Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

кампазіцыйны сродак стварэння мастацкага цэлага»

. Існаванне ж

фактычна неабмежаваных магчымасцей для ўтварэння новых вобразна

асацыятыўных і псіхалагічна матываваных азначэнняў, параўнанняў,

метафар і інш. не дазваляе больш-менш поўна адлюстраваць іх ні ў адным

са слоўнікаў сучаснай беларускай мовы. Зрэшты, такая задача пакуль што і

не ставілася. Справа ў іншым.

Колькасць індывідуальных неалагізмаў расце надзвычай хутка.

Бадай

кожны аўтар імкнецца “пакінуць след” на ніве індывідуальнай

словатворчасці. Неалагізмы самых розных тыпаў і мадэляў сталі адным з

модных і адсюль лёгкіх сродкаў мастацкай выразнасці, які не патрабуе

асаблівых пошукаў. Аднак, як дасціпна заўважыў К. Крапіва, мова – гэта

не вуліца, на якой можна ездзіць па любым баку. І той, хто

не зважае на яе

правілы і нормы, рана ці позна стане парушальнікам. Факты няўдалых і

нічым не апраўданых неалагізмаў, якія не выходзяць за межы слоўнага

эксперыментатарства, падчас едка высмейваюцца парадыстамі. Вось як,

напрыклад, парадзіруецца захопленасць А. Салтука ўтварэннямі тыпу

вугольчыста, іскрыніста і кпініста:

Паперыста, аловіста,

Задуміста, парнасіста,

Спрабую філасофіста

–

Выходзіць выкрунтасіста.

Рыфмуліста, радковіста,

Чужыніста, угарыста.

Аб’ёміста, шматсловіста,

А значыць – ганарарыста

Вядомы рускі мовазнаўца Л.У. Шчэрба ў свой час заўважыў, што

“…аўтараў, якія ўвогуле не адступаюць ад нормы, не існуе – яны былі б

невыносна нуднымі. Калі пачуццё нормы выхавана ў чалавеку, тады толькі

ён пачынае адчуваць усю прыгажосць абгрунтаваных адступленняў… Я

гавару “абгрунтаваных”, таму што ў нявопытных аўтараў яны бываюць

часта недастаткова матываванымі ўнутраным зместам”

. Невыразнасць

унутранай матывіроўкі, перанасычанасць уласнымі наватворамі ў межах

пэўнага кантэксту, падчас надуманасць і штучнасць вобраза

перашкаджаюць разуменню многіх моўных “знаходак”.

Так, С. Дубавец, аналізуючы першы зборнік паэзіі А. Касько “Скразная

лінія”, звярнуў увагу на сэнсавую неадпаведнасць многіх эпітэтаў,

накшталт “свет… прамяніста-светлы”

. Падобных “адкрыццяў” ёсць

нямала як у творах масцітых, так і пачынаючых аўтараў. У зборніку

А. Дзятлава “Сляды” з твора ў твор чытаем: “вяла-трывожна падумаў”,

Цікоцкі М.Я. Сугучнасць слоў жывых… – Мн., 1981, с. 48

Юрчанка Г.У. У натхнёнай паграбеньцы. – Мн., 1983, с. 100.

Щерба Л.В. Спорные вопросы русской грамматики. – Русский язык в школе. 1939, № 1, с. 10.

Гл.: ЛіМ, 1983, 2 вер.

“трывожна-сцішана шумелі”, “здзіўлена-спалохана прашаптаў”,

“спалохана-таропка прыўзняўся”, “трывожна-тужліва крычала”,

“пранізліва-спалохана крыкнуў”, “спалохана-хутка зірнула” і т. п.

Калі А. Дзятлаў надзяліў сваіх персанажаў такой рысай, як празмерная

палахлівасць, то А. Кудраўцу яўна даспадобы руды колер: “светла-

руды… цяльпук”, “з рудавата

-цёмнымі панурымі вачыма”,

“рудавата-жоўтыя вочы”…

Рытарычная “словатворчасць”, адсутнасць дастаткова абгрунтаванай

унутранай матывіроўкі слоў-неалагізмаў уласціва апошняму зборніку К.

Жука “Планета маёй душы”:

А скрычуся ў тайзе грыбной,

Дзе развеснена рэху рэхчацца, –

Будзеш ты, Беларусь, са мной

Белакорыцца, Нёманам рэчыцца.

Дужэў карэннем дзівасіл

Пад сонцаверад…

Хай погарб хваль рачных

Абдасць усплёскам пляж!

Палоніць зрок і слых

Прыроды макіяж.

Ніцавокі рух – праклінаю.

Майстрам неалагізма ў сучаснай беларускай паэзіі зарэкамендаваў сябе

Р. Барадулін. Яго наватворы вельмі багатыя на асацыяцыі, яны часта

з’яўляюцца дамінантай усяго твора, яго прыцягальным цэнтрам: “Б’е

сцены крыгаломісты прастор…”, “Шчырун і грамасей, ты гнеш тугу ў

дугу”, “Заходзіў нечакана З’інелабровы бор, пілой падперазаны”,

“Прыслухайся, як белагубы туман фыркае на атаву”, “Планета

нявесціцца, у планеты хрэсьбіны – нараджаюцца маладыя дзяржавы”,

“Галіняцца спакон вякоў шляхі літоўскай лірыкі” і інш. Злучыўшы ў

адным цэлым, здавалася б, такія зусім

несумяшчальныя з’явы, як планета і

чало (словы рознастылёвыя, процілеглыя па сферы выкарыстання), паэт

па-новаму вобразна і свежа, семантычна ёміста перадаў асаблівасці

шаўчэнкаўскай думкі, веліч аднаго з геніяў чалавецтва:

А той,

Каму слалі вы шлях камяністы,

Паўтораны ў бронзе,

Планетачолы,

Маларасіец,

Былы прыгонны,

“Прыгонных” мае сам

Незлічона…

Аднак і Р. Барадуліну хочацца пажадаць больш акуратна і лагічна

апраўдана падыходзіць да слова. Бо калі пісьменнік свядома робіць

устаноўку на аказіянальныя ўтварэнні, празмерна імі захапляецца, хоча ён

таго ці не, але ён тым самым спрабуе зламаць асновы мовы, стаць вышэй

за іх. Не трэба

забываць, што, гледзячы на вядомага майстра, імкнуцца

тварыць і больш маладыя…

Мова мастацкай літаратуры (у першым яе разуменні) і надалей будзе

папаўняцца новымі выяўленчымі сродкамі. І сказаць катэгарычна, што

добра і што не зусім – удаецца не заўсёды. Адно бяспрэчна: ніхто з нас не

павінен баяцца ролі грамадскіх “карэктараў”

. Клапаціцца пра чысціню

роднага наймення, яго высокі дух, сакавітасць і мудрасць,

агульнадаступнасць – пачэсны абавязак кожнага, і чытача, і пісьменніка.

Полымя. – 1984. -- № 6. -- С. 204–208.

М.Р. Прыгодзіч

СЛОВАСКЛАДАННЕ Ў БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ

Словаскладанне (асноваскладанне) – адзін з найбольш старажытных

спосабаў славянскага словаўтварэння. Складаныя словы (кампазітывы)

разнастайнай структуры і семантычнага напаўнення ўяўляюць адну з

найбольш

значных груп у лексічнай сістэме як старабеларускай, так і

сучаснай беларускай мовы.

Параўнальны аналіз словаўтваральных тыпаў складанняў у помніках

старажытнарускага (агульнаўсходнеславянскага) і старажытнага

беларускага пісьменства сведчыць аб тым, што складаныя словы ў

старабеларускай мове ўтвараліся пераважна па традыцыйных узорах,

многія з якіх узніклі яшчэ ў агульнаславянскі перыяд. Разам з тым у

гісторыі беларускай мовы адбывалася далейшае развіццё многіх тыпаў і

мадэлей складаных слоў, у асобных выпадках – уніфікацыя спосабаў іх

утварэння.

Істотнай асаблівасцю словаскладання ў старабеларускай мове

з'яўляецца далейшае пашырэнне семантычных магчымасцей злучаемых

кампанентаў. Побач з кніжнымі, царкоўнаславянскімі па сваім паходжанні

кампанентамі тыпу благо-, бого-, веле-, вель-, все-, дво-, едино-, живо-,

зло-

, любо-, цело-, шесто- і інш.; ва ўтварэнні кампазітаў сталі ўдзельнічаць

такія блізкія да народна-размоўных вытокаў асновы, як бело-, богато-,

водо-, горучо-. домо-, зворон-, звыш-, много-, ново-, одно-, подпалено-,

скрите-, сплова-, темно-, чорно-, што- і інш. прыкметна павялічылася

валентнасць другіх кампанентаў: сталі ўжывацца асновы -барвян-, -

Филин Ф.П. Истоки и судьбы русского литературного языка. – М., 1981, с. 321.

бронатн-, -брудн-, -вод-, -волоков-, -грыв-, -гузд-, -копыт-, -кар-, -осел-, -

паф-, -перест-, -пит-, -подлас-, -посечон-, -рыж-, -ряб-, -снежн-, -

строкат-, -ух- і інш. Усё гэта сведчыць аб далейшай "дэмакратызацыі"

спосабаў і прыёмаў утварэння складаных слоў, аб усё большай

актывізацыі асноў народна-размоўнага характару ў працэсе папаўнення

кола кампазітаў, больш шырокім укараненні

іх у моўную практыку

старабеларускага пісьменства.

Складаныя словы – важны моўна-выяўленчы сродак. Найбольш часта

выкарыстоўваліся складанні кніжна-літаратурнага паходжання, якія былі

тыповымі для твораў рэлігійнага зместу. Аднак сярод іх вылучаюцца і

такія, што аднолькава ўжываюцца як у помніках рэлігійнага зместу, так і ў

творах < > дзелавога характару (благоверный, богоносный, богородица,

всевидецъ, живоносный

, целомудренный і інш.). Гэтыя словы ў помніках

старабеларускага пісьменства выступаюць як традыцыйныя, міжстылявыя

моўныя сродкі, як гатовыя стандартныя формы, якія выкарыстоўваліся з

мэтай стварыць "прывычны" стыль апавядання. Разам з тым пэўная частка

кніжных утварэнняў выконвала і важныя мастацка-выразныя функцыі –

ужываліся як яркія эмацыянальна-насычаныя эпітэты, надавалі апісанню

ўрачыстасць, узнёсласць,

паэтычнасць. Іх асабліва шмат у помніках

агіяграфічнай і рэлігійна-дыдактычнай літаратуры. Некаторыя з іх

уяўляюць сабой індывідуальна-аўтарскія ўтварэнні, асобныя маюць

адбітак стылю "извития словес". Складанні гэтай групы ў сучаснай

беларускай літаратурнай мове выкарыстоўваюцца рэдка.

Складанні народна-размоўнага паходжання сустракаюцца пераважна ў

помніках адміністрацыйна-юрыдычнага зместу, увогуле дзелавога

пісьменства. Нягледзячы на

тое, што мове гэтых помнікаў уласцівы

пэўныя штампы і ўстойлівыя фармуліроўкі, складанні ў іх вызначаюцца

значнай структурнай і семантычнай разнастайнасцю. Гэта, несумненна,

сведчыць аб даволі шырокай распаўсюджанасці складаных слоў у жывой

народнай гаворцы. Складанні народна-размоўнага паходжання

выкарыстоўваюцца ў асноўным як намінацыі і азначэнні розных з'яў,

паняццяў, і прадметаў

паўсядзённага жыцця. Многія з іх захаваліся ў

сучаснай беларускай мове, з'явіліся ўзорам для ўтварэння новых слоў на

нацыянальнай аснове.

Арыентацыя на шырокага чытача, недасведчанага ў штучным і

высакапарным маўленні, – а ў помніках старабеларускага пісьменства гэта

адчуваецца даволі часта – патрабавала даступнага і зразумелага выкладу

думкі. Гэтая акалічнасць і аказалася перашкодай на

шляху замацавання ў

беларускай мове многіх традыцыйна кніжных сродкаў. Адбываўся

своеасаблівы адбор моўнага матэрыялу, у выніку чаго істотна скарачалася

колькасць кніжнай лексікі, у тым ліку і кампазітаў. У той жа час у

помніках беларускага пісьменства ўжываліся і замацоўваліся новыя

складанні, утвораныя па кніжных мадэлях (богоотступникъ,

великоважный, вседержитель своевольный и да т. п.).

Азначанае сведчыць, што ў помніках старабеларускага пісьменства

адбываўся складаны працэс узаемадзеяння і ўзаемапранікнення складанняў

двух функцыянальна-стылістычных тыпаў, у выніку якога кампазіты ўсё

больш і больш "апрацоўваліся" па ўзору народна-размоўных, блізкіх да

жывой народнай мовы.

Развіццё словаскладання

ў новай (сучаснай) беларускай мове, якая

фарміравалася не маючы непасрэднай сувязі з літаратурна-кніжнымі

традыцыямі XІV – XVІІІ ст., першапачаткова адбывалася ў межах тых

мадэлей і тыпаў, якія былі ўласцівы вуснай (дыялектнай) мове, а таксама

дзякуючы інавацыйнаму пошуку беларускіх пісьменнікаў дарэвалюцыйнай

пары. Уплыў рускай мовы на фарміраванне беларускіх кампазітаў у гэты

перыяд быў нязначны.

Асабліва плённым і яркім этапам у развіцці і станаўленні

кампазітаўтварэння былі 20 – 30-я гады XX ст., калі беларуская мова стала

агульнанацыянальным і дзяржаўным сродкам камунікацыі на тэрыторыі

БССР. Беларускія пісьменнікі ў гэты час імкнуліся знайсці "сваё"

вобразнае разуменне рамантыкі паслярэвалюцыйнай эпохі, стварыць

"сваю", адрозную ад традыцыйнай, паэтыку. Значнае месца

ў ёй атрымала

словаскладанне, якое, як ніводны іншы спосаб інавацыйнага

словаўтварэння, дазваляла злучыць у адзіным цэлым раней

несумяшчальнае, надавала думкам і асацыяцыям маладых літаратараў

незвычайную раскаванасць і "касмічнасць": срэбра-шумныя завеі

(А. Александровіч), бурна-пеністая завіруха (М. Зарэцкі), срэбра-звонны

пажар (М. Лужанін), санцавей залаты (М. Чарот), шумнавірная кроў

(П

. Трус) і інш. Між іншым, такія ж працэсы ў сферы кампазітаўтварэння ў

гэты перыяд адбываліся і ў іншых усходнеславянскіх мовах.

У працэсе фарміравання і далейшага развіцця словаскладання ў

беларускай мове адметнае месца належыць рускай мове, у якой новыя

лексемы праходзілі асабовую апрабацыю і пазней лёгка засвойваліся

іншымі нацыянальна-моўнымі сістэмамі.

Дзякуючы актуалізацыі свайго

зместу ў актыўны ўжытак носьбітаў беларускай мовы ўвайшла значная

колькасць кампазітаў, што першапачаткова ўзніклі ў рускай мове (горад-

герой, лінгвагеаграфія, мотаснегабалотаход, усенародна, фізічна-

геаграфічны, фінансава-эканамічны і да т. п.).

Станаўленню кампазіцыі ў беларускай мове садзейнічалі пераклады

твораў рускіх аўтараў, асабліва ў галіне навукі і тэхнікі. Рускамоўныя

кампазіты

-тэрміны ў многіх выпадках сталі структурнай мадэллю для

стварэння нацыянальна-беларускіх утварэнняў, значна пашырыўшы пры

гэтым межы семантыкі злучаемых кампанентаў, істотна ўзмацняючы

словаўтваральную валентнасць тых ці іншых асноў. Гэта асабліва

выявілася ў дзейнасці Навукова-тэрміналагічнай камісіі і Інбелкульта

падчас распрацоўкі і выдання адпаведных выпускаў слоўнікаў БНТ на

працягу 1921 – 1930 гг.

Руская мова як мова, што ўтрымала ў сваёй лексіка-граматычнай

сістэме шматлікія структурныя тыпы і мадэлі складання кніжнага (у тым

ліку і царкоўнаславянскага) паходжання, садзейнічала ажыўленню,

"уваскрасенню" ў сучаснай беларускай мове раней страчаных лексічных

адзінак (рабалепна, міралюбіва, двухкратны і

да т. п.). З другога боку,

кніжны характар многіх рускіх складанняў стаў перашкодай на шляху

паўторнага (з пункту гледжання старажытнарускага і старабеларускага

пісьменства) запазычання іх беларускай мовай, у якой усё больш выразна

выяўляецца тэндэнцыя замены такіх утварэнняў простымі формамі, якія

найлепшым чынам адпавядаюць народна-дыялектнаму характару сучаснай

беларускай мовы (благодарно – удзячна

, благоприятствоваць – спрыяць,

телогрейка – ватоўка, хладокомбинат – холадакамбінат і інш.).

Нягледзячы на захаванасць у сучаснай беларускай мове некаторых

двухкаранёвых складанняў, не зусім правамерна гаварыць аб пераемнай

сувязі яе са старабеларускай мовай. Прааналізаваны намі матэрыял

сведчыць аб тым, што падобнае ў пэўнай ступені стасуецца толькі ў

дачыненні да складанняў народна-дыялектнага характару. Складанні

кніжна-літаратурнага паходжання (такіх большасць) у сучаснай

беларускай мове з'явіліся ў выніку пазнейшага калькавання і непасрэднага

запазычання з рускай мовы.

Пераважная большасць складанняў, якія ўжываліся ў помніках

беларускага пісьменства XІV – XVІІІ ст., у сучаснай беларускай

літаратурнай мове не выкарыстоўваюцца. Тым не менш колькасць

кампазітаў у складзе лексікі сучаснай беларускай

мовы няспынна расце,

дзякуючы міжмоўным кантактам, а таксама інавацыйнай творчасці многіх

беларускіх паэтаў і пісьменнікаў, журналістаў і грамадскіх дзеячаў.

Складаныя словы (разам з абрэвіятурамі і некаторымі сінтаксічнымі

канструкцыямі) уяўляюць адно з праяўленняў тэндэнцыі любой мовы

(якой уласціва кампазітаўтварэнне) да эканоміі і сцісласці ў выражэнні.

Лёгкасць, з якой утвараюцца ва ўсходнеславянскіх

мовах новыя кампазіты,

а таксама іх лексіка-семантычная празрыстасць ствараюць дабратворныя

ўмовы для іх пастаяннага папаўнення як незаменных сродкаў стылёвай

выразнасці, вобразнасці і эмацыянальнасці.

Прыгодзіч М.Р. Словаскладанне ў беларускай мове. –

Мн., БДУ, 2000. -- С.177–180.

МАРФАЛОГІЯ

НАЗОЎНIК

Класiфiкацыя назоўнiкаў па родах

А.І. Наркевіч

ГРАМАТЫЧНАЕ ВЫРАЖЭННЕ РОДАВАЙ ПРЫНАЛЕЖНАСЦI

НАЗОЎНIКАЎ

Па граматычных, слова- i формаўтваральных прыметах да

мужчынскага роду адносяцца:

а) назоўнiкi з цвёрдай асновай i нулявым канчаткам у назоўным склоне

адзiночнага лiку: дуб, сад, воз, стол, дом, курган, сноп, лес, мост, грыф;

б) большасць назоўнiкаў з асновай на так званыя зацвярдзелыя зычныя

р, ж (дж), ш, ч (

шч), ц i нулявым канчаткам у назоўным склоне

адзiночнага лiку: двор, рубеж, дождж, шалаш, плач, плашч, месяц;

в) назоўнiкi з асновай на заднеязычныя г, к, х i нулявым канчаткам у

назоўным склоне адзiночнага лiку: луг, бераг, парог, снег, сук, век, ганак,

дах, дух, гарох;

г) большасць назоўн

iкаў з асновай на звонкi паўгалосны ў: нораў, гнеў,

роў, прарыў;

д) назоўнiкi з асновай на сярэднеязычны j: бой, ручай, край, iней,

гравiй, крытэрый

;

е) назоўнiкi з мяккай асновай, якiя

маюць нулявы канчатак у назоўным

склоне i канчатак -я або -ю – у родным: язь, калодзезь, рубель, корань,

карась, лапаць, вугаль, каракуль, агонь;

ж) назоўнiкi з суфiксамi -ак (-як), -ок (-ёк), -iк (-ык), -авiк (-явiк), -нiк, -

ец, -iнец, -iзм (-ызм) i iнш.: абутак, русак, бяляк, брусок

, баёк, пасiк,

мечык, баравiк, бранявiк, завочнiк, баец, гасцiнец, гуманiзм, патрыятызм.

Да жаночага роду адносяцца:

а) назоўнiкi з канчаткамi -а, -я ў назоўным склоне адзiночнага лiку

(акрамя тых назоўнiкаў, якiя абазначаюць асоб мужчынскага полу) i

канчаткамi -ы, -i – у родным: вада

, бяроза, кара, вежа, дача, рака, страха,

зямля, хваля;

б) назоўнiкi з мяккай асновай, якiя маюць у родным склоне адзiночнага

лiку канчатак -i: сувязь, дробязь, мазь, гразь, гладзь, загарадзь, медзь,

моладзь, даль, сталь, пасцель, шрапнель, соль, сталь, смоль, рунь, зелень,

плесень, цемень, здань, лань, далонь, далячынь, вось

, нiць, сенажаць,

папараць, постаць, мясцовасць, ад-легласць, напасць, злосць, косць,

снасць, воласць, вобласць, чэсць, радасць, чуласць, важнасць, цяжкасць,

маладосць;

в) некаторыя назоўнiкi з асновай на шыпячыя зычныя, р i ц, якiя маюць

у родным склоне адзiночнага лiку канчатак -ы: ноч, печ, поўнач, мыш, цiш

суш, роскаш, шыр, моц;

г) некаторыя нaзoўнiкi з асновай на губныя зычныя: глыб, верф, кpoў,

любоў;

д) назоўнiкi з суфiксамi -iн-а (-ын-а), -iц-а (-ыц-а),-н-я, -от-а, -ат-а, -б-

а i iнш.: раўнiна, лагчына, навальнiца, кастрыца, майстэрня, ламота,

цемната, барацьба.

Да нiякага роду адносяцца:

а) назоўнiкi з цвёрдымi i мяккiмi разнавiднасцямi асноў, як

iя маюць у

назоўным склоне адзiночнага лiку канчаткi -о (-ё), -е (-о не пад нацiскам

пераходзiць у -а): гняздо, крыло, вясло, сяло, шкло, пiсьмо, акно, гумно,

бервяно, вядро, бядро, дабро, неба, дрэва, права, мерапрыемства, правiла,

свята, балота, жыта, лета, мора, возера, сонца, сэрца

, узбярэжжа,

сучча, узвышша, воблака, поле, узлессе, бязрыб’е, зрэб’е, узмор’е, надвор’е,

здароўе, пугаўё;

б) рознаскланяльныя нaзoўнiкi на -мя, а таксама назоўнiкi, якiя

абазначаюць маладых icтот: iмя, племя, стрэмя, бярэмя, семя, полымя,

вымя, цемя; дзiця (-ё), ця-ля (-ё), жарабя (-ё),

парася (-ё), ягня (-ё), гусяня

(-ё), кураня (-ё) i iнш.;

в) большасць назоўнiкаў з суфiксамi -ств-а (-цтв-а), -iшч-а (-ышч-а), -

анн-е, -енн-е i некаторымi iншымi: прадпрыемства, шэфства,

будаўнiцтва, вогнiшча, пажарышча, рэчышча, паўстанне, iснаванне,

адчуванне, наступление.

Назоўнiкi, утвораныя ад прыметнi

каў i дзеепрыметнiкаў у вынiку

субстантывацыi апошнiх, таксама выражаюць родавыя адрозненнi

канчаткамi: для мужчынскага роду характэрным з’яўляецца канчатак -i (-

ы), для жаночага -ая (-яя), для нiякага -ое (-ае): пярэднi, ранены, хворы;

сталовая, пiўная, закусачная, каўбасная, чайная, прыёмная, пярэдняя;

былое, мiнулае, забытае, марожанае.

ЛЕКСI

ЧНАЕ ВЫРАЖЭННЕ РОДАВАЙ ПРЫНАЛЕЖНАСЦI

НАЗОЎНIКАЎ

Лексiчна (паводле сэнсу) могуць адрознiвацца назоўнiк ycix трох родаў

– мужчынскага, жаночага i нiякага.

Да мужчынскага роду па лексiчных значэннях (побач з граматычнымi

адзнакамi) адносяцца:

а) уласныя адушаўлёныя назоўнiкi, якiмi абазначаюцца асобы

мужчынскага полу па ix iмёнax, прозвiшчах, псеўданiмах

цi клiчках: Iван,

Сцяпан, Канстанцiн Заслонаў, Максiм Танк, Нявiдны, Паддубны, Пошта;

б) агульныя назоўнiкi, якiя паходзяць ад уласных у вынiку набыцця

aпoшнiмi пераносных (метафарычных) значэнняў. Такiя iмёны могуць

выступаць у якасцi або спецыяльных тэрмiналагiчных назваў (ом,

кулон,

джоўль), або слоў-характарыстык з адмоўным значэннем (донжуан,

донкiхот);

в) нескланяльныя адушаўлёныя назоўнiкi, якiя называюць асоб па ix

сацыяльнай прыналежнасцi, службе i iншых прыметах: буржуа, ранцье,

кулi, дэндзi, маэстра, сеньёр, мiстэр, мiкада, кюрэ, аташэ;

г) агульныя асабовыя назоўнiкi, якiя выкарыстоўваюцца для

характарыстыкi асоб мужчынскага полу з боку ix знешнiх цi ўнутраных

якасцей: пасвiсцёл, ветрагон, 6iзун, балбатун, хват, шкет, кавалер (iран.),

мазюр, танцор, фiлiстэр, малыш, блазнюк, жэўжык, лайдак, зух, гiцаль,

стрынгаль, штэпсель, труцень, ёлапень, ягамосць;

д) агульныя асабовыя назоўн

iкi на -а, -я, якiя абазначаюць асоб па ix

полу, пасадзе, роду дзейнасцi, занятку, грамадскiм становiшчы, духоўным

аблiччы, сяброўскiх цi сваяцкiх адносiнах i г. д.: мужчына, ваявода,

вяльможа, ваяка, музыка, дока, гога, салага, сябра, бацька, дзядзька,

дзядзя. Сюды ж прымыкаюць уласныя ласкальныя iмёны тыпу Бора

, Лёша,

Мiша, Сярожа, Коля, Толя, Ваня, Сеня, Вася;

е) адушаўлёныя назоўнiкi, якiя абазначаюць жывёл-самцоў: конь, казёл,

воўк, лось, лiс, качур, чмель;

ж) нескланяльныя назоўнiкi, якiя служаць для абазначэння жывёл i

iншых заалагiчных iстот: шымпанзэ, зебу, какаду, кенгуру, марабу, понi,

калiбры,

дынга, фламiнга;

з) назоўнiкi, якiя служаць для абазначэння мiстычных,

звышнатуральных i розных мiфалагiчных icтoт, у тым лiку i тых, якiмi

названы нябесныя свяцiлы (планеты): Бог, Icyc Хрыстос, анёл, чорт,

д’ябал, дэман, Зеўс, Геркулес, Праметэй, Юпiтэр;

i) неадушаўлёныя назоўнiкi, якiя

з’яўляюцца ўласнымi геаграфiчнымi

назвамi: Алжыр, Аман, Афганiстан, Басфор, В’етнам, Егiпет, Iран, Iрак,

Йемен, Кiтай, Кувейт, Лаос, Лiвaн, Люксембург, Мадагаскар, Непал, Па-

кiстан, Парагвай, Тайланд, Тайвань, Тунiс, Уругвай, Амстэрдам, Арлеан,

Берлiн, Будапешт, Бухарэст, Бялград, Грэнобль, Данцыг, Iнсбрук, Kaip,

Кабул, Лiсабон, Лондан

, Мадрыд, Манрэаль, Наттынгем, Парыж, Рым,

Стакгольм, Стамбул, Тэгеран, Ханой, Цюрых, Швандорф, Этжмонт,

Юджыл, Ямал.

Род нескланяльных асабовых i неасабовых назоўнiкаў можна

вызначыць таксама пры дапамозе форм тых слоў, якiя сiнтаксiчна звязаны

з гэтымi назоўнiкамi: французскi буржуа, англiйскi аташэ, японскi мiкада,

кiтaйcк

i кулi, iтальянскi маэстра, iспанскi ранцье, афрыканскi кенгуру,

аўстралiйскi понi, рухавы шымпанзэ, увайшоў дэндзi, забрахаў дынга.

Да жаночага роду адносяцца:

а) уласныя i агульныя адушаўлёныя назоўнiкi, якiя абазначаюць iмёны

асоб жаночага полу, узрост, стан, сямейныя, сваяцкiя i iншыя адносiны,

род цi вiд працоўнай дзейнасцi, занятку: Нiна,

Таццяна, Марыя, дзяўчына,

дама, кабета, бабка (бабуля), сястра, жонка, дачка, нявестка, даярка,

машынiстка, прачка, свiнарка, гувернантка (устар.), пакаёўка (устар.),

ткачыха, napaдзixa, кастэлянша, дамработнiца, няня;

б) нескланяльныя назоўнiкi са значэннем асоб жаночага полу: Жулiо,

Кармэн, Мэры, ледзi, мадам, мадонна, мадмуазель, мiс, мiсiс,

фрау,

фрэйлiн, iнжэню, мецца (спявачка);

в) назоўнiкi з ярка выражаным экспрэсiўным адценнем (у тым лiку

ўжытыя ў пераносным сэнсе): баба, яга, пiла, птушка, сарока, сава,

ведзьма, лялька, краля;

г) адушаўлёныя назоўнiкi са значэннем iншых iстот: карова, цялушка,

авечка, качка, курыца, свiння;

д) уласныя неадушаўлёныя назоўнiкi, якiя з

’яўляюцца назвамi частак

свету, кантынентаў, мацерыкоў, дзяржаў: Азiя, Амерыка, Аўстралiя,

Афрыка, Антарктыда, Акiянiя, Грэнландыя, Еўропа, Албанiя, Англiя,

Аргенцiна, Аўстрыя, Балгарыя, Бельгiя, Бiрма, Бразiлiя, Венгрыя,

Галандыя, Германiя, Грэцыя, Дамагея, Данiя, Замбiя, Iндыя, Iнданезiя,

Iрландыя, Iспанiя

, Iталiя, Iарданiя, Карэя, Кенiя, Куба, Лiвiя, Манголiя,

Мексiка, Нарвегiя, Партугалiя, Румынiя, Сiрыя, Турцыя, Уганда,

Фiнляндыя, Францыя, Цюрынгiя, Чэхаславакiя, Шатландыя, Швейцарыя,

Швецыя, Югославiя, Японiя;

е) назоўнiкi, якiя служаць абазначэннямi мiфалагiчных iстот

i названых

ix iмёнамi нябесных цел: Юнона, Геба, Венера.

Да нiякага роду адносяцца амаль усе запазычаныя нескланяльныя

неадушаўлёныя назоўнiкi на -о, -а, -э, -е, -i, -ы, -ю: бюро, метро, палiто,

пано, трумо, трыо, амплуа, вета, iнкогнiта, сальда, сола, танга, фiяска,

кашнэ, купэ, пенснэ, турнэ, атэлье, рэзюме, жалюз

i, таксi, журы, папуры,

iнтэрв’ю i многiя iншыя. Выключэнне складаюць толькi асобныя

запазычаныя словы, адны з якiх належаць да мужчынскага (джэнтры,

дэндзi, парцье, урду, хiндзi, янкi), другiя – да жаночага роду (дынама, iвасi,

салямi i iнш.).

Род запазычаных нескланяльных назоўнiкаў можа вызначацца таксама

на аснове форм

тых слоў, якiя знаходзяцца ў сiнтаксiчнай сувязi з

назоўнiкамi: канструктарскае бюро, чыгуначнае дэпо, вялiкае пано.

У залежнасцi ад значэння адрознiваецца граматычны род

нескланяльных геаграфiчных назваў. Так, да мужчынскага роду адносяцца

геаграфiчныя назвы, якiя абазначаюць гарады (Тбiлiсi, Горы, Сухумi,

Батум

i, Сочы, Плаешцi, Дэлi, Глазга, Осла, Мантэвiдэо), да жаночага роду

– геаграфiчныя назвы, якiя абазначаюць дзяржавы, рэкi, горы, пустынi

(Перу, Чылi, По, Micicini, Micyры, Ай-Петры, Гобi), да нiякага роду –

геаграфiчныя назвы, якiя абазначаюць азёры (Чад, Kiвy).

Граматычны род складанаскарочаных назоўнiкаў вызначаецца

звычайна апорным

словам адпаведнага спалучэння: напрыклад, да

мужчынскага роду адносяцца словы горком, райземаддзел, прамбанк,

селькор, журфак, хiмрэактыў, таму што форму мужчынскага роду маюць

словы камiтэт, аддзел i iнш.; да жаночага роду належаць

складанаскарочаныя словы ўтыльсыравiна, прамкааперацыя, бо апорныя

словы ў ix (сыравiна, кааперацыя) з’яўляюцца назоўнiкамi жаночага роду.

Так

iм жа чынам вызначаецца i род абрэвiятур: БДУ – мужчынскi род,

БССР – жаночы род, ДТСААФ – нiякi род.