Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

мяккiя дз i ц (сад – у садзе, сьвет – у сьвеце), а г, х зьмяняюцца на з, с (луг -

на лузе, гарох - у гаросе)»

. Язэп Лёсiк выказаўся больш канкрэтна:

«Канчатак е знаходзiм пры цвёрдай аснове iменьнiкаў, прычым аснова

заўсёды змякчаецца, а ў асновах на д i т гэтыя гукi зьмяняюцца на мяккiя

дз i ц (сад – у садзе, сьвет – у свеце), а г, х зьмяняюцца на з, с (луг – на

лузе, гарох – у гаросе)”

. У такiм прыкладна выглядзе правiла аб напiсаннi

канчаткаў у назоўнiках з асновай на г, х паўтараецца i ў пазнейшых

граматыках

. Аднак на практыцы гэтае правiла выклiкае пэўныя цяжкасцi.

Цi ва ўcix назоўнiках магчыма змена гукаў г, х у з’, с’ ? Калi не, то ў якiх

назоўнiках такой змены не адбываецца? Таму аўтары некаторых прац

iмкнулiся канкрэтызаваць правiла. Была звернута ўвага на семантыку

назоўнiкаў. Так, з канчаткам -у павiнны ўжывацца запазычаныя назоўнiкi з

асновай на г, х (у аншлагу, крэкiнгу, рэйхстагу, спiнiнгу, эпiлогу, цэху,

дыптыху), уласнабеларускiя назоўнiкi з асновай на г, х, якiя абазначаюць

абстрактный паняццi, дзеянне, якасць (аб подзвiгу, мiгу, прасцягу, выбуху,

поспеху, уздыху), некаторыя назоўнiкi, якiя абазначаюць рэчыўныя паняццi

(у творагу, моху, арэху, пуху), некаторыя ўласныя назвы (на Бугу, у

Цюрыху), а таксама ва ўстолiвых зваротах (на бягу, у кругу, не астацца ў

даўгу)

. Што датычыцца часткi правiла, дзе гаворыцца, што з канчаткам -у

ўжываюцца некаторыя канкрэтныя ўласна-беларускiя назоўнiкi з асновай

на г, х, то, нягледзячы на даволi значны пералiк такiх назоўнiкаў, кропку

паставiць тут нельга, як i ў частцы правiла, дзе гаворыцца пра канчатак -е у

гэтай групе нaзoўнiкaў.

Праўда, ёсць заўвага аб тым, што «звычайна канчатак -у ўжываецца

тады, калi нацiск пераходзiць на канчатак, калi ж нацiск захоўваецца на

аснове, то пры асновах на -г, -х ужываецца канчатак -е з чаргаваннем

заднеязычных са свiсцячымi»

. Але, па-першае, узнiкае пытанне адносна

месца нацiску. Напрыклад, у кажуху цi ў кажусе, на лугу цi на лузе, на

пругу цi на прузе, на абуху цi на абусе i г.д. Па-другое, ёсць

уласнабеларускiя назоўнiкi, калi ўжываецца канчатак -у пры захаваннi

нацiску на аснове, напрыклад: на вожагу, посаху, глогу, прадмагу i т.п.

Выказваецца i такое меркаванне, што ў назоўнiках з асновай на г, х, якiя

маюць канкрэтнае значэнне, перавага аддаецца канчатку -е

. Такiм чынам,

Тарашкевiч Б. Беларуская граматыка для школ. Вiльня, 1929. С. 74.

Лёсiк Язэп. Граматыка беларускай мовы. Морфолёпя. С. 71.

Гл.: Курс сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы. Марфалогiя. Мн., 1957. С. 39; Юргелевiч П.Я. Курс

сучаснай беларускай мовы з гiстарычнымi каментарыямi. МН., 1974. С. 188; Сучасная беларуская лiтаратурная

мова. Марфалогiя. Мн., 1980. С. 59-60; Беларуская мова. Мн., 1991. С. 160.

Гл.: Граматыка беларускай мовы. Т. I. С. 54-55; Сучасная беларуская мова (Пытаннi культуры мовы). С. 66-

67; Наркевiч А.Л. Назоўнiк. Граматычныя катэгорыi i формы. С. 112-113; Беларуская граматыка. Ч. I. С. 78-79;

Сямешка Л.I., Шкраба I.Р., Бадзевiч З.I. Курс беларускай мовы. С. 314.

Курс сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы. Марфалогiя. С. 39.

Кривицкий А.А., Михневич А.Е., Подлужный А.И. Белорусский язык для говорящих по-русски. Мн., 1990. С.

С. 116; Кривицкий А.А., Подлужиый А.И. Учебник белорусского я.чыка. Для самообразования и формы. Мн.,

1994 С 96-97.

чынам, для ўласнабеларускiх назоўнiкаў з канкрэтным значэннем

дапускаецца варыянтнасць канчаткаў -е i -у.

Назоўнiкi з асновай на мяккi зычны маюць канчатак -i, а фанетычны

варыянт гзтага канчатка -ы характэрны для назоўнiкаў з асновай на

шыпячыя, р i ц: на дажджы, на нажы, у кашы, у канцы, у бары, на

каменi, на канi, аб салаўi. Яны адлюстраваны ў «Беларускай граматыцы

для школ» Б. Тарашкевiча (Вiльня, 1918). Аднак у гэтай групе назоўнiкаў

у месным склоне можа часам сустрэцца, па словах Я. Лёсiка, даўнейшы

канчатак -у, «асаблiва ў прыказках i ў мове песеннай, як больш старой i

найчасцей пад нацiскам пасля прыназоўнiкаў «на», «y»

. На наяўнасць

канчатка -ю ў назоўнiках з мяккай асновай (на каню, на Дунаю) указвае i

Б. Тарашкевiч у выданнi «Беларускай граматыкi для школ» (Вiльня, 1929.

С. 74). У граматыках i працах пазнейшага перыяду таксама адзначаецца,

што канчатак -у ў назоўнiках з асновай на шыпячыя, р i ц i канчатак -ю ў

назоўнiках з асновай на мяккi зычны i й сустракаецца ў мове першай

паловы XX стагоддзя, аднак не з’яўляецца лiтаратурнай нормай

. Нярэдка

ўжыванне канчаткаў

-у, -ю замест нарматыўных канчаткаў -ы, -i

тлумачыцца рыфмай вершаванага твора

У мове празаiчных мастацкiх твораў, а таксама ў публiцыстычных

творах апошняга дзесяцiгоддзя парушэннi нормы ў разгледжаных вышэй

групах назоўнiкаў адзначаюцца рэдка. Iх можна растлумачыць або

няведаннем адпаведнага граматычнага правiла, або проста iгнараваннем

гэтага правiла. Так, адступленнi ад лiтаратурнай нормы сустракаюцца ў

аднаскладовых назоўнiках з асновай на цвёрды зычны тыпу лоб, мост, у

якiх замест канчатка –е ў месным склоне з’яўляецца нацiскны канчатак -у.

Напрыклад: Азiрнулася, Адасёвага каня пазнала, чырвоненькi канёк быў з

залысiнкаю белаю на лбу (Жук А. Полымя. 1997. № 1. С. 27}; У дыму буў

камунiстычны ўздым (Камейша К. Маладосць. 1995. № 9. С. 74); Дый па

дарозе на рынак аўтобус можа зламацца – пацягнуць свае валiзы на гарбу

(Ждан А. Полымя. 1996. № 10. С. 25). Згодна з нормай трэба ўжыць формы

на iлбе, у дыме, на гарбе.

Парушэннем лiтаратурнай нормы з’яўляюцца формы з ненацiскным

канчаткам -у ў простых i складаных назоўнiках з коранем -пiс-, напрыклад:

У cnicy рэдактараў iдуць правадзейныя члены АН Якуб Колас i Кондрат

Kpaniвa (Полымя. 1996. № 6. С. 288); У cnicy чамусьцi «выпаў» дзеяслоў

апавядаць (Наша слова. 1997. №9); У нотазапiсу выкарыстаная

мензуральная (квадратная) пяцiлiнейная натацыя (Спадчына. 1995. № 4.

С. 6); Ён нiяк не можа правiльна вымавiць слова ў запiсу свайго

выступлення па радыё (Полымя. 1995. № 9. С. 252); у летапiсу (Беларускае

радыё, 15.III.1997); паглядзець гэты матч у запiсу (Беларускае радыё,

Лёсiк Язэп. Граматыка беларускай мовы. Морфолёгiя С. 73.

Курс сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы Марфалогiя. С. 44-45; Граматыка беларускай мовы. Т. I. С. 54.

Наркевiч АЛ. Назоўнiк. Граматычныя катэгорыi С. 113; Беларуская граматыка. Ч. I. С. 79.

23.VII. 1997). Згодна з нормай трэба ў cnice, у нотазапiсе, у запiсе, у

летапiсе. Парушэнне лiтаратурнай нормы ў словах такога тыпу назiралася

ў моўнай практыцы i раней, працягваецца яно i ў нашы днi.

Сустракаюцца выпадкi адступлення ад лiтаратурнай нормы ў месным

склоне назоўнiкаў з асновай на зацвярдзелыя i мяккiя зычныя. Замест

канчаткаў -ы, -i адзначана ўжыванне канчаткаў -у, -ю: Нябрыдка ў твару,

жартаўлiвая, Мяця занадта шмат гаварыла пра мужчын (Сiўко Ф.

Полымя. 1995. № 2. С. 85); Справа аб продажу Амвросiем Аўлачынскiм i

ягонаю жонкаю Ядвiгаю часткi маёнтку (Спадчына. 1995. № 2. С. 225);

Хiтрынкамi згасае свята ў зрэнках, пацiху саступае месца жалю, але, як

ззяе ўся мая сукенка, ёй дастаткова, што была на балю (Баравiкова Р.

Полымя. 1997. № 5. С. 135); А Пятро Глебка застаецца ў ценю (Полымя.

1996. № 6. С. 288); Таму ўсе думкi яе цяпер былi скiраваны на адно – няхай

бы ўсявышнi пачуў малiтву i даў месца Алесю ў раю (Чыгрынаў I. Полымя.

1996. № 1. С. 160); Сённяшнiя масквiчы вярнулi свайго гербавага вершнiка

на каню (Звязда, 8. IV. 1995). I калi формы ў твару, аб продажу, у ценю, на

каню, у раю можна квалiфiкаваць як яўнае парушэнне нормы, то форму на

балю можна растлумачыць iмкненнем аўтара захаваць рыфму вершаванага

твора (жалю-балю).

У сувязi з парушэннямi нормы ў назоўнiках з асновай на мяккi зычны

нельга не ўпамянуць заўвагу П.У. Сцяцко аб тым, што «ў друку, па радыё,

на тэлебачаннi нярэдка парушаецца норма ў выкарыстаннi словаформаў

меснага склону неасабовых назоўнiкаў з мяккай асновай, дзе замест

нарматыўнага канчатка –i ўжываецца -е: у тунеле, у Гомеле, у вестыбюле

(перанос заканамернасцi расейскай мовы, дзе канчатак -е маюць усе

назоўнiкi, незалежна ад тыпу асновы)»

. Сапраўды, такiя парушэннi пад

уплывам рускай мовы ў вуснай беларускай мове адзначаюцца. А што

датычыцца пiсьмовай мовы, «друку», то словаформы тыпу ў тунеле, у

Гомеле, вiдаць, калi i сустракаюцца, то рэдка, i П.У. Сцяцко варта было б

указаць, у якiх iменна друкаваных крынiцах гэтыя формы засведчаны.

Пры характарыстыцы назоўнiкаў з асновай на г, х трэба звярнуць увагу

на такi факт, як пашырэнне форм з канчаткам -е. Для ўласнабеларускiх

лексем гэты працэс не iдзе ў разрэз з граматычным правiлам: Каля плiты,

у дзiравым лопусе з дымна-ружовымi галоўкамi цвету (Адамчык А.

Полымя.1995. № 8. С. 107); На першым паверсе былi камеры для мужчын

(Кiрылаў Г. Полымя. 1997. № 5. С. 200); То верш пра спатканне ў астрозе

старого з юнаком (Аўрамчык М. Полымя. 1997. № 9. С. 196); Стары ў

доўгiм чорным кажусе ахвотна паказаў iм са Сцяпоначам дарогу (Коўтун

В. Полымя. 1996. „Н& 7. С. 96); Лекцыi iдуць у строгай з высокай столлю

зале на другiм паверсе цаглянага корпуса (Навуменка I. Полымя. 1996. №

2. С. 28); Фiнляндыя дзелiцца на два бiскупствы – у Выбарзе i Турку

Сцяцко П.У. Праблемы нормы, культуры мовы. Гродна, 1998. С. 64.

(Лапатка Я. Спадчына. 1995. № 2. С. 190); Тлумачэнне наяўнасцi зялёнага

колеру ў сцязе БССР (Звязда, 8.IV. 1995); Каб дапамагчы мужу з сынам,

падзарабляе ва ўнiвермазе прыбiральшчыцай (Духтаў Ул. Маладосць.

1995. № 7. С. 119). Хаця ёсць прыклады захавання канчатка –у ў выпадках

непрымальнасцi форм з канчаткам -е, напрыклад: Здабыча адразу

падсмажвалася на пожагу (Гардзей В. Маладосць. 1995. № 3. С. 87); Коля

вярнуўся з армii не альбы кiм, а шафёрам, працаваў у райзагу (Жук А.

Полымя. 1997. № 1. С. 28); Дзве спрытныя маладзiцы... ездзяць чаўнакамi

ў Польшчу, ды гэтыя i раней камерсантамi былi: адна ў сельмагу рабiла,

другая ў саўгаснай сталоўцы (Шамякiн I. Полымя. 1996. № 12. С. 20); У

пачатку мая 1993 года ... па ўсiм нарыльскiм Горлагу пачалася забастовка

зняволеных (Юрылаў Г. Полымя. 1997. № 5. С. 199);... нешта завязваецца

ў mвaix падкоркавых цэнтрах, у галаўным мозгу тваiм (Полымя. 1995. №

1. С. 206). У запазычаных назоўнiках i назвах гарадоў, якiя заканчваюцца

на -бург, -берг, нарматыўны канчатак -у даволi часта замяняецца

канчаткам -е, якi для гэтага тыпу назоўнiкаў квалiфiкуецца як адступленне

ад лiтаратурнай нормы

. Параўн.: Узгадаў i ўявiў сябе ў Парыжы ў

смокiнгу i з бабачкай (Казько В. Полымя. 1997. № 5. С. 49); Тут на

кароткiм жалобным мiтынгу выступiў хтосьцi з мясцовага начальства

(Лурамчык М. Полымя. 1997. № 8. С. 195); у рангу кандыдата фiлалогii

(Бугаёў Дз. Полымя. 1997. Mb 9. С. 267); Няма з кiм ёй быць у асiрацелым

Пецярбургу (Коўтун В. Полымя. 1996. № 7. С. 19); 27 красавiка 1792 г.

незадаволеныя магнаты naдпicaлi ў Пецярбургу так званы Tapгaвiцкi акт

(Спадчына. 1996. № 3. С. 55); Задумка з’явiлася ў Зальцбургу (Марцiновiч

А. Полымя. 1996. № 2. С. 288) i : Немцы разбiлi на правым фланзе

«Максiм» (Быкаў В. Полымя. 1995. Л

° 5. С. 37); Тышкевiч абавязваецца

прадставiцъ на наступнае паседжанне экспанаты, што значацца ў

каталозе (Полымя. 1995. № 2. С. 140); Курыў, xaдзiў па бiблiятэцы з

кутка ў куток, чытаў кнiгi; калi была ахвота, калупаўся ў каталозе

(Федарэнка А. Полымя. 1995. № 5. С. 81); А ў апошнi перыяд мастак

жыве ў дыялозе з Бахам, ствараючы кiнема-таграфiчныя iлюстрацыi да

фуг (JliM. 1997. № 5); у 1554 г. яго матэт быў выдадзены ў Нюрнберзе

(Спадчына. 1995. № 4. С. 8); Але яны жылi ў тым Пецярбурзе ў асноўным

зiмой (ЛiМ. 1997. № 27); Але яна не магла, не магла ўзненавiдзець Андрэя.

Хаця б за ix апошнi восеньскi тыдзень у Старым двары, калi абое бьлi

шчаслiвыя i дамовiлiся сустрэцца ў Пецярбурзе (Коўтун В. Полымя. 1995.

№ 7. С. 67); Цi з-за перашкодаў прапольскай групоўкi ў Пецярбурзе, цi з-за

практычнай цяжкасцi задуманых акцыяў Мураўёў сам адмовiўся ад ix

(Спадчына. 1995. № 1. С. 76).

Такiм чынам, можна лiчыць, што для неасабовых назоўнiкаў правiлы

канчаткаў у месным склоне адзiночнага лiку ў асноўным усталявалiся,

Граматыка беларускай мовы. Т. I. С. 55; Беларуская граматыка. С. 78-79; Шуба П.П. Сучасная беларуская мова.

Марфаналогiя. Марфалогiя. С. 68.

калi не лiчыць разыходжанняў у групе запазычаных назоўнiкаў на г, х i ва

ўласных назвах на -бург, -берг. Што датычыцца ўласнабеларускiх

назоўнiкаў на г, х, якiя абазначаюць канкрэтныя паняццi (прадметы

рэчаiснасцi), то, вiдаць, для ix магчыма дапускаць варыянтныя формы з

канчаткам -е i -у.

Асабовыя назоўнiкi. У групу асабовых назоўнiкаў уваходзяць

агульнаасабовыя назоўнiкi (брат, вучань, iнжынер, хлопец, таварыш) i

ўласныя асабовыя iмёны i прозвiшчы (Iван, Рыгор, Iгнась, Андрэй,

Кавалёў, Сухней, Пракаповiч).

Гэтая група назоўнiкаў у месным склоне адзiночнага лiку ў 20-я гады

характарызавалася канчаткамi

-е, -у (-ю), -i.

На варыянтнасць канчаткаў

была звернута ўвага Б. Тарашкевiча. Ён пica

: “Прадметнiкi на

ж,

ш, ч, ц,

маюцъ

на дажджы, у кашы (кош), на нажы, у бары

i г.д. Аднак, тыя

прадметнiкi, што азначаюць асобы, найчасцей маюць

у: аб купцу, пры

Рыгору, Лукашу, аб Марцiнкевiчу

i г.д.

Прадметнiкi на

блiзка заўсёды маюць канчатак на

у: у Полацку, на

баку, аб ваўку, аб чалавеку, на языку

(рэдка:

на языцэ).

Прадметнiкi з

мяккiм зычным перад канчаткам канчаюцца на

пры гасцi, камянi (i

камень), канi, салаўi, вераб’i, Дунаi, прыяцелi

i г.д. Тут бывае часам i

канчатак

ю: на каню, на Дунаю

Хаця ў апошнiм абзацы няма прамога

ўказання на асабовыя назоўнiкi, з прыкладаў вiдаць, што пры мяккай

аснове ў гэтых назоўнiках магчыма вар’iраванне канчаткаў

–i

-ю.

Ва

зоры скланення назо

ўнi

каў з цвёрдай асновай у месным склоне знаходзiм

брац-е. 3 гэтага можна зрабiць вывад, што асабовыя назоўнiкi з асновай на

цвёрды зычны адпаведна з «Беларускай граматыкай для школ» Б.

Тарашкевiча ў месным склоне трэба ўжываць з канчаткам -е

Я. Лёсiк таксама адзначае канчатак -е пры аснове на цвёрды зычны

(пры сыне, пры браце), канчатак -у – пры аснове на шыпячыя, р i ц (пры

гаспадару, пры nicapy, пры Грыгору, пры мужу, пры немцу, пры

чужаземцу) i канчатак -i – пры мяккай аснове (пры цесцi). Аднак ён

заўважае, што пры мяккай аснове «часта знаходзiм канчатак давальнага

склону у (на пiсьме лiтара ю), асаблiва ў словах з асновай на «й» i

прыводзiць прыклад: На злодзею шапка гарыць

Прыкладна ў такiм выглядзе канчаткi меснага склону, за выключэннем

канчатка -i, былi замацаваны Правапiсам беларускай мовы (1934 г.):

аснова на цвёрды зычны – канчатак -е, аснова на шыпячыя, р i ц –

канчатак -у, аснова на к – канчатак -у, аснова на мяккi зычны – канчатак -

ю.

Праект удакладненняў i частковых змен беларускага правапiсу,

падрыхтаваны Iнстытутам мовазнаўства iмя Якуба Коласа Акадэмii навук

Тарашкевiч Б. Беларуская граматыка для школ. С 74.

Тарашкевiч Б. Беларуская граматыка для школ. С 71.

Лёсiк Язэп. граматыка беларускай мовы. Морфолёгiя. С. 71-72.

БССР i зацверджаны Пастановай Савета Miнicтpa

БССР ад 11 мая 1957 г.

№ 249, не ўнёс нiякiх змен у напiсанне канчаткаў меснага склону як

асабовых, так i неасабовых назоўнiкаў. Напрацягу ўсяго перыяду пасля

зацвярджэння Правiл беларускай арфаграфii i пунктуацыi (1959 г.) у

граматыках, падручнiках, дапаможнiках па беларускай мове наглядаецца

паслядоўнае захаванне правiл аб тым, што асабовыя назоўнiкi з асновай на

ж, ш, ч, р i ц, заднеязычныя i мяккiя зычныя ў месным склоне маюць як

норму канчатак -у (-ю): аб мужу, пры Тамашу, аб iнжынеру, герою,

кавалю, настаўнiку, геолагу.

Наяўнасць у гэтай групе назоўнiкаў iншых канчаткаў, а iменна

канчатка -ы ў назоўнiках з асновай на шыпячыя, р i ц i канчатка -i ў

назоўнiках на мяккi зычны, трактуецца як парушэнне лiтаратурнай

нормы

Аднак, як адзначае АЛ. Наркевiч, «адхiленнi ад лiтаратурнай нормы

могуць бьщь абумоўлены рыфмай вершаванага твора: Двор, прымай ад

людзей дарагiя дары, хлеб – як добрую памяць аб гаспадары (А.

Куляшоў)»

. У пiсъмовай практыцы апошнiх гадоў парушэннi ў асабовых

назоўнiках з асновай на шыпячыя, р, ц i мяккiя зычныя адзначаюцца

даволi рэдка. Напрыклад: Ён пытаецца пра навiны, я штосьцi гавару,

трымаючыся на жалю вартым аптымiзма, а ў iм жа, такiм вясёлым

калiсьцi Анатолi, столькi пакутаў (Брыль Я. Полымя. 1996. № 5 С. 37);

Надаралася не дужа пасаднаму, але адмысловаму ў прафесii iнжынеру

зваяжаваць цераз жалезную заслону дарадцам пры неадмысловым у

гэтай справе патрыцыi – падказваць таму, што варта, чаго не варта ў

буржуяў для радзiмы купляць (Мехаў Ул. Полымя. 1997. № 5 С. 139);

Нiчога такога ён не хацеў. Не хапала, каб пры жывым мужы гэты

«дамскi ўгоднiк» тут гаспадарыў (Гусеў Ул., Цвяткоў Ул. Полымя. 1997.

№ 7 С. 143).

Што датычыцца асабовых назоўнiкаў з асновай на цвёрды зычны, то

нягледзячы на iснуючыя правiлы (гл. Правапiс беларускай мовы 1934 г. i

Правiлы беларускай арфаграфii i пунктуацыi 1959 г.), у граматыках,

падручнiках i дапаможнiках па беларускай мове ў якасцi асноўнага

канчатка ва ўзорах скланення i ў каментарыях да гэтых узораў падаецца

канчатак -у: пры брату, аб сыну

Некаторыя аўтары падручнiкаў i граматык указваюць, што побач з

канчаткам -у назоўнiкi з асновай на цвёрдыя зычныя, апрача г, к, х,

могуць мець часам канчатак -е (аб салдаце, аб трактарысце, аб

Гл.: Граматыка беларускай мовы. Т. I. С. 53; Наркевiч А.I. Назоўнiк. Граматычныя катэгорыi i формы. С. 110.

Наркевiч А.I. Назоўнiк. Граматычныя катэгорыi i формы. С. 110.

Курс сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы. Марфалогiя. С. 39; Яўневiч М.С., Андрэенка У.К. Беларуская

мова Мн. 1965-1970; Кривицкий А.А., Михневич А.Е.. Подлужный А.И. Белорусский язык для говорящих по-

русски. С. 116; Кривицкий А.А., Подлужный А.И. Учебник белорусского языка Для самообразования. С. 96;

Кавалёва М.Ц.

Беларуская мова. Дапаможнiк для вучняў старэйшых класаў.

аграноме)

. У радзе выпадкаў знаходзiм пэўную iнтэрпрэтацыю ўжывання

варыянтных канчаткаў -у i -е. Напрыклад, адзначаецца, што формы з

канчаткам -е сустракаюцца ў творах мастацкай лiтаратуры (па сыне, аб

агрономе, аб Mixaлe, на Сымоне), але такiя формы трэба разглядаць як

адхiленне ад лiтаратурнай нормы

П.У. Сцяцко таксама лiчыць, што «адзiным для асабовых назоўнiкаў

меснага склону мусiць быць канчатак -у(-ю) незалежна ад тыпу ix асновы»

i крытыкуе некаторых аўтараў, якiя, на яго думку, «iдучы ў фарватары

«злiцця моваў», аднаўляюць тут канчатак -е, якi быў замацаваны

«Правапiсам беларускай мовы» – 1934 года i паўтораны «Правiламi

беларускай арфаграфii i пунктуацыi» 1959 года»

. Чаму аднаўляюць? Hi

Правапiс 1934 года, нi Правiлы 1959 года нiхто не адмяняў. I аўтары

«Слоўнiка цяжкасцей беларускай мовы» (1987) i «Кароткага слоўнiка

беларускай мовы» (1994) падалi формы меснага склону асабовых

назоўнiкаў з асновай на цвёрды зычны адпаведна з зацверджаным

«Правапiсам» i «Правiламi». Канчатак -е у гэтай групе назоўнiкаў

знаходзiм у «Слоўнiку беларускай мовы. Арфаграфiя. Арфаэпiя.

Акцэптуацыя. Словазмяненне» над рэдакцыяй акадэмiка М.В. Бiрылы

(1987). Гл. напрыклад, распрацоўкi слоў аграном, брат, гараджанiн,

гарманiст, кум, солдат, сват, селянiн, сын, трактарыст i iнш. П.У.

Сцяцко падмацоўвае сваю думку аб нарматыўнасцi канчатка -у(-ю)

спасылкай на тое, што «словаформы з гэтым канчаткам выкарыстоўвалi

нашыя класiкi, славутыя пiсьменнiкi»

i прыводзiць прыклады з твораў К.

Чорнага, Я. Купалы, Я. Коласа, Ц. Гартнага, М. Чарота. Аднак можна

прывесцi шэраг прыкладаў ужывання канчатка -е ў творах Я. Коласа, К.

Чорнага, Я. Брыля, I. Навуменкi i iншых пiсьменнiкаў. Напрыклад: –

Прыемна слухаць такiя водгукi аб нашым браце, – ycmaвiў слова Турсевiч

(Я. Колас); I куды ехаць? Дзе нам хата? Цяпер няма i ў браце брата (Я.

Колас); жыла яна дома пры тату i браце (Я. Брыль); так асталося i пры

Iване (I. Навуменка); Словам, гаспадар абудзiўся ў Мiкiце ва ўвесь рост

(Я. Колас) i iнш.

А.Л. Наркевiч адзначаў, што «ў сучаснай моўнай практыцы агульныя

асабовыя назоўнiкi мужчынскага роду з цвёрдай асновай нярэдка

ўжываюцца ў месным склоне адзiночнага лiку з канчаткам -е па аналогii з

iх ужываннем у рускай мове (параўн.: рус. о сыне, брате, поэт,

лейтенанте i iнш.)»

. Аднак такая думка можа быць у нейкай ступенi

падвергнута сумненню. Мова мастацкай лiтаратуры з’яўляецца

Гл.: Гурскi H.I., Булахаў М.Г., Марчанка М.У. Мн., 1955; Беларуская мова. Ч. I.; Ломтев Т.П. Грамматика

белорусского языка.С. 74; Юргелевiч П.Я. Курс сучаснай бсларускай мовы з гiстарычнымi каментарыямi. С. 188;

Беларуская мова. Пад агульнай рэдакцыяй праф. М.С. Яўневiча. С. 160.

Граматыка беларускай мовы. Т. I. С. 53.

Сцяцко П.У. Праблемы нормы, культуры мовы. С. 63.

Наркевiч А.I. Назоўнiк. Граматычныя катэгорыi i формы. С. 110.

адлюстраваннем народнай гутарковай мовы, адлюстраваннем дыялектнай

мовы праз мову герояў твораў i, зразумела, праз аўтарскую мову, якая

тым цi iншым чынам звязана ў першую чаргу з гаворкамi пэўнага рэгiёна,

а не з рускай мовай. А якраз канчатак -е ў асабовых назоўнiках з асновай

на цвёрды зычны пашыраны ў беларускiх гаворках i разам з канчаткам -у

стварае амаль раўнаважную варыянтную пару на ўсей тэрыторыi

Беларусi

. Акрамя таго нельга не ўлiчваць i правапiсную норму 1933 i

1957 гг. Прычым правiла аб ужываннi канчатка -е ў асабовых назоўнiках з

цвёрдай асновай падмацавана ў § 6 Дадатка № I да Правiл беларускай

арфаграфii i пунктуацыi: «Iмёны i прозвiшчы асоб мужчынскага роду,

якiя канчаюцца на цвёрды зычны i ў, у месным склоне маюць канчатак -е:

аб Якубе, аб Глебе, аб Кажадубе, аб Калумбе, аб Эдуардзе, аб

Галадзедзе, аб Готвалъдзе, аб Чарльзе, аб Берлiёзе, аб Паўле, аб Эсхiле,

аб Максiме, аб Вiльяме, аб Засiме, аб Iване, аб Жульене, аб Ленiне, аб

Магелане, аб Астапе, аб Mixaлane, аб Тарасе, аб Коласе, аб Марксе, аб

Iгнаце, аб Роберце, аб Чароце, аб Сакраце, аб Iосiфе, аб Kipxгофе, аб

Баляславе, аб Куляшове, аб Чэхаве»

. У разрэз з гэтым правiлам падаецца

матэрыял у параграфе пра скланенне iмёнаў, прозвiшчаў, геаграфiчных

назваў: «Мужчынскiя iмёны на зычны тыпу Алесь, Стас скланяюцца як

назоўнiкi мужчынскага роду 2-га скланення: Алеся, Стаса; Алесю,

Стасу; Алеся, Стаса; Амесем, Стасам; пры Алесю, пры Стасу»

Дарэчы, тут дапушчана памылка або мае месца недакладнасць. Калi

мелася на ўвазе скланенне агульных асабовых назоўнiкаў, то трэба было

аб гэтым сказаць. А калi пакiнуць тэкст без змен, то атрымлiваецца

несупадзенне канчаткаў. Параўн.: пры Алесю але на канi, у гаi, пры Стасу

але ў лесе.

Не зусiм зразумелая пазiцыя тых аўтараў, якiя для агульных асабовых

назоўнiкаў падаюць формы з канчаткам -у (аб брату, сыну,

трактарысту, паэту, солдату), а для iмён i прозвiшч на цвёрды зычны i

на у – канчатак -е (аб Глебе, Максiме, Астапе, Тарасе, Iгнаце, Коласе,

Куляшове, Колумбе, Чароце)

Частка мовазнаўцаў прытрымлiваецца думкi, што асабовыя назоўнiкi

з цвёрдай асновай у месным склоне адзiночнага лiку трэба ўжываць з

канчаткам -е

. У якасцi выключэння прыводзяцца варыянтныя формы

назоўнiкаў дзед i прадзед: пры дзедзе, аб прадзедзе i пры дзеду, аб

прадзеду

Гл.: Дыялекталагiчны атлас беларускай мовы. карта №79; Жыдовiч М.А., Назоўнiк у беларускай мове.

Адзiночны лiк. Мн., 1969. С. 104-105.

Правiлы беларускай арфаграфii i пунктуацыi. МН., 1959. С. 115.

Беларуская мова. Дапаможнiк для абiтурыентаў. 2-е выд. Мн.: Вышэйшая школа, 1994. С. 80.

Граматыка беларускай мовы. Т. I. Мн., 1962. С. 54.

Гл.: Беларуская граматыка. Ч. I. С. 68; Камароўскi Я.М., Мяцельская Е.С. Беларуская мова, дапаможнiк для

абiтурыентаў. С. 112; Сямешка Л.I., Шкраба Р.I., Бадзевiч З.I. Курс беларускай мовы. С. 313.

Гл.: Беларуская граматыка. Ч. I. С. 68.

Такiм чынам, адны мовазнаўцы, улiчваючы значнае пашырэнне

канчатка -у ў групе асабовых назоўнiкаў i iмкнучыся ўнiфiкаваць формы

меснага склону адзiночнага лiку асабовых назоўнiкаў мужчынскага роду,

далi ў якасцi лiтаратурнай нормы канчатак -у i для назоўнiкаў з цвёрдай

асновай. Iншыя мовазнаўцы прытрымлiваюцца пакуль iснуючых

правапiсных норм i захоўваюць для гэтай групы назоўнiкаў напiсанне

канчатка -е. Па гэтай прычыне пытанне аб канчатках меснага склону

асабовых назоўнiкаў з цвёрдай асновай не вырашана, i ў моўнай практыцы

назiралася i назiраецца ў нашы днi ўжыванне форм з канчаткам -е i з

канчаткам -у. Напрыклад: Бедная мацi, здаецца, ёй толькi рупiла, што

пеклавацца аб сыне (Чыгрынаў I. Полымя. 1996. № 1. С. 102); Куды больш

ахвотна апавядаў ён на другiм прывале, зробленым пад вечар, аб сыне

Фрыдрыха (Iпатава В. Полымя. 1997. № 11. С. 25); А мне смылела душа па

браце Янку: недзе i ён гэтакi самы дахадзяга (Кiрылаў Г. Полымя. 1997. №

5. С. 198); Каб не Мiндоўг i не яны, – павёў той вачыма па Усяславе, – дык,

можа, герцаг, не я тваiм, а ты быў бы маiм палонным (Далiдовiч Г.

Полымя. 1995. № 10. С. 13); А я сядзела i плакала не так па Адаму, як па

тым бохане хлеба, што ён не прынёс (Лубчонак Я. Полымя. 1997. №7. С.

245).

З разгледжанага матэрыялу вынiкае, што ў абсягу меснага склону

адзiночнага лiку патрабуюць вырашэння ў асноўным два пытаннi: а) якiм

формам асабовых назоўнiкаў (агульнаасабовых i ўласных iмёнаў i

прозвiшчаў) мужчынскага роду з цвёрдай асновай надаць статус нормы – з

канчаткам –у цi з канчаткам -е i б) з якiм канчаткам ужываць запазычаныя

назоўнiкi з асновай на г (тыпу маналог i геаграфiчныя назвы на -бург, -

берг); у маналогу – у маналозе, у Магдэбургу – у Магдэбурзе.

Беларуская мова i мовазнаўства: Зб. навук. арт.:

(Да 75-годдзя акад. М.В. Бiрылы) / Нац. акад. навук Беларусi.

Iн-т мовазнаўства iмя Я. Купалы; Навук. рэд. А.I. Падлужны. –

Мн.: Аналiтычны цэнтр НАН Беларусi. – 2000. – С. 207-220.

ЛIЧЭБНIК

А.Я. Супрун

Дапасаванне выказніка да колькаснага дзейніка ў сучаснай

беларускай мове

У беларускай мове правілы дапасавання выказніка да колькаснага дзейніка маюць

менш дэтэрмінаваны характар, чым у паўднёва- і заходнеславянскіх мовах.

Усходнеславянскія мовы валодаюць у гэтых адносінах дастаткова вялікай свабодай.

Мэтазгодна прывесці пэўныя колькасныя даныя, якія характарызуюць ужыванне форм

адзіночнага і множнага ліку выказніка ў тых або ў іншых выпадках у беларускай (а

таксама і ў іншых усходнеславянскіх мовах), а затым інтэрпрэтаваць гэтыя даныя. Як і

у шэрагу іншых славянскіх моў, але менш выразна, выбар формы ліку выказніка

вызначаецца ў беларускай мове перадусім характарам лічэбніка, які ўваходзіць у

дзейнік (табліца 1), а таксама некаторымі іншымі фактарамі.

Табліца 1

Адзіночны

лік

Множны лік Усяго

Лічэбнікі (100

сл.

прац.

сл.

прац.

прац.)

Абодва, абое _ 0 63 100 63

Два

201

219

Двое 3 9 29 91 32

Тры

Чацвёра 3 30 7 70 10

Трое

Чатыры 6 38 10 62 16

Пяцёра і г. д.

Сто 1 50 1 50 2

Складаныя

Пяць — дзесяць 30 61 19 39 49

Некалькi 73 68 34 32 107

Састаўныя на 2, 3, 4 5 71 2 29 7

iз 4, пад 50 і пад. 29 81 7 19 36

Састаўныя 11 85 2 15 13

Колькi, столькi 81 95 4 5 85

Шмат 57 97 2 3 59

Многа, мала, багата 56 98 1 2 57

Больш, менш 16 100 – 0 16

У с я г о 454 48 489 52 943