Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

спецыяльны афікс (суфікс ці прэфікс), які адсутнічае ў матывуючай

аснове і далучаецца да матываванай. Гэтым спосабам супрацьпастаўлены

спосаб, для якога характэрна адсутнасць спецыяльнага матэрыльна

выражанага афіксальнага элемента. Называецца такі спосаб звычайна

бяссуфіксным (інакш – нулявая афіксацыя).

Упершыню канцэпцыя нулявой афіксацыі (суфіксацыі) як асобнай

разнавіднасці марфалагічнага словаўтварэння знайшла выразнае

адлюстраванне ў працах В

.М. Маркава. Сутнасць гэтай з'явы азначаецца ім

так: "Пад нулявой суфіксацыяй разумеецца намі паказальная адсутнасць

фармальнага знаку пры існаванні выразнай суадноснаці з утвараючай

асновай у сістэме блізкіх суфіксальных утварэнняў".

У сучасны момант паняццем нулявога словаўтваральнага суфікса

карыстаюцца многія даследчыкі. Аднак бяссуфіксны спосаб

словаўтварэння яшчэ вельмі слаба вывучаны. Адсутнічае колькі-

небудзь

поўнае апісанне словаўтваральных тыпаў, якія адносяцца да бяссуфікснага

словаўтварэння.

Назоўнікі, утвораныя бяссуфіксным спосабам ад дзеяслоўных асноў,

называюцца бяссуфікснымі аддзеяслоўнымі назоўнікамі. Як адзначаецца

даследчыкамі, утварэнне іх адбываецца "шляхам адкідвання ад дзеяслова

формаўтваральных афіксаў і суфікса – паказчыка класа (прыходзіць –

прыход, лазіць – лаз), пры гэтым можа адбывацца чаргаванне канцавога

зычнага".

Сярод бяссуфіксных

аддзеяслоўных назоўнікаў у сучаснай беларускай

літаратурнай мове сустракаюцца і асабовыя назоўнікі. Іх значна менш у

параўнанні з неасабовымі бяссуфікснымі аддзеяслоўнымі назоўнікамі –

усяго, паводле нашых падлікаў, каля 40. Усе гэтыя назоўнікі можна

падзяліць на дзве групы.

Да першай групы, больш шматлікай, адносяцца назоўнікі з канчаткам

-а ў назоўным склоне адзіночнага ліку. Гэта

галоўным чынам назоўнікі так

званага агульнага роду: абуза, абжора, гарэза, жмінда, заіка, задрыпа,

калека, клёка, непаседа, нязгрэба, няўмека, нюня, назола, паскуда,

прыблуда, праныра, прычэпа, расцяпа, разява, румза, сатана, слуга,

скнара.

Да другой групы належаць назоўнікі, якія маюць нулявы канчатак у

назоўным склоне адзіночнага ліку: гад, гарлан, гарлапан, невук, неслух,

кат, сват

, поскудзь, погань, хват.

Некаторыя з пералічаных назоўнікаў, такія, як невук, неслух, поскудзь,

погань, могуць аднолькава абазначаць як асоб мужчынскага, так і асоб

жаночага полу.

Такія ж назоўнікі, як хлус, гад, сват, маюць адпаведныя пары для

абазначэння асоб жаночага полу, якія ўтвараюцца пры дапамозе суфікса:

хлус – хлуселька, гад – гадаўка, сват –

свацця.

У ролі асабовых бяссуфіксных аддзеяслоўных назоўнікаў пры

пераносным ужыванні ў пэўных стылях мовы могуць выступаць агульныя

неасабовыя назоўнікі: Прыгожы быў хлопец, дзяўчатак прынада

(Я. Купала); Не жонка, а піла дасталася яму (Корбан).

Сустракаюцца асобныя выпадкі, калі бяссуфіксныя аддзеяслоўныя

назоўнікі абазначаюць жывёл, птушак, насякомых: Конь нам цяпер абуза,

толькі лішні перавод

фуражу (Кулакоўскі); Бусел, бусел, клёка, клёка, дзе

ты жыў? (Дзеружынскі); Вілася ля Слана назола-Муха (Валасевіч).

Большасць асабовых бяссуфіксных аддзеяслоўных назоўнікаў

абазначаюць асоб, якім ўласціва якая-небудзь адмоўная якасць

(прыдзірлівасць, нязграбнасць, неахайнасць, прагнасць, зайздрасць,

сквапнасць і г. д.): мне чалавек там добры трэба, а не гультай які нязгрэба

(Я. Колас

); – Тэт, – цмокнуў языком Яўмен, – але не лез назолай

(Асіпенка); Не варты ён яе. Прахвост – ціхі ж вельмі. Нюня. (Баранавых);

От жа разява нейкая! (Карпюк); Нават рукі сорамна мараць аб такую

паганую панскую падлізу (Чарот); Жмінда – гэта іхні сусед, дзядзька

Прохар (Арабей).

Зусім невялікая колькасць бяссуфіксных аддзеяслоўных назоўнікаў,

якія абазначаюць асобу

па роду заняткаў: Няўжо ж і век прабыць слугою

(Я. Колас); Нуце, хлопцы! – я вам сват (Багушэвіч).

Уяўленне яб якасці асобы, якое даюць нам асабовыя аддзеяслоўныя

назоўнікі, звычайна гіпербалічнае. Так, напрыклад, слова растропа ў

прамым сэнсе абазначае не таго, у каго што-небудзь растрапалася, а

чалавека, які заўсёды растрапаны. Аднак

такім словам часта называюць

чалавека, у якога што-небудзь выпадкова, сітуацыйна растрапалася. У

гэтай гіпербалізацыі заключаецца адна з прычын, якая выклікае яркую

эмацыянальнасць назоўнікаў агульнага роду. Апошняе прыводзіць да таго,

што гэтыя назоўнікі не могуць спалучацца з нейтральнымі, стылістычна-

ўраўнаважанымі азначэннямі: хутчэй можна сказаць "надакучлівая

назола", "агідная падліза", чым

"дрэнная назола", "дрэнная падліза".

Амаль усе назоўнікі агульнага роду пазбаўлены канкрэтызацыі

значэння; значэнне іх вычэрпваецца ўказаннем на пастаянную

абстрактную якасць, якая адносіцца да любога полу.

Часцей за ўсё словы агульнага роду звязаны з уяўленнем аб асобах

мужчынскага полу, нягледзячы на тое, што ў назоўным склоне адзіночнага

ліку гэтыя назоўнікі маюць

флексію -а (фармальны паказчык жаночага

роду).

Большасць асабовых аддзеяслоўных бяссуфіксных назоўнікаў (каля 30)

утвараецца ад непераходных дзеясловаў. Ад пераходных дзеясловаў

ўтвораны толькі такія назоўнікі: гарлан (гарланіць), гарлапан

(гарлапаніць), кат (катаваць), калека (калечыць), клёка (клёкаць),

недапека (недапякаць), разява (разявіць), прынада (прынадзіць), погань

(паганіць), сват (сватаць), хват (хватаць).

Як сведчыць матэрыял, большая палавіна асабовых аддзеяслоўных

бяссуфіксных назоўнікаў утварылася ад дзеясловаў закончанага трывання.

Такія ж, як гарэза, жмінда, калека, слуга, нюня, румза, хлус, хват,

утварыліся ад дзеясловаў незакончанага трывання.

Утварэнне бяссуфіксных асабовых аддзеяслоўных назоўнікаў звычайна

суправаджаецца зменай месца націску і чаргаваннем фанем.

У сувязі з гэтым вылучаюцца наступныя групы: назоўнікі

, утварэнне

якіх суправаджаецца пераносам націску і чаргаваннем галосных (абжора

– абжырацца, глот – глытаць. растропа – растрапацца, назола –

назаляць, непаседа – не пасядзець, недапека – недапякаць, прычэпа –

прычапіцца), назоўнікі, утварэнне якіх суправаджаецца толькі пераносам

націску (абуза – бузіць, прыдзіра – прыдзірацца, прыблуда – прыблудзіць,

заіка – заікацца, недатыка – недатыкацца, задзіра – задзірацца, хват –

хватаць, хлус – хлусіць), і назоўнікі, утварэнне якіх

суправаджаецца

чаргаваннем зычных пры захаванні нязменным месца націску (калека –

калечыць, слуга – служыць).

Асобную групу складаюць асабовыя бяссуфіксныя аддзеяслоўныя

назоўнікі, утварэнне якіх не суправаджаецца ні пераносам націску , ні

чаргаваннем гукаў: жмінда – жміндзіць, паскуда – паскудзіць, пралаза –

пралазіць, разява – разявіць, падліза – падлізвацца, зазноба – зазнобіць,

гарэза – гарэзіць, клёка – клёкаць, нюня – нюніць, праныра – пранырыць,

гад –

гадзіць.

Сучасная беларуская літаратурная мова папаўняецца новымі асабовымі

бяссуфікснымі аддзеяслоўнымі назоўнікамі галоўным чынам з гутарковых

стыляў. Некаторыя з такіх слоў (недапека, нязгрэда, клёка, прычэпа) не

адзначаны ў "Беларуска-рускім слоўніку" (М., 1962). Аднак яны

ўжываюцца не толькі ў гутарковай мове, але і ў мастацкай літаратуры і

публіцыстыцы.

Веснік беларускага дзяржаўнага універсітэта.

Серыя

IY, 1970, №2. -- С. 52–54.

М.Р. Прыгодзіч

СЛОВАСКЛАДАННЕ Ў БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ

ПАСЛЯВАЕННАЙ ПАРЫ

Кампазіцыя (аснова- і словаскладанне, а ў больш шырокім сэнсе і

абрэвіяцыя) – жывы і найбольш прадуктыўных спосабаў сучаснага

беларускага словаўтварэння. Як вядома, складаныя словы пачынаюць

выкарыстоўвацца ўжо на самай ранняй стадыі пісьмовай гісторыі

славянскіх моў. Аб замацаванні кампазіцыі як аднаго з найбольш

універсальных спосабаў дэрывацыі сведчыць таксама наяўнасць значнай

колькасці

складанняў у фальклорна-дыялектных запісах беларускай

гаворкі.

На думку акадэміка Я. Карскага, «утварэнне складаных слоў у

беларускай мове адбываецца па традыцыйных узорах, якія перайшлі ў

спадчыну ад агульнарускай і агульнаславянскай моў, у выніку чаго

вызначаецца стройнасцю пабудовы» (Беларусы, вып. 2-3; М., 1956, с. 88).

Гэты вывад вучонага найперш стасуецца з дадзенымі помнікаў

старабеларускага пісьменства, аднак ён ніяк не супярэчыць і фактам

сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

Развіццё словаскладання ў сучаснай беларускай літаратурнай мове мае

свае адметнасці, якія ў асноўных сваіх рысах залежалі і сёння залежаць ад

розных моўных і пазамоўных фактараў.

На этапе станаўлення сучаснай беларускай літаратурнай мовы (так

званы дакастрычніцкі перыяд) выкарыстанне кампазітаў было

абмежаваным, пераважна ўжываліся складанні народна-гутарковага

паходжання;

словы кніжныя сустракаюцца рэдка (параўн. галалёд,

малазямельны, сенажаць, канакрад, браталюбівы, векавечны,

благанадзёжны, чарнасоценны, кнігоіздацельство, вельміпаважаемыя і

інш.). Сустракаюцца і першыя кампазіты-тэрміны (Северо-Западный край,

ваенна-палявы суд, самаўласьць, суперфасфат, цынкаграфія, фатаграфія

і інш.). Многія з гэтых слоў у беларускі друк прыходзілі непасрэдна з

рускай мовы, аднак было іх усё ж

нямнога. У гэты час пачынае праяўляцца

тэндэнцыя інавацыйнага пошуку ў галіне кампазіцыі сярод беларускіх

пісьменнікаў (агняпасак, віхрабежны, златаблеск, пустасейны і пад.).

Асабліва бурным і плённым этапам у развіцці і станаўленні самых

разнастайных сродкаў моўнага выражэння сталі 20-23-я гады XX ст.

Палітыка беларусізацыі (хоць афіцыйна і не працяглая ў часе) ўсё ж

дазволіла выпрацаваць асноватворную тэрміналогію па розных галінах

ведаў, падключыць да працэсу станаўлення беларускай мовы як

нацыянальнага сродку камунікацыі самыя шырокія стаі грамадства. Не

выпадкова В. Ластоўскі гэтыя гады назваў перыядам беларусынізацыі (ад

беларус+сын), падкрэсліваючы патрыятычную ідэю гэтага працэсу ў

жыцці краіны. Навукоўцы, а таксама самі пісьменнікі (У. Дубоўка,

М. Байкоў

, К. Крапіва, К. Чорны, Х. Шынклер, Я. Лёсік) актыўна

ўключыліся ў працэсы моўнага будаўніцтва. На старонках газет і асабліва

часопісаў “Узвышша” і “Полымя” разгарнуліся шырокія дыскусіі аб лёсе

роднага слова. Значная увага ў гэты час надаецца і кампазіцыі. Менавіта

20-я гады прыўнеслі ў беларускую мову такія складанні, як земляроб,

земляўздрыг

, віхрабежны, дабрабыт, мілагучны, мэтазгодны, цемрашал і

інш. Адзначым, што ўвядзенне гэтых і іншых слоў не было лёгкім,

паколькі далёка не кожны з аўтараў і сааўтараў такіх лексем мог адэкватна

ацаніць вартасці іх і прадбачыць далейшы лёс кампазітаў. Скажам, у

літаратуры адмаўлялася права на існаванне такіх слоў, як земляўздрыг

(замест землетрасенне

), земляроб і яго дэрываты (лічылася, што апошняе

слова не зусім удалы памарфемны пераклад на ўкраінскую мову з руск.

земледелие).

У гэты ж час на пурыстычнай хвалі былі спробы ,<<нацыяналізаваць>>

інтэрнацыянальную лексіку. Напрыклад, у <<Расійска-крыўскім

(беларускім) слоўніку>> В. Ластоўскага прапаноўваліся дублетныя формы

тыпу кампазітаў (геагнозія – землясноў, геральдыка – гэрбаведанне,

журналістыка – часапісьменніцтва і інш.). Хоць многія з такіх слоў

і не

прыжыліся, аднак далёка не ўсё было дрэнным і шкодным.

20–30-я гады сталі перыядам актыўнага ўтварэння і колькаснага росту

складанняў на аснове грэка-лацінскіх тэрмінаэлементаў са стандартнай

семантыкай (геа-, віцэ-, кіна-, метэа-, фота-, этна-, электра- і інш.).

Актыўная роля ў працэсе кампазітаўтварэння ў 20–30-я гады належыць

беларускім пісьменнікам, якія

ў пошуку сродкаў адлюстравання

рэвалюцыйнай рамантыкі імкнуліся стварыць <<сваю>>, адрозную ад

традыцыйнай, паэтыку: срэбрашумныя завеі (А. Александровіч),

бурнапеністая завіруха (М. Зарэцкі), сонцакрылыя маякі (Т. Кляшторны),

сінякудры ўзвыш (Я. Пушча), шумна-вірная кроў (П. Трус), сонцалісты сад

(У. Хадыка), шматмілая старонка (У. Дубоўка) і да т. п. Можна смела

гаварыць, індывідуальная

словатворчасць паэтаў і празаікаў 20–30-х гг.,

раскаваная, <<касмічная>>, безаглядная, стварыла своеасаблівы феномен у

развіцці словаўтваральнай базы сучаснай беларускай літаратурнай мовы,

яна засведчыла шырокія семантыка-стылістычныя магчымасці беларускага

слова.

Другая палавіна XX ст. азнаменавалася выхадам першых

буйнамаштабных слоўнікаў беларускай мовы (пад рэд. Я. Коласа,

К. Крапівы і П. Глебкі). Аналіз кампазітнай лексікі

гэтых слоўнікаў

засведчыў:

а) фактычную адсутнасць новых уласнабеларускіх складанняў (калі не

лічыць словаўтваральныя калькі тыпу аднаасобнік, прыватна-ўласніцкі,

шматтаблічны і г. д.);

б) шырокае ўвядзенне (па палітычных матывах) адаптаваных

рускамоўных кампазітаў тыпу двухкратны, міралюбіва, рабалепна,

багабойны і пад. Руская мова, якая захавала ў сваёй граматычнай сістэме

многія структурныя тыпы і мадэлі

складанняў кніжнага, пераважна

царкоўнаславянскага паходжання садзейнічала ажыўленню,

своеасабліваму <<ўваскрасенню>> ў сучаснай беларускай літаратурнай

мове раней страчаных лексічных адзінак. Такім чынам, адбылося як бы

паўторнае запазычванне раней вядомых кампазітаў.

в) у гэты час значна павялічваюцца словаўтваральныя магчымасці

складаных слоў, якія становяцца зыходнай асновай для ўтварэння новых

адзінак шляхам афіксацыі або складання (

параўн.: параход – параходзік,

параходчык, параходства, параходны, параходаўладальнік,

параходабудаванне, параходабудаўнічы, параходарамонтны, агітпараход

і г. д.). прычым варта адзначыць, што словаўтваральная валентнасць

значна павышаецца менавіта ў тых кампазітаў, з’яўленне якіх мае даўнюю

гісторыю (сенажаць, самалёт, самавольны, маладушны, міласэрны і інш.).

Канец 80-х – пачатак 90-х гадоў характэрызуецца паступовым

адыходам (правільней спробай такога адыходу) ад арыентацыі на

рускамоўныя ўзоры ў кампазітаўтварэнні, уласцівай папярэднім

дзесяцігоддзям. Надане

беларускай мове статуса агульнанароднай

літаратурна-дзяржаўнай спрыяла перагляду, пераацэнцы многіх

складанняў. Аўтары перакладных слоўнікаў (асабліва тэрміналагічных)

імкнуліся максімальна наблізіць складанні да народных вытокаў, паколькі

кніжны характар многіх рускіх складанняў станавіўся перашкодай

паўторнаму (з пункту гледжання беларускай мовы) запазычванню іх

сучаснай беларускай мовай; ўсё больш выразна заўважаецца тэндэнцыя

замены такіх утварэнняў

простымі формамі, якія больш адпавядаюць

народна-дыялектнай аснове сучаснай беларускай-літаратурнай мовы

(благодарно – удзячна, благоприятствовать – спрыяць, телогрейка –

ватоўка і г. д.)

Апошнім часам у некаторых СМІ пачынае выяўляцца тэндэнцыя

замены агульнавядомых кампазітаў і нават простых слоў складаннямі

(трубацягі – нафта- і газаправоды, гуртажытак – інтэрнат, хмарачос –

небаскроб). У прэсе з'явіліся такія

ўяўныя неалагізмы, як насамрэч,

кожнагодні, хуткаімгненны, вялацякучы, жыццястойкі, няжыццястойкі і

інш.

Асабліва інтэнсіўны рост кампазітаў адбываецца ў сферы тэрміналогіі.

Іх утварэнне адбываецца пераважна па ўжо вядомых мадэлях, асабліва на

базе асноў грэка-лацінскага і англамоўнага паходжання традыцыйнай

семантыкі (відэа-, радыё-, ксера-, поп-, рок-). З’яўляюцца гібрыдныя

кампазіты, запазычаныя хутчэй за

ўсё з рускай мовы (шоп-тур, шоп-

паездка, рок-музыкант, пост-пост-мадэрн і інш.).

Узмацніўся працэс вяртання кампазітнай лексікі рэлігійна-

богаслужэбнага характару, словы якой паступова ўваходзяць у актыўны

слоўнік носьбітаў мовы (роўнаапостальскі, благачынны, дабрачынны,

цудатворац і інш.).

Варта адзначыць таксама шырокае выкарыстанне кампазітаў т. зв.

незакончанага ўтварэння (парных слоў)

тыпу джаз-банда, вагон-кухня,

аказіянальнаствораных абрэвіятур-аднадзёнак (БЗВ, ААТ, ФСПП, СП і г.

д.).

Кампазіцыя ў беларускай мове на рубяжы другога тысячагоддзя

становіцца адным з важнейшых спосабаў інавацыйнага словаўтварэння.

Беларуская мова ў другой палове XX стагоддзя. –

Мн., 1998. -- С. 142-144.

Мікалай Прыгодзіч

АЎТАРСКІ НЕАЛАГІЗМ У МАСТАЦКІМ ТВОРЫ

Апрача агульнамоўных неалагізмаў, якія ўтвараюцца для абазначэння

новых прадметаў і з’яў аб’ектыўнай рэчаіснасці, сустракаюцца таксама

індывідуальна-стылістычныя або аўтарскія наватворы (іх яшчэ называюць

аказіянальнымі словамі, г. зн. словамі, прыдуманымі на выпадак (лац.

occasia – выпадак). Асабліва многа такіх неалагізмаў было створана ў 20–

30-я гады, калі

маладая беларуская літаратура адлюстроўвала рамантычнае

светаадчуванне і светаразуменне маладога пакалення паслярэвалюцыйнага

часу: новая раніца – прозалаць зарніц, сонцатканыя словы,

срэбрашумныя завеі (А. Александровіч), кучаравая радасць (П. Броўка),

аздобіў у златаблеск (З. Бядуля), змаганне … штандарыла над галавой,

жыццё віратлівае, наступнее ноч, лямант хлудаліць стралой

(У. Дубоўка), бурнапеністая завіруха, сацыяльна-несамавітая сям’

(М. Зарэцкі), сонцакрылыя маякі (Т. Кляшторны), срэбразвонны пажар

(М. Лужанін), сінякудры ўзвыш (Я. Пушча), хвалі вір-бурлівыя, жыццё

кіпуча-бунтарнае, шумнавірная кроў, агняцветны прасцяг (П. Трус),

сонцалісты сад, буравейныя далі (У. Хадыка), сонцавей залаты, жыццё

яго – завесніць (М. Чарот) і г. д.

Нягледзячы на тое, што мастацкія моўна-выяўленчыя

пошукі

тагачасных паэтаў і празаікаў засталіся фармальнымі эксперыментамі, не

ўзбгацілі слоўнікавую скарбонку літаратурнай мовы, “успрымаюцца сёння

як гарэзія” (А. Куляшоў), аказіянальныя словы, аднак, засведчылі шырокія

семантыка-стылістычныя магчымасці роднага слова, з’явіліся першай

спробай (няхай сабе і не зусім удалай) стварэння патэнцыяльна магчымых

уласна беларускіх намінацый на аснове існуючых словаўтваральных

мадэляў.

Індывідуальная словатворчасць – прыкметная, у пэўнай ступені

унікальная рыса паэтычнага таленту Янкі Купалы. Неалагізмы ў творах

народнага песняра не проста словатворчы эксперымент, а найчасцей –

адзін з важнейшых мастацкіх сродкаў. Пераважная большасць купалаўскіх

неалагізмаў, яркіх эпітэтаў і метафар, абумоўлена ідэйна-тэматычным

зместам твораў, імкненнем паэта праз новае, падчас нечаканае і адзіна

магчымае

слова перадаць тыповыя рысы і характэрныя ўласцівасці

сацыяльнай рэчаіснасці, гнеў і абурэнне палітыкай царскага самадзяржаўя,

нянавісці да прыгнятальнікаў: хата ўбога-маркотная, доля пустасейная,

ясназорка воля, песнярыста на той свет сойдзеш, скурганіць душу,

сяміцвет вясёлкі, рунь рунее новаўсходаў, залатаструнна йграе ўжо

вясна; палкі дармаедаў, душагубы, цемратворцы, крыважадным

чынам, суды цемнатворныя, свет

багахвальства, у чужадальню

старану і інш.

Апіраючыся на жывую моўную традыцыю, смела і свабодна

валодаючы словам, адчуваючы дух мовы, законы і заканамернасці яе

развіцця, Янка Купала стварыў самабытныя, па-народнаму трапныя і

выразныя неалагізмы, асабліва складанні. Пабудаваныя па прадуктыўных у

мове мадэлях, многія купалаўскія наватворы не толькі набылі статус

агульналітаратурнай нормы (або стаяць на яго мяжы), але

і сталі крыніцай

і ўзорам для беларускіх пісьменнікаў у іх далейшых пошуках у галіне

вобразна-выяўленчых сродкаў. Варта нагадаць, што ў сучасных слоўніках

як агульнанародныя прыводзяцца такія неалагізмы паэта, як абнядолены,

выгаласіць, хлебадайны, шумліва, і многія іншыя. А некаторыя лексемы

аказаліся настолькі “прывычнымі” і сэнсава ёмістымі, што былі асвоены

іншымі

беларускімі аўтарамі. Напрыклад: Такое не сніў нават Дантэ ў

начах скурганела-асенніх (А. Лойка); Збірай, любоў мая, рукзак, ад

быту тлумнага – на волю, у хлебадайныя палі… (А. Жыгуноў).

Індывідуальна-аўтарскія неалагізмы шырока сустракаюцца ў творах

сучаснай беларускай літаратуры. “Уласныя” інавацыі характэрны Р.

Барадуліну, Я. Брылю, Н. Гілевічу, В. Зуёнку, У

. Караткевічу, М.

Лужаніну, І. Мележу, С. Панізніку, П. Панчанку, Я. Сіпакову, М. Танку, І.

Шамякіну, шмат неалагізмаў ужываюць А. Вярцінскі, М. Дукса, А. Лойка і

інш. Сярод наватвораў беларускіх пісьменнікаў вылучаюцца такія, як

учабарэлыя груды, прымедаліцца край лясны, бурштынашчокая зара

(Р. Барадулін), драпежназуба зарагатаў (Я. Брыль), хоча стары

паджэньшэніцца (Г. Бураўкін), вясна гартанна-арганная акорды

ўступныя прайграла, бяруць зайздрошчы (А. Вярцінскі), вятрыска-

гулкая паласа (А. Грачанікаў), высакадбайная зямля (В. Жуковіч),

прыназемілася птушачак грамадка, палыны пасівелі на ўзгорку,

запрыгоршчыць і кіне іх вецер (У. Дубоўка), час беззваротна-

шматдальны чалавек (У. Караткевіч), каркаломны тэмп (

А. Лойка),

блукаюць грыбазбіры, забедуінілі нейчыя жонкі (П. Панчанка), гул

маланкагромны, цытатаразжованая лірыка (М. Танк), пусцее ўзнебны

бусладром (Г. Тумас), шчыраверныя сябры (Ф. Янкоўскі) і інш.

Як правіла, такія лексічныя адзінкі не адпавядаюць агульнапрынятым

моўным нормам, характарызуюцца індывідуальным густам творцы і

абумоўлены спецыфічным кантэкстам ужывання. Аднак хоць

яны і

ўзнікаюць у “рабочым парадку” як своеасаблівы эксперымент і не

прэтэндуюць на агульнае ўжыванне, абсалютная большасць такіх

неалагізмаў утворана па існуючых у мове мадэлях. Спынімся на некаторых

з іх.

Асаблівай прадуктыўнасцю вызначаюцца складаныя словы, у першую

чаргу прыметнікі так званага эмфатычнага (або мадальнага) значэння, якія

характарызуюць пачуцці, думкі, стан,

паводзіны людзей у маральна-

псіхалагічным плане: ласкава-спагадлівы морак (Н. Гілевіч), бязглузда-

страсны голас (У. Караткевіч), прытоена-зладзейкаваты выгляд,

радасна-ўзрушаны натоўп (І. Мележ), бестурботна-прытворныя вочы

(П. Пестрак), сыта-давольны голас (К. Чорны) і т. п. Этымалагічна гэтыя

складанні суадносяцца з парнымі прыметнікамі. У абсалютнай большасці

выпадкаў члены такіх парных азначэнняў у пэўнай ступені збліжаюцца

паміж сабой сваім зместам, узаемна дапаўняюць адзін аднаго (параўн.:

сурова-важная

спіна – суровая і важная спіна, невыносна зацяты

спакой – невыносны і зацяты).

Аналіз мовы твораў сучаснай беларускай літаратуры паказвае, што

складанні гэтага тыпу найчасцей азначаюць прыкметы такіх назоўнікаў,

як: вочы: ясна-спакойныя (Я. Колас), глыбока-ясныя (К. Чорны),

хваравіта-бліскучыя (М. Багдановіч), насцярожана-недаверлівыя,

хітравата-пагардлівыя (І. Чыгрынаў), адчайдушна-вясёлыя (У.

Караткевіч);

твар: вясёла-пануры (К. Чорны), урачыста-засмучаны (П. Броўка),

сур’ёзна-заклапочаны (А. Капусцін), варожа-незнаёмы, задуменна-

спакойны (Э. Ярашэвіч);

голас: камічна-велічны, тонка-нервовы, штучна-спакойны, зычна-

пявучы, сыта-давольны, бязвінна-гуллівы, скрыпуча-павольны (К. Чорны),

сакавіта-хлёсткі, шчымліва-журботны (Я. Брыль), насмешліва-абыякавы

(У. Караткевіч);

знешні

выгляд: гняўліва-абурлівы (Я. Колас), прытоена-зладзейкаваты

(І. Мележ), залівісты-іржысты (Я. Брыль), надзьмута-сцішаны

(І. Чыгрынаў), няздомна-незалежны (У. Караткевіч).

Складаныя прыметнікі з мадальным значэннем могуць

характарызаваць не толькі псіхалагічны стан і пачуцці жывых асоб, але,

дзякуючы метафарызацыі, – таксама пэўныя з’явы і прадмета рэчаіснасці:

сонна-імглістыя далі, стоена

-мудры курган (Я. Колас), гумарыстычна-

бруднае неба (К. Чорны), нахабна-краплісты вецер (Я. Брыль),

паважна-спакойная сасна (І. Навуменка), напеўна-ціхі дожджык,

дурманліва-п’янлівы пах (Н. Гілевіч), пранізліва-трагічны пробліск

сонца (У. Караткевіч), нетаропка-лёгкі снегапад (В. Карамазаў) і інш.

Дзякуючы словатворчай дзейнасці

пісьменнікаў прыкметна поўніцца і

такі лексічна абмежаваны разрад складаных слоў, як прыслоўі. Пераважная

большасць іх створана ў выніку аб’яднання дзвюх раўнапраўных асноў

простых прыметнікаў (фармальна – прыслоўяў): дзіка-шумна,

філасофскі-маўчліва (К. Чорны), упэўнена-проста (П. Глебка), іранічна-

весела, таямніча-даверліва (І. І. Шамякін), пакутліва-балюча (У.

Караткевіч), шчымліва-адчайна (Г

. Бураўкін), блакітна-зорна (В.

Вярба), застыла-дзярвяна (Г. Кірылаў), вобразна-выразна (В. Гігевіч),

буйна-мяцежна, вольнагучна (П. Трус), шчымліва-прыемна (Г.

Юрчанка), сарамліва-лагодна (А. Капусцін), чырванашчока (Ю.

Свірка), пагрозліва-спакойна (В. Дубінка), ціхазвонна (М. Рудкоўскі),

падатліва-мякка (Х. Лялько), шчымліва-млосна (Г. Пашкоў),

узбуджана-ціха (В. Коўтун) і

інш.

Апошнім часам беларускія пісьменнікі асвойваюць яшчэ адзін спосаб

утварэння неалагізмаў – аб’яднанне трох і больш самастойных слоў або іх

асноў. Утварэнне такіх слоў адбываецца пад непасрэдным уплывам рускай

мовы, у якой на працягу XVІІІ – XІX стагоддзяў узніклі складанні тыпу

великодушно-гусарский, громкозвучно-копытый, литературно-

научно-политический, размашисто-стыдливо-пустопорожний,

сладкострастноубийственный і

інш. Гэтыя словы сустракаюцца ў творах

Радзішчава, Традзьякоўскага, Дзяржавіна, Жукоўскага, Салтыкова-

Шчадрына. Некаторыя з іх маглі паслужыць (і, відаць, паслужылі) узорам

для стварэння новых лексічных адзінак.

У беларускай мове найбольш часта ўжываюцца шматкампанентныя

складаныя прыметнікі, якія абазначаюць пэўныя адценні колеру, а таксама

стан псіхалагічнага ўспрыняцця навакольнай рэчаіснасці: З мястэчка з

бел-чырвона-белай павязкай на рукаве бяжыць узбуджаны Мікола

Стрыж (П. Глебка). Пасля ўсё стала цёмна-шэра-сінім (К. Чорны). Яніс

быў такі лёгкаважна-вясёлы… (У. Караткевіч). І ўжо гатоў быў

пранесці далей на сваіх тонкіх вуснах гэтую самадавольна-

пагардлівую ўсмешку… (М. Зарэцкі), ап'янела-крыважэрны…

іканастас насільніцтва і

цемры (В. Зуёнак), рдзяна-блакітна-сінія

аганькі (А. Кудравец), чырвона-сіне-залацісты гарладзёр, птушка…

бела-чорна-чырвона-стракатая, зялёна-сіва-карычневае спляценне

сасновага галля, краса… бачыццца яшчэ больш сумнавата-соладка-

прывабнай (Я. Брыль). і інш.

Значная колькасць індывідуальных неалагізмаў створана па аналогіі з

наяўнымі прадуктыўнымі ўтварэннямі ў выніку суфіксацыі. З

найбольш

часта ўжывальных суфіксаў можна адзначыць –ан- (-ян-), -ат-, -оўк-, -л-, -

ц(а), -н(а), -аг(а), -яг(а), -іц(а), -нік-, -эц, -ец і інш.: салаўяцца яры,

кашчунна гаварыць, Жыгуліна Фіятаўна (А. Вярцінскі), бары-

байкары (П. Броўка), да турбот і клопатаў свайго супалатніка (В.

Вітка), дотык дружняга лакця (

А. Вольскі), узімелы, улюцела, ружамі

ружыць, леташнік (Р. Барадулін), калісьці ў малецці, плывуць

адлюстроўкі (У. Дубоўка), вогніцца праклён (Н. Гілевіч), аблятаючы

барвяна (М. Дукса), верасовачка, чабаровачка (К. Жук), замысленых

справай людзей (А. Куляшоў), мы словападам зацярушаны (П.

Панчанка), шмат усялякіх неціхот (І. Пташнікаў), і правата, і немата (А.

Пысін), у

песнязборцаў гэтых (К. Цвірка) і інш.

Несумненна, індывідуальна-стылістычныя інавацыі значна

ўзбагачаюць выяўленчую аснову твора, дазваляюць максімальна акрэслена

перадаць аўтарскае светаадчуванне. Выконваючы функцыю сэнсавых і

эмацыянальных узмацняльнікаў, такія словы вызначаюцца не толькі

нечаканасцю і незвычайнасцю менавіта сваёй структуры і семантыкі, часта

яны з'яўляюцца дамінантай твора (асабліва верша), выступаюць «як