

апiсваючы ў сваiх першых граматыках дублетнасць нулявой i матэрыяльна

выражанай формы роднага склону назоўнiкаў у множным лiку, Б.

Тарашкевiч i Я. Лёсiк засведчылi паралельнасць ix выкарыстання.

Натуральна, аддаючы перавагу канчаткам на -аў/-яў (змяшчалi ix на

першае месца), яны аб’ектыўна ўказвалi пры гэтым на найбольшую

пашыранасць нулявой флексii.

Пытаннi правапiсу канчатка

роднага i меснага склонаў былi ўнесены ў

праграму працы Акадэмiчнай Канферэнцыi па рэформе беларускага

правапiсу i азбукi (1926), але яны «засталiся нявырашанымi» [6, с. 393], бо

Камiсiя на cвaix пасяджэннях не паспела ix разгледзець.

У праекце Беларускага правапiсу (1930) дваякасць формаў роднага

склону знайшла свае замацаванне:

«Правiла 29. Формы роднага склону множнага лiку iменьнiка

ycix

радоў маюць канчаткi «оў» (ёў) (не пад нацiскам «аў»(яў)). У iменьнiках

жаночага i нiякага роду i ў некаторых словах мужч. роду могуць быць i

формы аднае асновы.

Прыклады:

м. р. валоў – ботаў н. р. вокнаў i вакон

ласёў – цесцяў ж. р. хатаў i хат

сталоў – твораў сохаў i сох <...>

рагоў i рог

начэй але: рэчаў

гадоў i год касцей – мазяў» [7, с. 27–28].

Варта звярнуць увагу на тое, што Пастанова Савета Народных Камiсараў

БССР «Аб змене i спрашчэннi беларускага правапiса» ад 26 жнiўня 1933 г.

не закранула правапiсу канчаткаў роднага склону мн. лiку. (Прадпiсанне

датычылася толькi назоўнiкаў муж. роду адз. лi

ку ў родным склоне, якiя

рэкамендавалася «пiсаць пераважна з канчаткам «а», «я» [8, с. 71].) Разам з

тым у Правапiсе 1934 года быў зроблены акцэнт на выкарыстанне

бесфлексiйных формаў.

«Правiла 50. Назоўнiкi мужч. i нiякага роду ў родным склоне мн. л.

маюць канчаткi оў, ёў (пад нацiскам) i

, яў (не пад нацiскам) трактароў,

лясоў, цэхаў, кастылёў, аленяў, лiсцяў, вокнаў. Але: грошай, коней, гоней.

Увага. У родным склоне некаторых назоўнiкаў мужч. i нiякага роду

можа быць формы без канчаткаў аў, яў: чалавек, год, дзён, раз, калёс,

верацён, азёр, балот, сёл, гнёзд, слоў, дрэў.

Правiла 51. Назоўн

iкi жаноч. (i мужч.) роду на а, я ў родным склоне мн.

лiку маюць форму без канчаткаў: жанчын, комун, брыгад, парад, гадзiн,

мiнут, моў, мужчын, старшынъ, зямель, песенъ, соцень, яблынь, лiнiй,

партый, жнеек, дорог, парод, дэкад» [9, с. 29].

Зыходзячы з гэтага ў апошнiм перадваенным падручнiку [14]

занатавана,

што для назоўнiкаў 1-га скланення тыпу зямля, рыба, лiнiя «ў сучаснай

мове нулявая флексiя з’яўляецца лiтаратурнай нормай» [14, с. 62]. Але тут

жа зазначана: «Аднак, пад уплывам назоўнiкаў мужчынскага рода часам

ужываецца канчатак -аў замест нулявой формы. Такая форма ўласцiва

больш за ўсе

гаворкам, аднак яе можна вельмi часта сустрэць i ў мастацкай

лiтаратуры. Асаблiва часта сустракаецца яна ў творах Купалы (часцей у

дарэвалюцыйнай творчасцi): бураў, зоркаў, хатаў, бярозкаў, соснаў, зiмаў,

летаў i г. д.» [14, с. 62].

Нягледзячы на прызнанне нулявой формы асноўнай, аўтары «Курса

сучаснай беларускай мовы» канстатавалi: «Лiтаратурнай нормай, бадай,

трэба

лiчыць форму на -аў пасля двух зычных у канцы асновы, напр.:

Трынаццацъ торбаў (К. Крапiва)» [14, с. 63].

Што да назоўнiкаў 2-га скланення нiякага роду, то з розных формаў

роднага склону адзначалася значна большая пашыранасць нулявой флексii,

i таму аўтары падручнiка сцвярджаюць: «Гэта форма павiнна быць

прызнана лiтаратурнай нормай», накшталт сардэц, балот, окон i пад.» [14,

с. 63]. Але пры гэтым iмi ўказваецца на паралельнае выкарыстанне формы

на -аў, -яў, што ўжываецца пад уплывам мужчынскага роду: сёлаў (Я.

Купала), дрэваў (Я. Колас), мораў (Самуйлёнак). «Гэтая форма з’яўляецца

дамiнуючай у назоўнiках, аснова якiх канчаецца на два зычных, напр.:

сёдлаў, вёслаў i iнш.» [14, с. 74].

«Беларускi правапiс» Антона Лёсiка ваеннага часу ў параўнаннi з ус

iмi

папярэднiмi выданнямi змяшчаў iстотнае адрозненне ў напiсаннi канчаткаў

роднага склону множнага лiку: «Прадметнiкi, у якiх пры адкiданнi

канчатку павiнна атрымацца нескладовае ў або й, заўсёды маюць толькi

поўныя канчаткi: слова – словаў (а не слоў), умова – умоваў, станцыя –

станцыяў (а не станцый)» [10, с. 23].

Такi падыход, бясспрэчна,

грунтуецца на новай хвалi пурызму, што суправаджала адраджэнне

беларускай мовы. Разам з тым у правiле 40 ён адзначаў: «Але ў

прадметнiках жаночага i нiякага роду могуць быць формы аднае асновы,

напр.: рагоў i рог, гадоў i год (пяцъ год), пяць чалавек, сялян, мяшчан;

вокнаў i вокан, хатаў i хат, сохаў i сох

, хваляў i хваль, а таксама: задач,

школ, вулiц, хвоек, жнеек, рук, ног, гор i г. д.» [10, с. 22].

У пасляваенны час асноўную ролю ў замацаваннi аднаварыянтнага

напiсання канчаткаў роднага склону мyciў адыграць «Праект змен i

ўдакладненняў беларускага npaвaпicy», pacпрацаваны Арфаграфiчнай

камiсiяй iнстытута мовы, лiтаратуры i мастацтва Акадэмii

навук БССР пад

кiраўнцтвам правадзейнага члена АН БССР Якуба Коласа, што быў

апублiкаваны ў 1951 г., дапрацаваны ў 1956 г., зацверджаны ў 1957 г. У

Праекце адзначалася, што асобныя правiлы Правапiсу 1933г., «як паказала

практыка, не з’яўляюцца цвёрдым крытэрыем для адзiнага i паслядоўнага

напiсання, яны ўносяць разнабой у

арфаграфiчны рэжым, адмоўна

адбiваюцца на авалоданнi роднай мовай у школе». I таму ў дачыненнi да

формаў роднага склону было ўстаноўлена:

«Для назоўнiкаў, якiя абазначаюць маладых iстот,

лiчыць лiтаратурнай

нормай адну форму: целя, парася, жарабя, кураня, ягня, кацяня.

Устанавiць, што гэта катэгорыя назоўнiкаў у родным склоне i

вiнавальным множнага лiку канчаецца на чыстую аснову: цялят, парасят,

жарабят, куранят, ягнят, кацянят» [13]. Але нiчога не было сказана пра

iншыя формы назоўнiкаў нi

якага роду i жаночага на -а, -я.

Вынiкам дадзенага праекта сталi Правiлы беларускай арфаграфii i

пунктуацыi [11], у якiх зноў жа не былi асветлены спрэчныя пытаннi

напiсання канчаткаў роднага склону назоўнiкаў у множным лiку

(падаваўся толькi кадыфiкаваны варыянт правапiсу канчаткаў -а (-я) i -у (-

ю) ў неадушаўлёных назоўнiках мужчынскага роду ў адзiночным лiку) [11,

с. 29].

Разам з тым у падручнiку для студэнтаў фiлалагiчных факультэтаў

унiверсiтэтаў i педагагiчных iнстытутаў «Курс сучаснай беларускай

лiтаратурнай мовы: Марфалогiя» зазначана: «Найбольш пашыраны нулявы

канчатак (для наз. 2-га скл. – Р.Т.).

Ён ужываецца пры ўcix вiдах асновы i

з’яўляецца лiтаратурнай нормай» [15, с. 46]. «Лiтаратурнай нормай

канчатак -аў (-оў) з’яўляецца толькi ў тых выпадках, калi аснова канчаецца

збегам зычных: формаў, фарбаў, iскраў, бомбаў» [15, с. 46].

У «Граматыцы беларускай мовы» (1962) гаворыцца: «У родным склоне

множнага лiку пераважная большасць назоўнiкаў

нiякага роду з асновай на

цвёрдыя зычныя, на р, ж, ч (шч), ц i на к, х ужываецца як з нулявым

канчаткам, так i з канчаткамi -аў, -оў: окон – вокнаў, дрэў – дрэваў, праў –

правоў, сёл – сёлаў, правiл – правiлаў, войск – войскаў, мястэчак –

мястэчкаў, балот – балотаў» [16, с. 65]. Прыведзены групы назоўнi

каў,

якiя выкарыстоўваюцца толькi з канчаткамi -аў, -оў [16, с. 65], аднак не

ўказваецца, што ёсць назоўнiкi нiякага роду, якiя маюць нулявы канчатак.

Наадварот, формы назоўнiкаў сэрца, сонца, багацтва, што ў першай

палове XX ст. маглi мець чыстую аснову ў родным склоне, цяпер ужо

лiчылiся ненарматыўнымi [16,

с. 66].

У дачыненнi да назоўнiкаў жаночага роду, аснова якiх заканчваецца

адным зычным, указваецца, што яны ўжываюцца з нулявым канчаткам, а

выкарыстанне канчаткаў -аў (-яў) у гэтай групе назоўнiкаў «з’яўляецца

адхiненнем ад лiтаратурнай нормы», тыпу слёзаў, крамаў, каляiнаў,

жанчынаў, хмараў, межаў, сем'яў i iнш

. [16, 72–73].

«3 канчаткам -аў (-яў) у родным склоне множнага лiку ўжываюцца

назоўнiкi жаночага роду, аснова якiх заканчваецца збегам зычных: адозваў,

брытваў, падэшваў, качэргаў» [16, с. 73]. «Некаторыя назоўнiкi са збегам

зычных у канцы асновы дапускаюць паралельнае ўжыванне ix як з

нулявым канчаткам, так i з канчаткам -аў (-яў): верб – вербаў

, бомб –

бомбаў, норм – нормаў, форм – формаў, рыфм – рыфмаў i iнш.» [16, с. 73].

У дачыненнi да назоўнiкаў нiякага роду А.I. Наркевiч сцвярджае: «... для

сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы больш характэрным тут

з’яўляецца нулявы канчатак. З канчаткам -аў (-оў) часам ужываюцца ў

мастацкiх творах i такiя назоўнiкi,

аснова якiх заканчваецца адным зычным

(сёлаў, правiлаў, словаў, целаў i iнш.), што таксама не з’яўляецца

характэрным для сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы: няма правiлаў

без выключэнняў» [19, с. 86]. Toe ж засведчана i наконт назоўнiкаў

жаночага роду: «нягледзячы на вар’iраванне формаўжывання (тыпу ям –

ямаў, хмар – хмараў), форма роднага склону

на -аў (-яў) у назоўнiкаў з

асновай на адзiн зычны лiчыцца ненарматыўнай» [19, с. 91–92].

У асноўных правiлах правапiсу, пададзеных у Арфаграфiчным слоўнiку,

не зразумелым выглядае выключэнне з двух слоў: «Пры збегу зычных у

аснове назоўнiкi жаночага роду маюць канчаткi -аў (-яў): вярба – вербаў,

коўдра – коўдраў, кафедра – кафедраў, торба – торбаў. Але [i]: форм,

норм» [20, с. 26].

У «Беларускай граматыцы» (1985) гэтыя словы падаюцца з дублетнымi

канчаткамi [17, с. 92]. Менавiта ў названым акадэмiчным выданнi, а

таксама ў больш познiх працах [17, с. 87–97; 22, с. 110–115; 23, с. 142–147]

даецца строгае

размежаванне варыянтных i неварыянтных формаў роднага

склону множнага лiку.

Такiм чынам, гiстарычны агляд кадыфiкацыi канчаткаў назоўнiкаў

жаночага i нiякага роду на -а/-я, -о/-ё ў родным склоне множнага лiку

сведчыць, «што ўжыванне паралельных канчаткаў аў (-яў) i ø дапускалася

ўсiмi граматычнымi дапаможнiкамi па

беларускай мове, пачынаючы з

першай беларускай граматыкi» [23, с. 141]. I ўжо з граматыкi Б.

Тарашкевiча вiдавочныя прычыны дублетнасцi такiх формаў – дыялектны

ўплыў. Калi для паўднёва-заходнiх рэгiёнаў найбольш характэрны

канчатак -аў (-яў), то ў паўночна-ўсходнiх рэгiёнах ён мае значна меншае

пашырэнне. Акрамя таго, паз

iцыi нулявога канчатка падмацоўваюцца «i

несумненным уплывам рускай лiтаратурнай мовы» [21, с. 69]. Так, П.П.

Шуба зазначае, што «ў пары словаформ салдатаў – салдат апошняя

словаформа прызнаецца нормай, а першая – варыянтам» [21, с. 69]. Iм жа

адзначаецца i той факт, што «iмкненне пашырыць кола назоўнiкаў з

канчаткам -аў (-яў) за кошт форм з

нулявым канчаткам, якое наглядалася ў

60–70-я гады, не знайшло актыўнай падтрымкi ў лiтаратурнай мове. Такiя

словаформы, як хатаў, хмараў, моваў i пад., уласцiвыя паўночна-заходнiм

беларускiм гаворкам, засталiся вузкадыялектнай асаблiвасцю» [21. с. 70].

Разам з тым пiсьмовая практыка шэрага перыядычных выданняў 90-х

гадоў («Полымя», «Маладосць», «

Спадчына», ЛiМ, «Звязда»,

«Настаўнiцкая газета» i iнш.) сведчыць пра дамiнантнае выкарыстанне

формаў на -аў (-яў) перад ø ў назоўнiках жаночага i нiякага роду [25, с. 79–

81]. Бясспрэчна тое, што настойванне на прэрагатыўным выкарыстаннi

толькi адной, матэрыяльна выражанай формы абумоўлена найперш

грамадска-палiтычнымi працэсамi i акалiчнасцямi, якiя адбывал

iся ў

Беларусi на працягу апошняга дзесяцiгоддзя. З пункту гледжання ж

стылiстыкi, наяўнасць варыянтных канчаткаў дыктуецца рознымi

прычынамi, у прыватнасцi: каб унiкнуць цяжкавымоўнага стыку зычных

на мяжы слоў, каб дасягнуць мiлагучнасцi мовы цi больш дакладна

выказаць думку, каб забяспечыць умовы вершаскладання (рытм, рыфма,

памер i пад.) [24. с. 112–113].

Падсумоўваючы погляды лiнгвiстаў на нарматыўнае выкарыстанне той

або iншай флексii назоўнiкаў нiякага роду i жаночага на -а/-я ў родным

склоне множнага лiку, можна сказаць, што прапанаваны ў пачатку XX ст.

Б. Тарашкевiчам варыянт матэрыяльна выражанай формы не атрымаў

належнай падтрымкi ў паслядоўнiкаў-кадыфiкатараў.

Б. Тарашкевiч i Я.

Лёсiк аб’ектыўна фiксавалi найбольшую пашыранасць нулявога канчатка,

але вiдавочна аддавалi перавагу форме з -аў/-оў, хаця i не пастулiравалi яе

ў якасцi адзiнай нормы. Прыведзеныя ў храналагiчнай паслядоўнасцi

вытрымкi з граматычных дапаможнiкаў сведчаць, што з канца 30-х гадоў

бесфлексiйныя формы сталi падавацца

ў якасцi лiтаратурнай нормы, а

iншыя – як адхiленне ад яе (выключэнне было для слоў са збегам зычных у

канцы асновы). Думаецца, што ў пераважнай ступенi гэта было абумоўлена

не толькi дынамiкай узусу, але i суб’ектыўным стаўленнем лiнгвiстаў да

нормы. I хаця нi Пастанова СНК 1933 г., н

i Праект правапiсу 1957г., нi самi

Правiлы 1959г. непасрэдна не закранулi пытанне пра нарматыўнасць адной

канкрэтнай формы назоўнiкаў у родным склоне множнага лiку, некаторыя

лiнгвiсты пачалi адмаўляць форме на -aў i пры аснове на збег зычных:

норм, форм. Сённяшняя гутарковая

практыка пацвярджае варыянтнасць у

выкарыстаннi гэтых дублетных формаў.

Лiтаратура

1.Тарашкевiч Б. Беларуская граматыка для школ. Менск, Вiльня, Бэрлiн, 1921.

2. Тарашкевiч Б. Беларуская граматыка для школ. Вiльня, 1929.

3. Лёсiк Я. Беларускi правапiс. Менск, 1927.

4. Лёсiк Я. Школьная граматыка беларускае мовы. Менск, 1927.

5. Лёсiк Я. Граматыка беларускае мовы: Морфолёгiя. Менск, 1927.

6. Працы

Акадэмiчнае конфэрэнцыi по рэформе беларускага правапiсу i азбукi (14–21 лiстапада 1926).

Менск, 1927.

7. Беларускi правапiс (проект). Менск, 1930.

8. Ламцёў Ц.П. Беларуская граматыка: Фанетыка i npaвапiс. Менск, 1935.

9. Правапiс беларускае мовы. Менск, 1934.

10. Лёсiк А. Беларускi правапiс. Менск, 1943.

11. Правiлы беларускай арфаграфii i пунктуацыi. Мн., 1959.

12. Карский Е.Ф.

Белорусы. Язык белорусского народа. М., 1956. Вып. 2–3.

13. Праект змен i ўдакладненняў беларускага правапiсу. Мiнск, 1957.

14. Гурскi К.I., Ломцеў Ц.П., Шкляр Г.3., Рохкiнд С.Л. Курс сучаснай беларускай мовы. Мн., 1940.

15. Курс сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы: Марфалогiя. Мн., 1957.

16. Граматыка беларускай мовы. Мн., 1962. Ч. 1.

17. Беларуская граматыка. Мн., 1985. Ч. 1.

18. Дыялекталагiчны атлас беларускай мовы. Мн., 1963.

19. Наркевiч А.I. Варыянтнасць склонавых форм назоўнiкаў // Аб некаторых асаблiвасцях беларускай

лiтаратурнай мовы. Мн., 1965.

20. Лобан М.П., Суднiк М.Р. Арфаграфiчны слоўнiк. 4-е выд. Мн., 1978.

21. Шуба П.П. Сучасная беларуская мова: Марфаналогiя. Мн., 1987.

22. Беларуская мова:

Цяжкiя пытаннi фанетыкi, арфаграфii, граматыкi / Пад рэд. А.I. Падлужнага.

Мн., 1987.

23. Ляпёшкiн В.У. Варыянтнасць склонавых форм назоўнiкаў роднага склону множнага лiку //

Пытаннi культуры пiсьмовай мовы. Мн., 1991.

24. Каўрус А.А. Стылiстыка беларускай мовы. Мн., 1992.

25. Сцяцко П.У. Праблемы нормы, культуры мовы. Гродна, 1998.

Весцi Нацыянальнай АН Беларусi. –

Серыя гуманiтарных навук. – 2000. – № 2. – С.120-123.

Г.У. Арашонкава

ПЫТАННI НАРМАЛIЗАЦЫI ФОРМ МЕСНАГА СКЛОНУ

АДЗIНОЧНАГА ЛIКУ НАЗОЎНIКАЎ МУЖЧЫНСКАГА РОДУ З

ЧЫСТАЙ АСНОВАЙ У БЕЛАРУСКАЙ ЛIТАРАТУРНАЙ МОВЕ

У месным склоне адзiночнага лiку назоўнiкi мужчынскага роду могуць

мець канчаткi -е, -у (-ю), -ы, -i. Ужыванне гэтых канчаткаў залежыць як ад

семантыкi назоўнiкаў, так i ад характару апошняга зычнага асновы, а часам

i ад месца нацiску. Да семантычных прымет, якiя ўплываюць на формы

меснага склону, адносiцца ў першую чаргу паняцце асабовасцi-

неасабовасцi, канкрэтнасцi-абстрактнасцi. Назоўнiкi, якiя абазначаюць

асобу i характарызуюць яе па роду грамадскай i працоўнай дзейнасцi, па

полу, узросту, адносiнах памiж людзьмi, па нацыянальнасцi, месцу

жыхарства, па розных якасцях i iнш., належаць да так званых асабовых

назоўнiкаў (селянiн, беларус, iнжынер, вучань, падлетак, брат, сябар,

мiнчанiн, герой, Максiм, Рыгор, Некрашэвiч, Раманаў). Назоўнiкi, якiя

абазначаюць прадметы, прылады, з’явы прыроды, абстрактныя паняццi,

жывёльны i раслiнны свет i iншыя, уваходзяць у групу неасабовых

назоўнiкаў (стол, нож, горад, лес, вецер, дождж, характар, кот, салавей,

явар, Буг, Днепр, Мiнск).

У залежнасцi ад якасцi апошняга зычнага асновы выдзяляюцца

назоўнiкi з асновай на цвёрды зычны (завод, лес, дуб, востраў), з асновай

на мяккi зычны i й (дзень, конь, вентыль, гай), з асновай на шыпячыя, р i ц

(нож, дождж, трактар, гасцiнец), з асновай на г, к, х (луг, настаўнiк,

кажух).

Неасабовыя назоўнiкi. У залежнасцi ад характару зычнага асновы

канчаткi размяркоўваюцца наступным чынам:

канчатак -е маюць назоўнiкi з асновай на цвёрды зычны, якi чаргуецца

з мяккiм, а таксама частка назоўнiкаў з асновай на г, х, калi яны чаргуюцца

са свiсцячымi з’, с’. Напрыклад: на дуб-е, на стал-е, у лес-е, у садз-е, на

свец-е, на луз-е, на бераз-е, у кажус-е;

канчатак -у характэрны для ўcix без выключэння назоўнiкаў з асновай

на к i для часткi нaзoўнiкaў з асновай на г, х, калi яны не чаргуюцца са

свiсцячымi з’, с’: на суку, на пяску, у маналогу, на мурагу, на шляху, у

моху;

канчатак -i маюць усе назоўнiкi з асновай на мяккi зычны i й: на канi, у

выраi, у краi;

канчатак -ы маюць назоўнiкi з асновай на шыпячыя ж, ш, ч, дж, а

таксама на р i ц: у кашы, на дажджы, на трактары, аб зайцы.

Гэта агульныя правiлы аб ужываннi канчаткаў меснага склону

неасабовых назоўнiкаў, якiя фiксуюцца ва ўcix граматыках, пачынаючы з

«Беларускай граматыкi для школ» Б. Тарашкевiча. Але ў радзе выпадкаў

гэтыя правiлы не могуць гарантаваць беспамылковае ўжыванне той цi

iншай формы, напрыклад, пры выбары канчатка для назоўнiкаў з асновай

на г, х, (на лузе цi на лугу, у Люксембургу цi Люксембурзе, на мiтынгу цi

на мiтынзе i г.д.). У моўнай практыцы па розных прычынах пэўная

колькасць назоўнiкаў мае варыянтныя канчаткi, ужыванне якiх часам

апраўдана, а часам з’яўляецца парушэннем лiтаратурнай нормы. Таму ў

некаторых граматыках ды i ў iншых працах асобныя фрагменты гэтых

правiл раскрываюцца больш дэталёва. Напрыклад, звернута ўвага на

вар’iраванне канчаткаў у залежнасцi ад месца нацiску, ад лексiчнага

значэння назоўнiка, яго паходжання, спалучальнасцi, функцыянавання ў

залежнасцi ад стылю i часу.

Так, Я. Лёсiк, гаворачы пра характэрны для назоўнiкаў з цвёрдай

асновай канчатак -е ў месным склоне, адзначаў: «Уласцiвы

першапачатковаму скланеньню даўнейшых асноў на -у, канчатак -у

сустракаецца i пры цвёрдай аснове поплеч з -е, асаблiва калi нацiск

прыходзiцца на канчатак, напр. у дыму, у млыну, на калу, у праслу, у хляву,

у саду, па сьвету»

i далей: «Пры мяккай аснове... часта знаходзiм

канчатак давальнага склону -у (на пiсьме лiтара ю), асаблiва ў словах з

асновай на й»

. Ён прыводзiць такiя прыклады: На сваiм каню, як хачу,

скачу. На злодзею шапка гарыць. Цешыўся старац, што перажыў марац,

ажно ў маю нясуцъ яго да гаю. Я памятаю зiмы прыход у нашым краю. Я.

Лёсiк лiчыць, што канчаткi -у(-ю) у назоўнiках з асновай на цвёрды i мяккi

зычны «павiнны ўжывацца i ў лiтаратурнай мове, дзе гэта вымагаецца

рознымi прычынамi, напрыклад, мiлагучнасцi, як гэта бывае i ў paciйцаў,

але ў звычайнай мове пры цвёрдай аснове трэба аддаваць перавагу

канчатку -е»

. Да дыялектнай рысы Я. Лёсiк адносiць канчатак -у у

назоўнiках з асновай на р: у бару, у двару

. Далей ён заўважае: «Iменьнiкi

мужчынскага роду, што мелi ў родным склоне канчатак «у», даўней i ў

месным склоне канчалiся на «у». Гэты даўнейшы канчатак меснага склону

у (дайшоў i да нашых дзён, асаблiва ў прыказках i ў мове песеннай, як

больш старай, i найчасцей пад нацiскам пасля прыназоўнiкаў «на», «у»,

напрыклад: у бару, на гасьцiнцу, у куту, у маху, у саду, на лебедзю i г.д.»

Дарэчы, у мовазнаўчых працах (граматыках, артыкулах) 60–80-х гадоў

падкрэслiваецца, што ў месным склоне адзiночнага лiку канчатак -у

(звычайна нацiскны) мае статус нарматыўнага ў назоўнiках (пераважна

аднаскладовых) з цвёрдай асновай пры ўжываннi ix з прыназоўнiкамi у i на.

Гэта часцей за ўсё ўстойлiвыя выразы па пяту, у ладу, у хаду, на хаду, быць

на вiду, на бягу, на раду напiсана, у даўгу, на калу i iнш.

У мове твораў

Язэп Лёсiк. Граматыка беларускай мовы. Морфолёгiя, 1927. С. 71-72

Там жа. С. 72.

Там жа.

Там жа. С. 71.

Там жа. С. 72-73.

Гл.: Курс сучаснай беларускай мовы. Марфалогiя. Мн., 1957. С. 39; Граматыка беларускай мовы. Т. 1. Мн.,

1962. С. 55; Сучасная беларуская мова (Пытаннi культуры мовы). Мн., 1973. С. 65; Сучасная беларуская

лiтаратурная мова. Марфалогiя. Мн., 1975. С. 60; Беларуская граматыка. Ч. 1. Мн., 1985. С. 78; Кавалёва М.Ц.

мастацкай лiтаратуры, асаблiва ў творах першай паловы XX стагоддзя,

канчатак -у у назоўнiках з цвёрдай асновай быў значна пашыраны, у

першую чаргу ў формах з нацiскам на канчатку (у тылу, у куту, на масту i

iнш.). Аднак у гэтай групе назоўнiкаў формы з канчаткам -у не з’яўляюцца

нормай

. Ужыванне ix, вiдаць, можна растлумачьць уплывам «форм на -у

назоўнiкаў, якiя ўваходзяць у склад устойлiвых зваротаў i канструкцый з

прыназоўнiкамi у, на, па (у ладу, на пяту, нa вiдy, па ходу)»

Канчатак -у з’яўляецца нарматыўным для назоўнiка пост у значэннях

‘месца, адкуль вядзецца назiранне’, ‘адказная пасада’

. Напрыклад: Стаяць

на баявым пасту; на адказным пасту кiраўнiка дзяржавы.

У некаторых распрацоўках звяртаецца ўвага на вар’iраванне канчаткаў

-е i -у у назоўнiках з цвёрдай асновай у залежнасцi ад семантыкi назоўнiка.

Параўн.: на вугле зруба i на вуглу вулiцы

. Большую колькасць назоўнiкаў,

у якiх вар’iруюцца канчаткi ў залежнасцi ад семантыкi, знаходзiм у

зборнiках «Сучасная беларуская мова» i «Беларуская мова». Тут падаюцца

варыянтныя пары форм меснага склону i прыводзяцца значэннi (адценнi

значэнняў), якiя ўказваюць на выбар неабходнага канчатка. Параўн.: рог –

на розе ‘цвёрды выраст з касцявога рэчыва на галаве некаторых жывёл’,

‘музычны або сiгнальны iнструмент’ (на розе каровы, зайграў на

паляўнiчым розе) i на рагу ‘месца, дзе сыходзяцца два знешнiя бакi аднаго

прадмета’, ‘месца перасячэння дзвюх вулiц’ (на рагу стала, на рагу

вулiцы); вугал – на вугле ‘месца, дзе сыходзяцца два знешнiя бакi аднаго

прадмета’, ‘частка плоскасцi памiж лiнiямi, якiя выходзяць з аднаго

пункта’ (на вугле стала, у вугле 90°) i на вуглу ‘месца перасячэння дзвюх

вулiц’ (на вуглу вулiцы Пясочнай); лад – не ў ладу ‘не ў згодзе, дрэнна’

(яны жылi не ў ладу) i ладзе ‘дзяржаўная, грамадская сiстэма’, ‘уклад

жыцця’ (пры новым ладзе); лёт- ва ўстойлiвым выразе на ляту ‘у час

палёту, руху ў паветры’ (ластаўкi на ляту npыnaдaлi да вады); у выразе

лавiць на ляту ‘хутка ўлаўлiваць пачутае, разумець’ (лавiць на ляту

кожнае слова) i у лёце ‘пра дзеянне’ (самалёты знаходзяцца у лёце

некалъкi гадзiн); род - у выразе на раду напiсана ‘наканавана, вызначана

наперад’ i ў родзе (у нашым родзе ўсе любiлi музыку; унiкальны ў сваiм

родзе); ход – на хаду ‘пра нiжнюю хадавую частку транспартнага сродку’,

‘мiмаходам’ (каляска на рызiнавым хаду, крыкнуць на хаду) i ў ходзе, аб

ходзе ‘пра дзеянне’ (у ходзе навучальнага працэсу, у ходзе работы); круг –

у крузе ‘геаметрычная фiгура’, ‘прадмет, якi мае форму круга’ (рухацца па

Беларуская мова. Дапаможнiк для вучняў старэйшых класаў. Мн., 1995; Сямешка Л.I., Шкраба I.Р., Бадзевiч

З.I. Курс беларускай мовы. Мн., 1996. С. 313.

Граматыка беларускай мовы. Т. 1. С. 53.

Беларускай граматыка. Ч. 1. С. 78.

Гл.: Граматыка беларускай мовы. Т. 1. С. 53; Сучасная беларуская мова (Пытаннi культуры мовы). С. 65;

Беларуская граматыка. Ч. 1. С. 78; Сямешка Л.I., Шкраба I.Р., Бадзевiч З.I. Курс беларускай мовы. С. 131.

Гл.: Граматыка беларускай мовы. Т. 1. С. 53; Наркевiч А.I. Назоўнiк. Граматычныя катэгорыi i формы. Мн.,

1976. С. 108.

крузе, у крузе электрычнага святла, на ганчарным крузе) i ў кругу ‘гpупa

людзей, аб’яднаных парнымi сувязямi’ (у кругу сям’i)

Вар’iраванне канчаткаў -э i -ы адзначаецца ў назоўнiку двор. Я. Лёсiк

пicaў: «У слове ‘двор’ знаходзiм у месным склоне «э» (на дварэ) у

значэннi ‘на паветры’, ‘ня ў будынку’, але можа быць i звычайнае ‘ы’, калi

слова ‘двор’ абазначае маёнтак або даўнейшую панскую сялiбу (у

двары)»

. Прыкладна такое ж тлумачэнне знаходзiм i ў некаторых

пазнейшых мовазнаўчых працах: на двары ‘месца каля будынку’; на дварэ

‘не ў хаце’, ’на адкрытым паветры’

. Такiм чынам, абодва канчаткi

дапускаюцца ў якасцi лiтаратурнай нормы.

Крыху iншы падыход да варыянтных канчаткаў назоўнiка двор бачым у

Граматыцы беларускай мовы (1962, т. 1, с. 56): «Ужыванне ў месным

склоне адзiночнага лiку назоўнiка двор то з канчаткам -ы, то з канчаткам -э

звязвалася раней з сэнсавымi адрозненнямi памiж гэтымi формамi (на

двары завода, але: на дварэ холадна), што часткова знаходзiць сваё

адлюстраванне i ў творах сучаснай лiтаратуры... У сучаснай лiтаратурнай

мове незалежна ад сэнсавых адценняў назоўнiк двор часцей ужываецца з

канчаткам -ы (па тыпу iншых неадушаўлёных назоўнiкаў з асновай на р)».

Але цi такое ўжыванне можна лiчыць нарматыўным? Калi звярнуцца да

дыялектных матэрыялаў, то яны сведчаць аб тым, што форма на дварэ

з’яўляецца дамiнуючай на тэрыторыi ўсёй Беларусi, за выключэннем

брэсцка-пiнскага арэала, дзе ўжываецца форма на двары

. Таму, вiдаць,

мэтазгодна захаваць як норму сэнсавае размежаванне канчаткаў -э i -ы.

Дарэчы, у пiсьмовай практыцы нашых дзён семантычнае адрозненне пры

выбары канчатка ў месным склоне ўлiчваецца. Напрыклад: Бацька mpaniў

у палон, прайшоў фiльтрацыйныя лагеры, жыў на скацiнным двары

нямецкага ляснiчага (Ванiцкi А. Полымя. 1997. № 5. С. 247); Прахор

aдхiнyў полаг nocцiлкi, што была замест дзвярэй памiж сцяной i

жэрдкамi, i апынуўся на дварэ (Паўлаў У. Полымя. 1997. № 8. С. 35); На

дварэ бралася на восень (Кудравец А. Полымя. 1998. № 1. С. 15).

Адносна назоўнiкаў з асновай на г, х трэба заўважьць, што Б.

Тарашкевiч гэтыя назоўнiкi далучаў да назоўнiкаў з цвёрдай асновай i

адзначаў у ix без усякiх каментарыяў наяўнасць канчатка -ч: «У

прадменiках з цвёрдым зычным перад канчаткам знаходзiм -е: дуб - на

дубе, пры стале, у млыне, у кажусе, у гаросе». Язэп Лёсiк выказаўся больш

канкрэтна: «Канчатак е знаходзiм пры цвёрдай аснове iменьнiкаў, прычым

аснова заўсёды змякчаецца, а ў асновах на д i т гэтыя гукi зьмяняюцца на

Гл.: Сучасная беларуская мова (Пытанii культуры мовы). С. 68; Беларуская мова. Цяжкiя пытаннi фанеткi,

арфаграфii, граматыкi. Мн., 1987. С. 107-109.

Лёсiк Язэп. Граматыка беларускай мовы. Морфолёгiя. С. 72.

Гл.: Сучасная беларуская мова (Пытанii культуры мовы). С. 68; Беларуская граматыка. Ч. 1. С. 79; Шуба П.П.

Сучасная беларуская мова. Марфаналогiя. Марфалогiя. Мн., 1987. С. 68-69; Беларуская мова. Цяжкiя пытанii фанетыкi,

арфаграфii, пунктуацыi. С. 108; Сямешка Л.I., Шкраба I.P., Бадаевiч 3.I. Курс беларускай мовы. С. 314.

Гл.: Дыялекталагiчны атлас беларускай мовы. Мн., 1963. Карта № 76 «Канчатак меснага склону адзiночнага лiку

нaзоўнiка двор».