Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

Тым не менш у радзе прыкладаў род складанаскарочаных слоў i

некаторых абрэвiятур не вызначаецца цалкам родавай прыналежнасцю ix

апорнага слова, параўн., напрыклад, род назоўнiкаў калгас, саўгас, сельбуд

з родавай прыналежнасцю ix апорнага слова ў адпаведных словазлучэннях:

калгасная (саўгасная) гаспадарка, сельскае будаўнiцтва.

Наркевiч А.I.

Назоўнiк. Граматычныя катэгорыi i формы. –

Мн.:

Выд-ва БДУ, 1976. – С. 49-54.

А.І. Наркевіч

НАЗОЎНIКI АГУЛЬНАГА РОДУ

У групе асабовых назоўнiкаў, акрамя тых, якiя па граматычных

адзнаках адносяцца або да мужчынскага, або да жаночага роду, асобна

вылучаюцца назоўнiкi са значэннем так званага агульнага роду.

Характэрнай асаблiвасцю гэтага разраду назоўнiкаў з’яўляецца тое,

што яны ўсякi раз змяняюць свой род у залежнасцi ад ужывання, гэта

значыць, з улiкам таго, для абазначэння асоб якога полу (мужчынскага цi

жаночага) яны выкарыстоўваюцца ў дадзены момант. Так, у выпадку, калi

гэтыя назоўнiкi служаць для абазначэння асоб мужчынскага полу, яны

адносяцца да мужчынскага роду, i наадварот, калi яны абазначаюць асоб

жаночага полу, то выступаюць як назоўнiкi жаночага роду. Параўн.,

напрыклад: Яму было блiзка няшчасце гэтага беднага cipoткi (К-с). Нiхто

за сiротку-ўдаву не заступiцца, ад злосцi i крыўд не баронiць нiхто (Куп.).

Спрытны, ёмкi быў хлапчына малады батрак Якiм, першы ў вёсцы

малайчына (К-с). Ты, бабулька, малайчына! (К-с). Я шчаслiвы ў кожнай

хвалi, хоць калека я, жабрак (К-с). Яна, можа, цераз цябе калека, якой

назаўсёды астанецца (К. Ч.). Не разведчык ён, а адна размазня (М. Л.).

«Ды ты з гэтаю сваёю размазнёю гавары меней»,– перасцерагае Свiрыд

сына (К-с).

Да назоўнiкаў агульнага роду функцыянальна наблiжаюцца i

некаторыя ўласныя ласкальныя iмёны на,-а (-я) (Слава, Саша, Шура,

Жэня, Лёня, Уладзя), якiя таксама вызначаюцца здольнасцю служыць

абазначэннямi асоб як мужчынскага, так i жаночага полу, параўн.: Саша

падбег блiжэй i кiнуў гранату пад машыну (К. Ч.), Увайшла сярэдняя

дачка, Саша (К-с). Вiця штурхануў Жэню ў плечы i той упаў (К. Ч.). Жэня

была цяпер у Маскве (К. Ч.).

Па сваiх лексiчных значэннях назоўнiкi агульнага роду даволi

разнастайныя. Аднак амаль усе яны, за невялiкiм выключэннем,

характарызуюцца ярка выражанай экспрэсiяй i з пункту гледжання норм

стылiстычнага выкарыстання квалiфiкуюцца як разрад прастамоўнай

лексiкi, элементы якой знаходзяць свае прыватнае адлюстраванне ў

мастацкай лiтаратуры (асаблiва ў мове дзеючых асоб) i публiцыстыцы.

Паводле структурных асаблiвасцей назоўнiкi агульнага роду не

аднародныя. Яны могуць мець вытворныя i невытворныя асновы. Асаблiва

прадуктыўнымi з iх з’яўляюцца назоўнiкi з вытворнымi асновамi. Большая

частка такiх назоўнiкаў утворана пры дапамозе суфiксаў з экспрэсiўна-

ацэначным значэннем -к-а, -ак-а, -як-а, -ек-а,

-ук-а, -юк-а, -щ-а, -ыц-а, -аг-

а, -яг-а, -уг-а, -юг-а, -л-а, -ы-а, -ыл-а, -ул-а (-я), -ар-а, -он-я, -ш-а, -ын-а,

-от-а, -ох-а, -ёх-а, -с-а, -ш-а

iнш.:

пiсака, служака, гуляка, кры

ляка,

ня

мека, злюка, манюка, шалянiца, тупiца, п’янща, чамярыца, брадзяга,

туляга, валацуга, п’янчуга, звяруга, зладзюга, бо

дзiла, дурыла, хамула,

крывуля, пачвара, цiхоня, сiрацiна, малайчына, блазнота, чысцёха,

плакса, ля

ша.

Параўнальна шырока прадстаўлены таксама прэфiксальныя i

прэфiксальна-суфiксальныя ўтварэннi (пераважна з прэфiксамi за-, пад-,

пра-, аб-, вы-, па-, раз-, пры-, у-, су-, неда-, непа- i iнш.): запявала, заправiла,

задзiра, задзiрака, забiяка, задавака, замазоха, заiка, падпявала, падмятайла,

падлiза, правярайла, прайдоха, праныра, пралаза, абдзiрала, аб’ядала, абжора,

выпiвака, выхваляка, выскаляка, паганюка, разявака, размазня, растрэпа,

прыблуда, прыдзiра, прычэпа, урода, суцяга, недатыка, недарэка, недапека,

непаседа.

Меншую групу складаюць несуфiксальныя назоўнiкi агульнага роду на -а

(-я): cipaтa, калека, слуга, калега, няўдака, няздара, нязгрэба, няўклюда,

расцяпа, соня, скнара, жмiнда, ханжа, шалахта, шантрапа, шалыга, выжыга,

брыда, шэльма, юда, мурза, румза.

Асобныя назоўнiкi агульнага роду ўтвораны шляхам словаскладання.

Колькасна яны нешматлiкiя: кнiганоша, лiстаноша, пустамеля, лежабока,

самавучка.

Наркевiч А.I.

Назоўнiк. Граматычныя катэгорыi i формы. –

Мн.: Выд-ва БДУ. – С. 60-62

А.І. Наркевіч

НАЗОЎНIКI, ЯКIЯ ЎЖЫВАЮЦЦА ТОЛЬКI Ў АД3IНОЧНЫМ

ЛIКУ

Да назоўнiкаў, якiя ўжываюцца толькi ў адзiночным лiку,

адносяцца:

1. Пераважная большасць зборных назоўнiкаў, у тым лiку:

а) вытворныя назоўнiкi з суфiксамi

-ств-а (-цтв-а),

-н-я, -ар-а, -ур-а,

-iн-а (-ын-а), -iц-а (-ыц-а), -от-а (-ат-а), -нiк, -ец, -ат, -iтэт: грамадства,

жыхарства, птаства, студэнцтва, радня, дзетвара, машкара, агентура,

прафесура, азiмiна, iглiца, карыца, лiстота, бедната, агурэчнiк, ядловец,

старастат, генералiтэт

i iнш. Трапечуцца белыя хвал

i i коцяць жарству

i пясок (Астр.). Над дарогаю цiхай хмарай вiлася дробная, як пыл, машкара

(I.M.). Дожджык добра для азiмiны (I. М.). Скрозь была трава, мятлiца (К.

Ч.). Кружыцца лiстота, кружыцца, iмчыцца, высцiлае ў полi восеньскi ўзор

(А.К.). Шыракалiсты гуркоўнiк засцiлаў зямлю (Кав.). Моцна пах ядловец

на ялавi

не(К.Ч.);

б) некаторыя вытворныя назоўнiкi нiякага роду з суфiксам -j-: вараннё,

груганнё, рыззё, прыладдзе, пакулле, шчацiнне, валоссе, смецце, ламачча i

iнш. Гулкi стрэл страсянуў галлё, з якога пасыпалася iглiца, сухое смецце

(М. Л.). А пад палiцаю вiсiць на iржавых цвiках усё прыладдзе

вясковай

капэлi (К. Ч.). Па чарзе аблiлi пакулле бензiнам (К-с). На лёгкiм ветры

паволi плыло над рунню павуцiнне (Бр.). Сабраўшы сухога ламачча,

Арэшка i Шыбаеў расклалi невялiкi агонь (Кр.);

в) некаторыя назоўнiкi з невытворнымi простымi цi складанымi

асновамi: люд, моладзь, хвораст, лом, бой, друз,

шрот, чартапалох i iнш.

Шчаслiвы люд глядзiць услед байцам дзiвоснай складкi (К-с). На гэтым

курганку стаяў Сцёпка Барута i ўся моладзь, што дзень у дзень ваявала тут

на фронце працы (К-с). Дымiць сасновы хвораст (А. К.) Юрка збiраў ужо

лом для агню (К. Ч.) Малатарня гудзе

, вецер гонiць труху (А. К.). Ляжаць

упокат зваленыя сосны, галлё i друз паскiданы ў лаўжы (Панч.). Меле жвiр

i гаворку вядзе, не спыняе работы бесклапотны ручай (А. К.). Мята i

чартапалох сцелюцца кocaмi роўна (Танк).

2. Большасць назоўнiкаў, якiя абазначаюць рэчыва або матэрыял:

вугаль, жалеза, цэмент, дзёгаць,

бавоўна, пух, проса, мука, мёд, квас,

малако, сена, салома, драўнiна, гравiй i iнш. Ёсць тут базальт, дыябаз,

дыярыт, мармурападобны даламiт, аланецкi мармур, сiгнiт, палявы шпат

(Гал.). З шумам хлынула вада ў канал i пабегла далей i далей, несучы з

сабою пясок, кусочкi дрэва, траву (К-с). Iван Каснi

цкi беглым зiркам

правяраў, цi добра ўкладзена салома (К. Ч.). Польны званочнiк, ваўчыца,

як воўна, дзяцельнiк – белы, як снег (Танк). I сiвер ледзь хаткi не зверне, i

снегу анi не ўбывае, а тут у cвiронку – нi зерня, апошняя бульба ўцякае!

(Куп.). Колькi тут вяндлiны, сала! Смачны

дух ад ix такi (Крап.).

3. Абстрактныя назоўнiкi, якiя абазначаюць пэўныя якасцi, уласцiвасцi,

дзеяннi, стан: чырвань, сiнь, яснасць, дабрата, гнеў, любоў, адвага, спрыт,

бегатня, малацьба, плач, смех, помста, жаль, сум, нуда, маркота i iнш.

Убiраючы неба ў чырвань, зарава палыхала ўсе шырэй i шырэй (М. Л.).

Спакой i восеньская яснасць

былi ў прыродзе (Сам.). I горш за ўсе вось

гэтая слепата, глухата, нячуласць людская да пытанняў навукi i культуры

(К-с). Сцёпа зipнуў з нецярплiвай панурасцю (К. Ч.). Гэтак цягнулася

маўчанка нешта хвiлiн з тры (К. Ч.). Лагоднасць, згода i павага i вельмi

сталая развага ўвесь гэты дзень тут панавал

i (К-с). Няма нi суму, нi

хворасцi (А. К.).

4. Haзoўнiкi, якiя абазначаюць грамадска-палiтычныя вучэннi, формы

дзяржаўнага ладу, вытворчыя працэсы, мерапрыемствы, галiны навук i г.д.:

марксiзм, ленiнiзм, камунiзм, сацыялiзм, iмперыялiзм, электрыфiкацыя,

полiтэхнiзацыя, яравiзацыя, батанiка, заалогiя, геаграфiя, астраномiя i

iнш. Ленiнiзм – вечна маладое i ўсёперамагаючае вучэнне («Зв.»). Мы

будуем наша светлае будучае – камунiзм («Ч. зм.»). Апяюць у песнях

працу, геpaiзм, як на край балотны йшоў сацыялiзм (Куп.). А далей можна

лёгка ўвязацца

з батанiкай, з астраномiяй, з геаграфiяй, з геалогiяй (К-с).

5. Назоўнiкi, якiя абазначаюць напрамкi свету, астранамiчныя i

геаграфiчныя паняццi (за выключэннем тых з ix, якiя з’яўляюцца

аднайменнымi назвамi некалькix астранамiчных паняццяў або якiя ўжыты

ў абагульненым значэннi): поўдзень, поўнач, усход,

захад, Зямля, Марс,

Юпiтэр, Венера, Еўропа, Азiя, Афрыка, Антарктыда, Беларусь, Украiна,

Масква, Берлiн i iнш. На ўсход, захад, поўнач i поўдзень плыве

бальшавiцкая песня (Куп.). Па Немане i Сожы, па Дняпры i Бярозе, па

Дзвiне i Прыпяцi, на прыгожым нашым Палессi, на ўрадлiвай Случчыне,

на азёрнай Полаччыне, на Маг

iлёўшчыне, на Мiншчыне, на Навагрудчыне,

на Пiншчыне – усюды мы маем сляды таго, як клалi свае дурныя галовы

ўсе тыя, каму не давала спакою думка ўладаць намi i нашай зямлёй (Куп.).

6. Iндывiдуальныя ўласныя iмёны i прозвiшчы людзей (пры ўмове, што

апошнiмi не абазначаюцца групы асоб цi цэлыя калектывы

, сем’i, а таксама

тыповыя для пэўных перыядаў з’явы грамадскага жыцця): Iван, Фёдар,

Сцяпан, Марыя, Нiна, Чарнышэвiч, Раманоўскi, Сцяпура i iнш. Беларуская

народная музыка ў апрацоўцы кампазiтараў Туранкова, Цiкоцкага,

Багатырова загучала з велiзарнейшай сiлай (Куп.). Тарас Грыгоравiч

Шаўчэнка – непахiсны змагар за народную справу

(К-с).

7. Нескланяльныя назоўнiкi iншамоўнага паходжання: бюро, дэпо, кiно,

лато, манто, метро, трумо, трыко, трыо, радыё, атэлье, пiке, рэзюме,

фае, фiле, кабарэ, кафэ, кашнэ, пенснэ, пюрэ, турнэ, шасэ, аўта,

вета,фота, кепi, таксi, папуры, рагу i iнш. Рабочыя, спяшаючыся,

працавалi ў дэпо, грузiлi на адкрытыя платформы

ўсё, што можна было

ўзяць, зрушыць з месца чалавечымi рукамi (М. Л.). Ён

[самалёт] выйшаў з

пiке над самымi вяршынямi дрэў i з шалёным гудзеннем пранёсся над ле-

сам (М. Л.). Пазней у вагонным купэ мы чыталi свежы нумар «Правды»

(Гал.). Ён адзеты ў латаныя галiфэ, перашытыя з шэрага салдацкага

шыняля (К. Ч.). У гэты вечар не было вальсаў Штрауса, полек Офенбаха

шансанетак, венскага папуры. Быў... гул тысяч галасоў

(Сам.).

НАЗОЎНIКI, ЯКIЯ ЎЖЫВАЮЦЦА ТОЛЬКI Ў МНОЖНЫМ

ЛIКУ

Толькi ў множным лiку ўжываюцца:

1. Haзоўнiкi, якiя абазначаюць парныя i састаўныя предметы: клешчы,

абцугi, шчыпцы, цiскi, пласкагубцы, ножны, граблi, вiлы, вiлкi, насiлкi,

лескi, ночвы, кросны, панажы, жорны, драбiны, развалкi, caнi, санкi,

штаны, шаравары,

панталоны, плаўкi, трусы, буцы, крагi, гетры, дacnexi,

наручы, латы, путы, аковы, кайданы, краты, яслi, харомы, сенi, вышкi,

палацi, нары, падмосткi, вароты, веснiцы, поручнi, парэнчы, дзверы,

усходы (ступенькi), арэлi, шахматы, цымбалы, гуслi, лiчыльнiкi, ходзiкi,

куранты, акуляры, каралi, цуглi, шоры, набадры, восцi, соты, шчэлепы,

грудзi, вусны, прыгаршчы,

паджылкi

i iнш. Яна адчынiла дзверы ў сенцы i

спаткала яго на парозе (К. Ч.). Вартавы расчынi

вароты (К-с). Сегень

сыходзiў з падмосткаў (К. Ч.). Ценi крат застылi на сцяне (Танк). Граблi,

санi пад страхою, колы, сошка, барана, кол з хваёваю мятлою ўбiты ў дол

каля акна (К-с). Буду кросны ставiць неўзабаве (К. Ч.). На гэты стук у

яме-хаце наўперад рыпнулi

палацi (К-с). Паўвека ўжо куранты адлiчылi

дваццатаму стагоддзю на зямлi (Астр.). Зося вынесла з прыгрэбнiцы

хамут i набадры (Ц. Г.). Спацелы вараны стаеннiк нервова грыз цуглi

(Шам.). Пралезлi праз хамут канёвы персi й ногi (Крап.).

Граматычнай адзнакай слоў гэтага тыпу з’яўляецца тое, што яны

могуць спалучацца са зборнымi лiчэбнiка

мi: двое саней, трое дзвярэй,

чацвёра варот i iнш.

2. Назоўнiкi, якiя абазначаюць складаную сукупнасць прадметаў, з’яў у

iх адзiнстве, цэласнасцi: джунглi, нетры, зараслi, субтропiкi, плаўнi,

прысады, задворкi, могiлкi, зёлкi, усходы (прарастанне), ападкi, астанкi,

пажыткi, рэшткi, прыпасы, боепрыпасы, брыжы, карункi, кудры,

вантробы, шчыкеты, манаткi (разм.),

фiнансы, грошы, алiменты,

клавiкорды, забабоны, чары, пацеры, мемуары, уводзiны, асновы, курсы,

перлы, каракулi, крымзолi i iнш. Панурасцю i першабытнаю дзiкасцю

спрадвечных нетраў павявае ад берагоў (К-с). Чародка качак з крыкам

узнялася з асаковых зарасляў i спуджана кiнулася да лесу (М. Л.). Касыя,

доўгiя ценi ад

прысадаў слалiся на брук (Р. М.). На рэчцы ледзяныя брыжы

пачалi адставаць ад берагоў (Бр.). Гэта наша жыта з горкi да лагчыны ў

цёмныя чупрыны кудры завiвае (Гл.). Завiлiся дажджынкi ў каралi i павiслi

слязьмi на бярозах (Гл.). 3 яго цвету i з верасу лаўры буду вiць я

краiне на

радасць (Гл.). Яна свяцiла зоркай яснай, яна гарнула i хiлiла, бы нейкiх чар

нязнаных сiла (К-с).

3. Назоўнiкi, якiя абазначаюць сукупнасць асоб або пэўныя грамадскiя

пласты: бацькi, людзi, кадры, вярхi, нiзы i iнш. Нарадзiўся ў iх сын, ды так

прыгожы, што бацькi не нацешацца з яго (Як.). Гэта нашы людзi, гэта

нашы дзецi! (К-с). Пытанне аб лiтаратурных кадрах у нас надзвычай

вострае (К. Ч.). Купала, як i Горкi, выйшаў з нiзоў народа (Iв.). Гогаль

закрануў надзённую, палiтычна вострую тэму, з якой вынiкала, што яны

бяспраўныя,

вярхi своекарыслiвыя («Пол.»).

4. Назоўнiкi, якiя паходзяць ад прыметнiкаў i абазначаюць групы або

класы жывёл, насякомых, паўзуноў, рыб, сямействы культурных або дзiкiх

раслiн, траў, караняплодаў, вiды выплат цi збораў: млекакормячыя,

парнакапытныя, сумчатыя, траваедныя, аднаклетачныя, жгуцiкавыя,

кольчатыя, павукападобныя, членiстаногiя, земнаводныя, асятровыя,

храстковыя,

лускакрылыя; азiмыя, яравыя, пальмавыя, тутавыя, бабовыя,

хваёвыя; прэмiяльныя, сутачныя, камiсiйныя, чаявыя, праязныя,

камандзiровачныя i iнш. Механiзатары саўгаса ў лепшыя тэрмiны

завяршылi ўборку каласавых («М. пр.»). Хутка пайшлi ў рост азiмыя

(«Зв.»).

5. Некаторыя рэчыўныя назоўнiкi, якiя абазначаюць: а) аднародную

масу рэчыва цi матэрыял, вiды стравы i iнш.: aбoi,

дровы, каноплi, пачаткi,

дрожджы, дyxi, мазгi, лекi, кансервы, прысмакi, крупы, бiткi, зразы,

тэфтэлi, пiкулi (кулiн.) i iнш. На двары чырвонаармейцы пiлавалi дровы

(Гал.). Угледзеўшы сваё начальства, ледзь не выткнуўся быў з канапель,

каб радасна крыкнуць iм (М. Л.). У халодных сенцах стаялi ночвы з

памытымi гуркам

i i былi рассыпаны крупы (К. Ч.). На вокнах толькi стаяла

некалькi бальзамiнаў у iржавых банках ад кансерваў (К. Ч.). Галодны,

можа, небаракi, а мо абрыдлi iм прысмакi – вяндлiна, мяса i катлеты (К-с).

Арцём Iсакавiч пачаў корпацца ў цемры ў сваiм чамаданчыку, шукаючы

патрэбных лекаў (М. Л.);

б)

розныя адкiды або рэшткi якога-небудзь рэчыва: высеўкi, пазадкi,

пацяробкi, вычаскi, ачоскi, выграбы, агрэбкi, выбiркi, выжымы, падонкi,

выскваркi, вытапкi, недаедкi, недапiткi, памыi, адкiды, адходы, аб’едкi,

абдзiркi, апiлкi, ачысткi i iнш. У нашых кайстрах яшчэ недаедкi хлеба i

нават мяса: яго мы знайшлi на хутары (К.

Ч.). Я кiдаю Трэзару аб’едкi са

стала (Бяд.). Нiбы памыямi аблiты, стаяў ён некалькi хвiлiн (К-с).

6. Некаторыя абстрактна-зборныя назоўнiкi, у прыватнасцi:

а) назоўнiкi, якiя абазначаюць дзеяннi, працэсы, станы з адценнем

працягласцi цi паўтарэння: паводзiны, абставiны, выбары, перавыбары

зносiны, адносiны, суадносiны, пярэзвы, пярэймы, перагонт, манеўры,

абдымкi, дэбаты, крыватолкi, клешчы (разм.), спевы, скокi, гулi,

выкрутасы, залёты, кознi, падкопы (разм.), нападкi, непаладкi, ванiты

(разм.), сухоты, роды, схваткi, дрыжыкi, пабоi, хiтрыкi, кепiкi, кпiны,

заняткi, замаразкi, прымаразкi i iнш. Па дварах чуўся гоман i пярэзвы (Ц.

Г.). Гэта ж, бач, ушчуў, што прыехаў Стэпiн сын у госцi, дык барджэй на

пярэймы i кiнуўся (Ц. Г.). Iгнась трапiў у мацерыны абдымкi (Ц. Г.).

Камандарм амаль заўсёды, прыязджаючы ў дывiзiю, знаходзiў нейкiя

непаладкi (I. М.). Трэслася Верамейчыкава хата ад лаянкi i кленiчаў

(Крап.).

Яна была вырашана перад самымi перавыбарамi (Крап.). Стаялi

ўжо невялiчкiя прымаразкi i было сцюдзёна (Бр.). Яго брыгада iшла

першая на вытворчых манеўрах (К. Ч.);

б) назоўнiкi, якiя абазначаюць вiды гульняў: гарадкi, бабкi, кеглi,

фанты, хованкi, жмуркi, гарэлкi, шашкi, шахматы i iнш. Вечар скончыўся

гульнямi. Селi гуляць у «фанты

» (К-с). «Давайце кiнем гуляць у хованкi»,–

сурова гаворыць ён (К-с). Клопiкаў пасля вячэры iгpaў у шашкi са сваiм

старым дружбаком (М. Л.);

в) назоўнiкi, якiя абазначаюць народныя звычаi, абрады, рэлiгiйныя

святы i г. д.: вячоркi, iмянiны, радзiны, памiнкi,

хрысцiны (хрэсьбiны),

пасядзелкi, заручыны, уваходзiны, агледзiны, розгляды, праводзiны,

провады, зажынкi, дажынкi, запускi, коляды, дзяды, папрадухi i iнш.

Душою гэтых вячорак, галоўнай выдумшчыцай i за-вадатарам заўсёды

была Наташа (Кр.). У тую хату, дзе кравец шыў кажухi, кожны вечар

збiралiся пасядзелкi (К. Ч.). Селiвестр спраўляў уваходзiны ў новую

хату

(Кр.). А я лiчу, Аўдоцця Захараўна, што гэтыя розгляды зусiм лiшнiя

(Крап.). Урачыстыя будуць праводзiны бальшавiцкай вясны i сяўбы (А.

К.). Два гады мы i косiм i жнём, каб вялiкiя справiць дажынкi (Астр.);

г) назоўнiкi, якiя абазначаюць прамежкi часу або

прасторавыя паняццi:

канiкулы, суткi, буднi, сумеркi, гонi, паўгонi i iнш. Якраз наблiжалiся

зiмовыя канiкулы вучняў, i можна было адлучыцца на час са школы

(Шах.). Задажджылася раптам на цэлыя суткi, на некалькi дзён (Брыль).

Дзень добры, юная вясна! Дзень добры вам, лясы i гонi! (К-с). Але да

фурманак было з паўганок, а гаварылi не вельмi моцна (Крап.).

7. Некаторыя геаграфiчныя, а таксама астранамiчныя назвы: Горкi,

Чонкi, Агароднiкi, Сувалкi, Шастакi, Боркi, Цiмкавiчы, Рачкевiчы,

Рачкавiчы, Бялевiчы, Гулевiчы, Лютавiчы, Жываглодавiчы, Фiлiпавiчы,

Мацкевiчы, Блеўчыцы, Васiльчыцы, Доктарав

iчы, Чыжэвiчы, Верабевiчы,

Суханавiчы, Лядныя, Дзягцяныя, Макраны, Жыгулi, Гiмалаi, Нiдэрланды,

Фiлiпiны; сузор’е Блiзняты i iнш. Каля маёнтка Борак школ блiзкiх не

было, i з гэтай прычыны бацька кiнуў службу i пераехаў на сваю радзiму ў

мястэчка Цiмкавiчы

Капыльскага раёна i (К. Ч.).

Наркевiч А.I.

Назоўнiк. Граматычныя катэгорыi i формы. –

Мн.: Выд-ва БДУ, 1976. – С. 76-82.

А.І. Наркевіч

НЕСКЛАНЯЛЬНЫЯ НАЗОЎНIКI

АСНОЎНЫЯ ГРУПЫ НЕСКЛАНЯЛЬНЫХ НАЗОЎНIКАЎ

Да нескланяльных адносяцца назоўнiкi, якiя не маюць парадыгмаў

скланення i суадносных форм лiку i выражаюць граматычныя значэннi

склону i лiку сiнтаксiчна – пры дапамозе форм дапасаваных да iх

прыметнiкаў, дзеепрыметнiкаў, парадкавых лiчэбнiкаў цi займеннiкаў.

Большую частку нескланяльных назоўнiкаў складаюць словы iншамоўнага

паходжання. Па лексiчных i граматычных адзнаках нескланяльныя

назоўнiкi падзяляюцца на некалькi груп:

1. Неадушаўлёныя назоўнiкi нiякага роду, якiя заканчваюцца на

галосныя гукi: aвíзa, амплуá, арыёза, балéра, барóка, брýта, вéта, гéта,

дынáма, iнкáса, iнкóгнiта, крэда, лiбрэта, магнéта, нéта, пóла, пiянíна,

сáльда, сóла, сóльда, сапрáна, тáнга, фартэпiяна, фiяска фóта, экстра,

эмбáрго; адáжыо, аргó, бардó, бюрó, дамiнó, дэпó, жабó, кiлó, кiнó, ландó,

латó, мантó, метрó, палiтó, панó, платó, ракакó, рандó, трумó, трыкó;

капрычыó, трыó, радыё; iнжэню, iнтэрв’ю, меню, рагý, табý; атэльé,

дасьé, дэфiлé, жэлé, кальé, камюнiкé, манпансьé, пап'é-машэ, парцьé, пiкé,

рэзюмé, рэлé, фаé, фiлé; галiфэ, гафрэ, дражэ, кабарэ, кашнэ, кафэ, клiшэ,

купэ, партманэ, пенснэ, плiсэ, пюрэ, турнэ, шасэ; áлiбi, джэрсi, жáлюзi,

канфецi, кепi, лiберцi, салáмi, таксi, хáкi, шáci; алéгры, журы, папуры,

пары

i iнш. Аркестр iгpae пiкантнае танга (Сам.). З фота, перакрэсленага

ciнiм алоўкам, глядзяць на начальнiка колкiя вочы (Сам.). Ён

жа [Кох]

ўciмi жандарамi камандуе, ён у самым гестапа працуе (М. Л.). На крэсле

сядзеў чалавек у палiто (Бар.). Дашывай, мая iголка, навамоднае манто

(Ал.). Сiзыя клубы дыму грузна павiслi над дэпо, над пуцямi (М. Л.).

Вiтрыны магазiнаў, рэкламы кiно струменiлi белае святло электрычнасцi

(Сам.). Ён

працаваў тут жа, за сталом бюро прапускоў (М. Л.). Там

маладосць праходзiла, праверыўшая пecнi за кайлам у тунелях глыбокага

метро (Бр.). А па радыё тым часам на кароткай моўнай хвалi навiну

сусветным масам пра яго перадавалi (Крап.). Мы ўчора на балоце канавы

капалi i клалi i ўбiвалi на шасэ камень

(А. К.). Я ўскiдваю на плечы свой

дэмiсезон i iду з купэ (Гал.). Клемусь выскачыў з хаты i праз хвiлiн

пятнаццаць прынёс у кiшэнi картовых галiфэ пляшку (К. Ч.). Арцём

Icaкавiч збянтэжана пpaцipaў сваё пенснэ (М. Л.). Мы зараз зойдзем у

кафэ (Сам.). У залiтым святлом электрычнасцi фае перад вачыма Сяргея

Пятровiча ўзнiкла даўно забытая дэталь i разварушыла далёкiя ценi дзён

(Сам.).

2. Адушаўлёныя назоўнiкi, якiя абазначаюць жывёл:

дынга, зебу,

какаду, калiбры, кенгуру, марабу, понi, фламiнга, шымпанзэ. Гэтыя

назоўнiкi маюць значэнне мужчынскага роду, калi яны абазначаюць

самцоў, i значэнне жаночага роду, калi абазначаюць самак: Дзесьцi

непадалёк забрахаў дынга.

3. Адушаўлёныя назоўнiкi мужчынскага i жаночага роду, якiя

абазначаюць асоб паводле ix сацыяльнай i нацыянальнай прыналежнасцi,

грамадскага становiшча, роду дзейнасцi, занятку, службы i заканчваюцца

на галосныя гукi: аташэ, буржуа, дэндзi, iмпрэсарыо, комi, кулi, кюрэ,

маэстра, мiкада, ранцье, урду, хiндзi, янкi, ледзi i iнш.

4. Адушаўлёныя назоўнiкi жаночага роду, якiя служаць формай

звароту i заканчваюцца на цвёрдыя зычныя: мic, мicic, мадам. Сюды

адносяцца таксама некаторыя жаночыя ўласныя найменнi iншамоўнага

паходжання: Кармэн, Элен i iнш.

5. Прозвiшчы асоб жаночага полу, якiя паходзяць ад назваў прадметаў

нiякага роду, а таксама ад назваў прадметаў, род якiх выразна не

вызначаецца: Шыла, Сукала, Долата, Ворыва, Пуцейка, Сямашка,

Машара, Сасюра, Сцяпура, Пiчэта i iнш. Любоў да кнiгi ў Iрыны Масла

нарадзiлася яшчэ тады, калi яна вучылася ў шко

ле («ЛШ»).

6. Прозвiшчы асоб жаночага полу, якiя заканчваюцц

а на зычныя:

Сокал, Булат, Чаркас, Колас, Копаць, Карабань, Шыбай, Пашкевiч,

Чарнушэвiч, Урбановiч, Стэльмах, Кучык, Есьман i iнш. На ранiшняй

нарадзе не было толькi Зоi Бузак («М.»).

7. Уласнабеларускiя i iншамоўныя прозвiшчы асоб мужчынскага i

жаночага полу, якiя заканчваюцца на нацiскное -о: Гурло, Вiтко, Лano,

Чуйко, Ляйко, Гюго, Гуно, Гiзо, Дзiдро, Дзюкло, Дэфо, Русо i iнш. Сюды

адносяцца таксама iншамоўныя iмёны i прозвiшчы, якiя заканчваюцца

спалучэннямi -io, -ыо, -ао, -во- яо, -льё: Ан-тонiо, Бакачыо, Бiдлао,

Галiлео, Сяо, Мельё, Эскамiльё i iнш. Кампазiцыя навелы Бакачыо –

кампазiцыя кароткага сюжэтнага апавядання (Гал.).

8. Прозвiшчы, якiя заканчваюцца на -ix (-ых) i маюць форму

прыметнiкаў роднага склону множнага лiку: Чуткiх, Барановых, Белых,

Чарных, Сядых, Крутых, Чарамных i iнш.

9. Iншамоўныя iмёны i прозвiшчы, якiя заканчваюцца на -i (-ы): Kiцi,

Miмi, Бэцi, Гандзi, Bepдзi, Пучынi, Paciнi, Тасканiнi, Гарыбальдзi, Джонi,

Нiзамi, Мурадэлi, Паганiнi, Руставелi, Тарычэлi, Кавальеры, Kуiнджы,

Веспучы, Кюры i iнш.

10. Многiя iншамоўныя iмёны i прозвiшчы на -а (-я). Нана, Джардана

Бруна, Катаяма, Дзюбуа, Фарыа, Дзюма, Заля i iнш.

11. Iншамоўныя прозвiшчы на -е (-э): Лiтке, Тарле, Фрунзе,

Арджанiкiдзе, Эйве, Мелье, Мантэск’е, Буш’е, Фур’е, Струве, Дантэ,

Бiзэ, Гейнэ, Гётэ i iнш. Для Ме-рыме характэрна надзвычайная мастацкая

выразнасць пры слоўнай скупасцi (Гал.). Самыя раннiя выказваннi аб

навеле як жанры належаць Гётэ (Гал.).

12. Iншамоўныя iмёны i прозвiшчы на -у (-ю): Ганчу, Мiлку, Петру,

Петрэску, Амаду, Керду, Нэру, Шэню i iнш.

13. Iншамоўныя геаграфiчныя назвы, якiя заканчваюцца на галосныя:

Сухумi, Батумi, Тбiлiсi, Дэлi, Сочы, Плаешцi, Чыкага, Осла, Iашкар-Ала,

Глазга, Ватэрлоо, Монтэвiдэо, Бруге, Баку, Самалi, Чылi, Перу, Гобi, По,

Miciciпi, Мiсуры, Гаiцi, Барнео i iнш.

14. Лiтаратурныя абрэвiятуры, якiя заканчваюцца на розныя зычныя

гyкi: ЦСУ, ЦДСА, БПI, БДУ, СССР, МТС, РТС, ААН i iнш. Гадзiны праз

паўтары Mixacь Кiрылавiч выйшаў на шлях каля МТС i пачуў ix галасы

(Шам.). Калi раней з надыходам

зiмы сувязь калгаса з МТС амаль

парывалася зyciм, то цяпер яна нават пашырылася (Шам.).

Наркевiч А.I.

Назоўнiк. Граматычныя катэгорыi i формы. –

Мн.: Выд-ва БДУ. – С. 60-62.

Т.Р. Рамза

ДЫНАМIКА ВАРЫЯНТНЫХ ФОРМА

Ў РОДНАГА СКЛОНУ

З самага пачатку станаўлення новай беларускай лiтаратурнай мовы

не iснавала адзiнства ў напiсаннi канчаткаў назоўнiкаў у родным

склоне множнага лiку, асаблiва гэта тычыцца нiякага i жаночага роду.

Як неаднаразова сведчылi даследчыкi, такi факт абумоўлены шэрагам

прычын: «асаблiвасцямi гiстарычнага развiцця граматычнага ладу

беларускай народна-дыялектнай мовы, характарам узаемадзеяння i

узаемаадносiн беларускай лiтаратурнай мовы з народнымi гаворкамi i

суседнiмi лiтаратурнымi мовамi на розных этапах iх гiсторыi,

тэндэнцыяй да унiфiкацыi розных тыпаў скланенняў

» [23, с. 132]. Мэта

прапанаванага артыкула – прасачыць замацаванне дынамiкi ваганняў

дублетных формаў роднага склону

–оў

-аў

i ø (нулявога канчатка)

назоўнiкаў нiякага роду i жаночага -

а/-я

, што зафiксавана ў

граматычных нарматыўных дапаможнiках, пачынаючы з граматыкi Б.

Тарашкевiча.

У першай “Беларускай граматыцы для школ” назоўнiкi нiякага

роду на

-о/-а

накшталт

сяло, калена, мора

пры ўзоры скланення

падаюцца з канчаткам

–аў

сёлаў, каленаў, мораў

[1, с.18], але нiжэй у

правiле адзначана: “Родны склон мн. л. можа ўжывацца або з

канчаткам

оў

(аў)

, або без канчатку (адна аснова):

вядзёр – вёдраў,

красён – кроснаў, плеч – плечаў

i г.д.” [1, с. 19; 2, с.76]. Тое ж

датычыць i наз. ж. р. на

–а

: ”Родны склон мн. лiку мае часта канчатак

оў

, як у мужчынскiм родзе:

водаў, варонаў, маладзiцаў, песьняў, земляў

i г.д. Але найчасцей ужываюцца гэткiя формы, як

дачок, дзявок, гор,

зор, кароў, галоў, зямель, нядзель, сьлёз, лялек, шпiлек

i г.д. Толькi рук i

ног заўсёды без канчатку

аў

» [1, c. 22; 2, c.81].

У 1927 г. у Прадмове да 5-га выдання «Беларускага правапiсу» Язэп

Лёсiк пiсаў: «Процэс вытварэньня нашае лiтаратурнае мовы адбыўся

натуральна, вольна i без пабочнага прымусовага ўплыву, бо ў час

вытварэньня яе Беларусь ня мела адзiнага каманднага цэнтру, якi мог

бы накiраваць разьвiцьцё ў свой бок, выходзячы з свайго мясцовага

патрыятызму. Дзякуючы вольнаму разьвiцьцю, яна ўвабрала ў сябе ўсе

чыста беларускiя асобнасьцi iншых беларускiх гаворак i цяпер у

поўнай меры можа лiчыцца сапраўды народнай, агульнай беларускай

мовай» [3, с.4]

У сваiм Правапiсе Я. Лёсiк падае нарматыўнае напiсанне формаў

роднага склону мн. л. назоўнiкаў нiякага i жаночага роду:

“

Правiла 27

11. Нiякi i жаночы род

1) У родным склоне множнага лiку iменьнiкi нiякага i жаночага

роду звычайна маюць форму чыстае асновы (без канчатку), напр.:

сёлы

– сёл, вароты – варот, дровы – дроў, леты – лет, яйцы – яец, плечы –

плеч, гарадзiшча – гарадзiшч; рэкi – рэк, галовы – галоў, малiны – малiн

i г.д., як

сяляне – сялян, мяшчане – мяшчан

<…>, хоць можа быць

канчатак

аў-яў

малiнаў, вiшняў; вокаў, лiсьцяў

i г.д.

2) У тых разох, калi аснова канчаецца на злучэньне двух цi больш

зычных, памiж зычнымi зьяўляюцца ўстаўныя гукi: пад нацiскам о-ё, а не

пад нацiскам – а-е, напр.: кросны – красён – кросен, вёдры – вядзёр –