Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

(паркетчык, газетчык); 2) адзеяслоўныя назоўнікі са значэннем асобы,

якая выконвае дзеянне, названае ўтваральным словам (дарадчык,

перапісчык); суфікс -льшчык: асоба, якая выконвае дзеянне, названае

ўтваральным словам (шліфавальшчык, насільшчык); суфікс -нік:

адназоўнікавыя назоўнікі са значэннем асобы, якая мае адносіны да

прадмета, што названы ўтваральным словам (ляснік, грыбнік) і г. д.

Пры лексікаграфічным

апісанні (словаўтваральныя слоўнікі)

словаўтваральная сістэма беларускай мовы можа быць прадстаўлена як

сукупнасць словаўтваральных гнёзд, дзе кожнае вытворнае слова мае сваё

фіксаванае месца:

баба – баб-к-а – бабч-ын

баб-ін

баб-ск-і

баб-ул-я – бабул-ін

бабуль-к-а – бабульч-ын

пра-бабул-я

баб-ус

-я

багаж – багаж-н-ы

багаж-нік

бадмінтон – бадмінтан-іст - бадмінтаніст-к-а

бадмінтон-н-ы і г. д.

або як сукупнасць словаўтваральных пар, дзе да кожнага вытворнага

слова, размешчанага ў алфавітным парадку, указваецца яго ўтваральнае,

напрыклад: на-цячы – ад цячы, на-чава-ць – ад ноч, на-чадзіць – ад

чадзіць

і г. д.

Літ.: Граматыка беларускай мовы. Т. 1. Марфалогія . Мн., 1962; Беларуская граматыка. Ч. 1.

Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск. Мн., 1985; Шуба П.П. Уводзіны ў граматыку

беларускай мовы. Мн., 1969; Шакун Л.М. Словаўтварэнне. Мн., 1978.

Беларуская мова. Энцыклапедыя./

Пад рэд. А.Я.Міхневіча -- Мн.,1994.-- С.517–518.

А.А. Лукашанец

СЛОВАЎТВАРАЛЬНЫЯ НОРМЫ

Утварэнне новых лексічных адзінак у мове або ўзнаўленне ў працэсе

маўлення тых, што ўжо існуюць, адбываецца паводле пэўных правіл

словаўтварэння і на ўзор адпаведных словаўтваральных марфаналагічных

мадэлей (марфаналагічных асаблівасцей утварэння аднатыпных слоў).

Таму, калі пад літаратурнай

нормай разумець прынятыя ў моўнай

практыцы < > правілы вымаўлення, словазмянення, словаўжывання і г. д.,

то словаўтваральнай нормай трэба лічыць утварэнне слоў і іх ужыванне ў

строгай адпаведнасці з правіламі словаўтварэння, што існуюць у

беларускай літаратурнай мове. Гэтыя правілы замацаваны

словаўтваральнымі тыпамі і словаўтваральнымі марфаналагічнымі

мадэлямі.

Суаднесенасць вытворнага слова з пэўным словаўтваральным тыпам

забяспечвае правільнае сэнсавае ўжыванне. Напрыклад, у

словаўтваральнай пары пілот – пілотка назоўнік пілотка мае значэнне

'галаўны ўбор'. Таму яно не можа быць пастаўлена ў адзін рад з

назоўнікамі марачка, трактарыстка, студэнтка і іншымі, таксама

ўтворанымі ад назваў асоб

мужчынскага полу з дапамогай суфікса -к- (а):

марак – мара-ч- (а). Слова пілотка ўваходзіць у склад іншага

словаўтваральнага тыпу: матрос – матрос-к-(а), каўбой – каўбой-к-(а).

Выбар патрэбнай словаўтваральнай марфалагічнай мадэлі ў сваю чаргу

забяспечвае правільнае гукавое і графічнае афармленне вытворнага слова.

Параўнаем: француз – француз-ск-(і),

Каўказ – каўказ-ск-(і), таджык –

таджык-ск-(і), але лётчык – лётчыцкі ад лётчык+ск-(і), назіральнік –

назіральніцкі ад назіральнік+ск-(і).

Такім чынам, словаўтваральная норма рэгулюе, па-першае, утварэнне

новых лексічных адзінак і, па-другое, узнаўленне пры маўленні тых, што

ўжо існуюць.

Разам з тым словаўтваральная норма істотна адрозніваецца ад

норм

арфаэпічных, граматычных і іншых. Перш за ўсё яна не такая

універсальная, больш рухомая і цесна звязана з існуючай структурай

лексічнай сістэмы мовы. Словаўтваральнай норме ў ідэале маглі б

адпавядаць усе словы, утварэнне якіх дапускае словаўтваральная сістэма

беларускай літаратурнай мовы. Аднак сувязі, што рэальна існуюць у

слоўнікавым складзе, а таксама

маўленчая практыка носьбітаў мовы (узус)

накладваюць абмежаванні на гэтыя магчымасці. Словаўтваральная норма

ўсё гэта ўлічвае і рэгулюе патэнцыяльныя магчымасці словаўтваральнай

сістэмы.

Словаўтваральная норма звязана, напрыклад, з узаемадзееннем і

канкурэнцыяй сінанімічных словаўтваральных тыпаў. Параўнаем суфіксы

-чык, -шчык-, -нік-, -льнік-, -ец, -ар, -біт: вазіць – воз-чык, нарыхтаваць –

нарыхтоў-шчык, заваяваць – заваёў-нік,

збіраць – збіра-льнік, касіць – кас-

ец, тачыць – ток-ар, малаціць – малаць-біт. Канкурэнцыя

словаўтваральных тыпаў тут праяўляецца ў тым, што словаўтваральная

сістэма беларускай мовы дапускае выкарыстанне любога з прыведзеных

суфіксаў, аднак маўленчая практыка абумоўлівае ўжыванне ў кожным

канкрэтным выпадку толькі пэўнага словаўтваральнага суфікса. У такіх

выпадках словаўтваральная норма рэгулюе выбар пэўнага

словаўтваральнага тыпу і словаўтваральнай мадэлі, але дапускае часам

суіснаванне некалькіх варыянтаў, утварэнне якіх прадвызначана

магчымасцямі словаўтваральнай сістэмы: бусел – бусляня і буслянё, заяц –

зайчаня і зайчанё; рэзаць – рэзка і рэзанне, чытаць – чытка і чытанне

і г. д.

Усё аказіянальнае словаўтварэнне < > з'яўляецца ў рэшце рэшт вынікам

парушэння правіл словаўтварэння і словаўтваральных норм. У сваю чаргу,

адступленне ад словаўтваральных норм прыводзіць да парушэння і

скажэння словаўтваральных сувязей паміж словамі. Напрыклад, зараз у

перыядычным друку сустракаецца слова выступоўца ў значэнні і на ўзор

утварэння прамоўца. Аднак, калі прамоўца ўтворана ад

назоўніка прамова

з дапамогай прадуктыўнага ў сучаснай мове суфікса -ц- (а): прамова –

прамоў-ц-(а), то выступоўца можа быць суаднесена толькі з дзеясловам

выступіць (выступаць): выступіць – выступ-оўц-(а). А суфікс -оўц-(а) не

ўласцівы словаўтваральнай сістэме беларускай мовы.

Як і ўсе літаратурныя нормы, словаўтваральныя нормы могуць

мяняцца

. Толькі моўная практыка вырашае лёс таго ці іншага новага слова

або запазычання, якія не адпавядаюць словаўтваральным сувязям і

адносінам, што існуюць у сучаснай літаратурнай мове.

Беларуская мова, Энцыкларедыя /

Пад рэд. прафесара А.Я.Міхневіча. -- Мн., 1994. -- С. 518–519.

У.Ц. Піскун

ПРА СЛОВАЎТВАРАЛЬНЫ ТЫП

І СЛОВАЎТВАРАЛЬНУЮ МАДЭЛЬ

Далейшае ўзбагачэнне і ўдасканаленне лексічных сродкаў беларускай

мовы адбываецца ў адпаведнасці з агульнымі заканамернасцямі развіцця

яе словаўтваральнай сістэмы, з наяўнымі словаўтваральнымі тыпамі і

мадэлямі. “Утварэнне новых слоў, – зазначае В.У. Вінаградаў, –

адбываецца паводле тых словаўтваральных мадэлей і тыпаў, якія ўжо

ўсталяваліся ў мове ці зноў узнікаюць у сувязі з вылучэннем новых

асноў і

выкарыстаннем новых афіксных элементаў, у сувязі з развіццём і

ўдасканаленнем сістэмы словаўтварэння”

Хоць у якасці асноўных адзінак класіфікацыі словаўтваральнай сістэмы

мовы ў сучасным мовазнаўстве вылучаюцца словаўтваральны тып і

словаўтваральная мадэль, многія даследчыкі ўкладваюць у названыя

тэрміны розны змест, па-рознаму падыходзяць і да вылучэння

словаўтваральных тыпаў і мадэлей канкрэтнай лексіка-семантычнай

групы

. У сувязі з гэтым ёсць неабходнасць чотка акрэсліць паняцці

“словаўтваральны тып” і “словаўтваральная мадэль”.

Упершыню лінгвістычны тэрмін “словаўтваральны тып” ужыў

В.Н. Троіцкі

. Разглядаючы асноўныя спосабы словаўтварэння, ён звярнуў

увагу на неабходнасць “… апісаць наяўныя словаўтваральныя тыпы і

Виноградов В.В. Вопросы современного русского словообразования. – РЯШ, 1951, № 2, с. 2.

Гл. Шуба П.П. Пытанні словаўтварэння ў беларускай мове. Аб вызначэнні словаўтваральнага тыпу. –

«Працы Інстытута мовазнаўства АН БССР», вып. 5. Мінск, 1958, с. 25.

Гл. Троицкий В.Н. Основные принципы словообразования. – «Ученые записки Первого

Ленинградского государственного педогогического института иностранных языков», т. 1, Л., 1940, с.

304.

прыёмы стварэння паводле іх новых слоў, даследаваць, якія з гэтых тыпаў,

шаблонаў з’яўляюцца жывымі, г. зн. такімі, па аналогіі з якімі і зараз

будуюцца новыя словы, а якія мёртвымі, г. зн. перасталі ўжо служыць

узорам для пабудовы слоў”

Як відаць, паняцце словаўтваральнага тыпу тут яшчэ не раскрываецца.

Нельга ўстанавіць яго канкрэтнага зместу і з прыведзенага фактычнага

матэрыялу: ён небагаты і падпарадкаваны вызначэнню асноўных спосабаў

словаўтварэння.

Па сутнасці, В.Н. Троіцкім толькі тэарэтычна пастаўлена (ды і то

неакрэслена) пытанне пра неабходнасць у межах пэўнага

словаўтваральнага спосабу вылучаць словаўтваральныя тыпы.

Тэарэтычна і практычна звяртаецца да гэтага пытання В.У. Вінаградаў

Вылучаныя ім словаўтваральныя тыпы аб’ядноўваюць словы аднолькавага

ці блізкага структурна-семантычнага аб’ёму (параўн., напрыклад, рад слоў

аднаго тыпу: волчиха, зайчиха, крольчиха, слониха и волчица, львица,

медведица, орлица, ослица)

Прыведзеныя лексемы называюць самак жывёл і маюць суфіксы –их-,

-иц-, далучаныя да ўтваральных асноў – назоўнікаў мужчынскага роду,

што абазначаюць самцоў. Значэнне вытворных слоў – назоўнікаў жаночага

роду – абумоўлена семантыкай іх утваральных іменных асноў – назоўнікаў

мужчынскага роду.

Крыху інакш у той жа працы В.У. Вінаградавым разглядаюцца

асабовыя назоўнікі жаночага роду

з суфіксам –ух-. Тут, як і вышэй, у адзін

словаўтваральны тып аб'яднаны словы блізкага семантычнага плану: усе

яны абазначаюць жанчыну паводле яе характэрнай прыкметы, якасці

(параўн. грязнуха, толстуха, резвуха, старуха, стряпуха, щебетуха,

побируха)

. Аднак у адрозненне ад першых гэты рад слоў утвораны адным

дэрывацыйным суфіксам –ух-, ад розных асноў: ад іменных (грязнуха,

толстуха, резвуха, старуха) і вербіяльных (стряпуха, щебетуха,

побируха).

Такім чынам, крытэрыі вызначэння словаўтваральных тыпаў у першым

і другім выпадках блізкія, але неаднолькавыя, што абумоўлена пэўнай

неакрэсленасцю, расплывістасцю самога паняцця “словаўтваральны тып

”

Адсюль вынікае, што асноўнымі паказчыкамі пэўнага

словаўтваральнага тыпу В.У. Вінаградаў лічыць семантычнае адзінства яго

вытворных слоў, якое, як правіла, заснавана на семантычным адзінстве

ўтваральных асноў і на структурным адзінстве дэрывацыйнага афікса.

Троицкий В.Н. Основные принципы словообразования, с. 304.

Гл., напрыклад: Виноградов В.В. Русский язык. Грамматическое учение о слове. М.-Л., 1947, с. 94-146;

Современный русский язык. Морфология. М., 1952, с. 96-130 і інш.

Гл. Современный русский язык. Морфология, с. 109.

Гл. Современный русский язык, с. 108.

На непаслядоўнасць вызначэння словаўтваральных тыпаў у В.У. Вінаградава ўказвае П.П. Шуба

(Пытанні словаўтварэння ў беларускай мове, с. 26).

Далейшае ўдакладненне зместу паняцця “словаўтваральны тып”

В.У. Вінаградаў зрабіў у акадэмічнай “Граматыцы рускай мовы” (М.,

1952), дзе вызначаецца як “… усякі рад слоў, што характэрызуецца

семантычным адзінствам, а таксама адзінствам словаўтварэння”

Вызначэнне гэтае не з’яўляецца поўным і патрабуе некаторага

ўдакладнення. Апошняе датычыць асабліва выразу “адзінства

словаўтварэння”. Праз што яно рэалізуецца?

Улічваючы тое, што вытворныя словы структурна і семантычна

суадносяцца з адпаведнымі ўтваральнымі асновамі

, “адзінства

словаўтварэння” павінна рэалізавацца, відаць, праз катэгарыяльнае

адзінства ўтваральных асноў

і гукавое адзінства афіксаў.

Таму не зусім дакладна, на наш погляд, у адным словаўтваральным

тыпе разглядаць суфіксальныя ўтварэнні грязнуха і щебетуха: пры

семантычным адзінстве, праўда, не зусім ярка выражаным (грязнуха –

прыкмета паводле якасці, щебатуха – прыкмета паводле характару

дзеяння), тут адсутнічае “словаўтваральнае адзінства”. Утвораны гэтыя

словы, як ужо адзначалася, ад

розных у катэгарыяльных адносінах асноў

(першае – ад прыметніка, другое – ад дзеяслова).

Не акцэнтуецца ўвага на неабходнасці катэгарыяльнага адзінства

ўтваральных асноў вытворных слоў аднаго словаўтваральнага тыпу і ў

беларускіх лінгвістычных даследаваннях

. Аднак аўтары “Граматыкі

беларускай мовы” ўсё ж сцвярджаюць, што словаўтваральны тып

аб’ядноўвае словы, якія, акрамя адзінства значэння і гукавога афармлення

суфіксаў і прэфіксаў, маюць агульнае значэнне ўтваральных асноў. А гэта,

у сваю чаргу, не дазваляе да аднаго словаўтваральнага тыпу адносіць

вытворныя словы, утваральнымі асновамі якіх з’яўляюцца асновы слоў,

што належаць да розных часцін мовы.

Менавіта ў такім плане разглядаецца ў гэтай працы фактычны

матэрыял па словаўтварэнню назоўнікаў

. У вынікў словы шчабятуха і

таўстуха (утваральнай асновай першага з’яўляецца аснова дзеяслова

шчабятаць, а другога – аснова прыметніка тоўсты) у адрозненне ад

названай “Граматыкі рускай мовы” падаюцца ў розных словаўтваральных

тыпах

Грамматика русского языка, т. 1. М., 1952, с. 44.

Гл., напрыклад: Земская Е.А. Понятие произвидности, оформленности и членимости основ. Развитие

словообразования современного русского языка. М., 1966, с. 4; Винокур Г.О. Избранные работы по

русскому языку. М., 1959, с. 421; Панов М.В. Русский язык. Языки народов СССР, т. 1. М., 1966, с. 71 і

інш.

Пад катэгарыяльным адзінствам утваральных асноў разумеем асновы адной часціны мовы.

Гл., напрыклад: Граматыка беларускай мовы, т. 1. Мінск, 1962, с. 18; Шуба П.п. Пытанні

словаўтварэння ў беларускай мове, і інш.

Граматыка беларускай мовы, т. 1, с. 44.

Там жа, с. 124.

Больш грунтоўна і дакладна раскрываецца паняцце словаўтваральнага

тыпу ў лінгвістычных працах апошніх гадоў

. У прыватнасці, В. Лапацін і

І. Улуханаў прапануюць у адзін словаўтваральны тып уключаць словы,

якія характэрызуюцца, па-першае, агульнасцю структурнага (фармальнага)

паказальніка, па-другое, агульнасцю часціны мовы матывуючых слоў і, па-

трэцяе, агульнасцю семантычных адносін матываванага слова да

матывуючага. Пры гэтым пад матываваным словам разумеецца вытворнае

слова, а пад матывуючым –

утваральная аснова адпаведнага аднакарэннага

слова

Гэты падыход да вывучэння словаўтваральных тыпаў, на наш погляд,

найбольш дакладны: ён мае магчымасць раскрыць спецыфіку

словаўтваральнай сістэмы, паказаць канкрэтны ўзор, канкрэтную мадэль

арганізацыі пэўнага вытворнага слова.

Такім чынам, пад словаўтваральным тыпам патрэбна разумець схему

пабудовы семантычна блізкіх вытворных слоў, якія характэрызуюцца

адзінствам дэрывацыйнага афікса і катэгарыяльным адзінствам іх

утваральных

асноў.

У адрозненне ад словаўтваральнага тыпу словаўтваральная мадэль

абазначае паняцце, якое выступае ў якасці відавога ў адносінах да больш

шырокага родавага паняцця, абазначанага словаўтваральным тыпам

. У

гэтым выпадку праз словаўтваральную мадэль можна ўлічыць канкрэтныя

асаблівасці ўтварэння пэўнага слова ці групы слоў у межах аднаго

словаўтваральнага тыпу. А асаблівасці гэтыя, як правіла, носяць

марфалагічны характар, г. зн. датычаць толькі фармальнага (гукавога) боку

слоў пэўнага тыпу

Е.А. Земская адзначае пяць марфаналагічных разнавіднасцей (мадэлей)

у словаўтваральнай сістэме сучаснай рускай літаратурнай мовы: а) з

чаргаваннем на стыку марфем і без яго (Волга – волжский і Лейпциг –

лейпцигский); б) з устаўнымі галоснымі і без іх (монашеский і мужской); в)

з інтэрфіксамі і без іх (горкоммунхозовец і комсомолец); г) з

усячэннем

Гл., напрыклад: Dokulil M/ Troveni slov v centine? 1. Praha, 1962, с. 202; Очерки по исторической

грамматике русского литературного языка XІX в. Изменения в словообразовании и формах

существительного и прилагательного. М., 1964, с. 279; Земская Е.А. Понятие производности,

оформленности и членимости основ, с. 10-11; Грамматика современного русского литературного языка.

М., 1970, с. 39.

Гл. Лопатин В., Улуханов И. Словообразовательный тип и способы словообразования. – «Русский язык

в национальной школе», 1969, № 6, с. 4-5; Грамматика современного русского литературного языка, с.

37-38.

Некатарыя даследчыкі ўжываюць лінгвістычныя тэрміны «словаўтваральны тып» і «словаўтваральная

мадэль» у якасці тоесных. Гл., напрыклад: Шуба П.П. Пытанні словаўтварэння ў беларускай мове, с. 28;

Протченко И.Ф. Образование и употребление имён существительных – названий лиц в современном

русском языке. – «Учёные записки Московского государственного педагогического института имени

В.И. Ленина», т. 158. М., 1960,

с. 63; Мельникова А.И. Старые и новые модели сложных

существительных без соединительных гласных в современном русском языке. – Там жа, с. 173;

Кубрякова Е.С. Что такое словообразование. М., 1965, с. 14-22 і інш.

Гл. Земская Е.А. Понятие производнасти, оформленности и членимости основ, с. 10-11;

Словообразование современного русского языка. М., 1968, с. 11.

асновы і без яго (зачетка і овсянка); д) з накладаннем марфем і без яго

(лиловый – лиловатый і злой – злить)

Такія ж мадэлі, за выключэннем утварэнняў з устаўнымі галоснымі на

стыку марфем, характэрны і для словаўтваральнай сістэмы сучаснай

беларускай мовы, што абумоўлена праяўленнем агульных заканамернасцей

развіцця роднасных усходнеславянскіх моў. Параўн. бел. утварэнні:

акваланг – аквалангіст – аквалангістка і шпага – шпажыст, фехтаваць –

фехтавальшчык – фехтавальшчыца і валіць – вальшчык – вальшчыца,

Маякоўскі – маяковец і Варашылаў – варашылавец,

Стаханаў –

стаханавец – стаханаўка і Ленін – ленінец – ленінка з прыведзенамі

вытворнымі лексемамі сучаснай рускай літаратурнай мовы.

Вывучэнне мадэлей у межах аднаго і таго ж словаўтваральнага тыпу

выклікана імкненнем больш поўна выявіць асаблівасці словаўтварэння

пэўнага лексіка-семантычнага разраду. Гэта дае магчымасць устанавіць

канкрэтную формулу пабудовы вытворнага слова з улікам і гукавога

характару яго

ўтваральных (асноў і афіксаў), і ўздзеяння закону

перараскладання асноў, што асабліва важна для практыкі “свядомай”

словатворчасці, стварэння тэрміналагічных адзінак.

Так, паводле мадэлі “аснова дзеяслова + інтэрфікс л′ + суфікс -нік” са

значэннем асобы мужчынскага полу лёгка ўтварыць адпаведную

намінацыю. Такім спосабам ад асновы дзеясловаў кідаць, штурхаць і былі

свядома створаны асабовыя намінацыі

кідальнік, штурхальнік, а ад

апошніх – кідальніца, штурхальніца. І калі яшчэ з’явіцца неабходнасць у

падобнага роду словах, – перад намі гатовы, апрабаваны моўнай

практыкай узор утварэння новага слова, канкрэтная яго мадэль.

Суфіксальныя словы – назвы асоб мужчынскага полу аднаго і таго ж

словаўтваральнага тыпу – могуць быць утвораны паводле адной або

некалькіх мадэлей (

параўн., напрыклад, мадэлі слоў двух

словаўтваральных тыпаў: шпага – шпажыст і акваланг – аквалангіст;

лоўкі – лаўкач і ціхі – ціхач).

Што ж датычыць жаночых асабовых намінацый, то тут зусім іншае:

звычайна гэта ўтварэнні адной мадэлі ў межах аднаго словаўтваральнага

тыпу. Апошняе тлумачыцца характарам структурна-семантычнай

суадноснасці іх з мужчынскімі асабовымі намінацыямі, асновы якіх у

дачыненні да жаночых асабовых намінацый выступаюць у якасці

ўтваральных. Таму марфалагічныя змены ў мужчынскіх асабовых

намінацыях, што з’явіліся ў выніку ўзаемадзеяння пэўных семантычных

першаасноў з адпаведнымі дэрывацыйнымі маскуліннымі афіксамі

(суфіксамі), поўнасцю захоўваюцца ў аднакарэнных жаночых.

Фаналагічныя ж змены ў фемінных суфіксах тыпу –ніц-, якія ўтварыліся ад

Гл. Там жа.

адпаведных маскулінных, – з’ява адгістарычная

і ў сучаснай беларускай

літаратурнай мове рэгулярная. Параўн., напрыклад, рэгулярныя

карэлятыўныя пары суфіксаў мужчынскага і жаночага роду: -нік – -ніц-, -

чык – -чыц-, -шчык – -шчыц- і інш.

Пры вызначэнні словаўтваральнай сістэмы пэўнай лексіка-

семантычнай групы важна не толькі выявіць і апісаць наяўныя ў мове

словаўтваральныя тыпы і мадэлі, але і паказаць

ступень здольнасці,

актыўнасці іх ва ўтварэнні новых слоў, асабліва слоў актуалізаванай

семантыкі

, таму што розныя словаўтваральныя тыпы і мадэлі не ў

аднолькавай меры надзелены магчымасцю словатворчасці.

Вызначаючы ступень прадуктыўнасці словаўтваральнага тыпу,

неабходна ўлічваць не столькі яго лексічную колькасную ёмістасць, колькі

характар структурных і семантычных сувязей, ступень удзелу ва ўтварэнні

новых слоў, пазіцыю, што займае ён пры канкурэнцыі ідэнтычных у

семантычных і стылістычных

адносінах тыпаў

Прадуктыўнымі словаўтваральнымі тыпамі, паводле такога

меркавання, будуць лічыцца толькі тыя, якія адпавядаюць усім крытэрыям

у сукупнасці, г. зн. служаць для ўтварэння новых семантычна

актуалізаваных слоў, дэрывацыйны афікс якіх пры вялікай структурнай і

семантычнай ёмістасці, гнуткасці займае ўстойлівыя пазіцыі ў працэсе

канкурэнцыі з найменш жыццядзейнымі словаўтваральнымі сродкамі

Прадуктыўныя словаўтваральныя тыпы могуць быць рэгулярнымі, паводле

якіх пры неабходнасці можна ўтварыць пэўнае вытворнае слова.

Гэтыя тэарэтычныя асновы могуць стаць вызначальнымі пры апісанні

словаўтваральнай сістэмы пэўнага лексіка-семантычнага разраду

вытворных слоў, паколькі такі падыход дае магчымасць наглядна паказаць

працэс афармлення структурна-семантычнага аб’ёму яго дэрыватэм.

Беларуская мова і мовазнаўства.

Міжвузаўскі зборнік. Выпуск ІІІ. –

Мн., 1975. -- С. 117-121.

З.І. Бадзевіч

МНОЖНАСЦЬ СЛОВАЎТВАРАЛЬНАЙ СТРУКТУРЫ

ПРЫМЕТНІКАЎ

З ПРЭФІКСАМІ АДПРЫНАЗОЎНІКАВАГА ПАХОДЖАННЯ

Гл., напрыклад: Селищев А.М. Старославянский язык, т. 2. М., 1952, с. 60; Нарысы па гісторыі

беларускай мовы. Мінск, 1957, с. 33-34. Лукашук М.П. Суфіксальнае ўтварэнне назоўнікаў са значэннем

асобы жаночага полу. – “Вестнік Беларускага дзяржаўнага універсітэта імя У.І. Леніна”, серыя 4, № 3,

Мінск, 1770, с. 50 і інш.

Пад словамі актуалізаванай семантыкі разумеюцца словы, неабходнасць якіх выклікаецца сучаснымі

патрабаваннямі развіцця спосабаў вытворчасці і адпаведных ім грамадскіх адносін; у дачыненні да

асабовых намінацый – гэта перш за ўсё так званыя nomina agentis тыпу фрэзіроўшчык-фрэзіроўшчыца.

Гл. Немищенко Г.П. Словообразование существительных женского рода со значением лица в

современном чешском языке. – «Ученые записки Института славяноведения АН СССР», т. 19, М., 1960,

с. 160.

Там жа.

Ў СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ

Прыметнікі з прэфіксамі адпрыназоўнікавага паходжання ад-, без-, да-,

за-, звыш-, каля-, між-, на-, пад-, над-, паза-, пасля-, перад-, пры- – гэта

дэрываты рознай структуры, мона- і поліматываваныя. Яны часцей

называюць прымету праз адносіны да неадушаўлённых прадметаў рознай

семантыкі і выражаюць агульнае словаўтваральнае значэнне прасторавага

або часавага зместу (пазалеташні

, перадвясельны, міжкраёвы,

падснежны), або адсутнасць чаго-небудзь (безазёрны, бяскласавы,

бясшумны).

Словаўтваральная структура адных вытворных празрыстая, выразная, а

таму мае адназначнае вытлумачэнне адносна матывацыі і спосабу

ўтварэння. Напрыклад: міжгародні, зарэчны, настольны, падстрэшны –

вытворныя прэфіксальна-суфіксальнага спосабу, паколькі

беспрэфіксальныя карэляты, якія існуюць у мове, маюць у сваім складзе

або іншыя суфіксы (міжгародні –

гарадскі), або адрозніваюцца

акцэнталагічна (зарэчны – рачны), або зусім не маюць суфіксальнага

карэлята (падстрэшны).

Разыходжанні ў вызначэнні спосабаў словаўтварэння ўзнікаюць

пераважна тады, калі беспрэфіксальныя карэляты фармальна супадаюць з

функцыянальна наяўнымі ў мове прыметнікамі.

Калі ўлічыць, што словаўтваральная матываванасць – заўсёды з’ява

двухбаковая, фармальна-семантычная, то такога роду вытворныя можна

разглядаць як многаматываваныя

(поліматываваныя), гэта значыць такія,

што могуць утварацца двума спосабамі: прэфіксальным (пры матывацыі

прыметнікам) і прэфіксальна-суфіксальным (пры матывацыі назоўнікам).

Напрыклад, прыметнікі завоблачны, міжкантынентальны,

пасляабедзенны семантычна матывуюцца не толькі назоўнікамі воблака,

кантынент, абед, але і спалучэннямі назоўнікаў з прыназоўнікамі: за

воблакамі, між кантынентамі, пасля абеду. Гэта дазваляе адносіць іх да

прэфіксальна

-суфіксальных утварэнняў. Разам з тым іх значэнне можа

быць вызначана праз семантыку суадносных суфіксальных прыметнікаў,

якія па сваіх лексіка-граматычных значэннях з’яўляюцца адноснымі і

выражаюць агульнае значэнне прыметы праз адносіны да прадмета:

кантынентальны ‘які мае адносіны да кантынента, знаходзіцца на

кантыненце’, абедзенны ‘які мае адносіны да абеду’. Агульнае значэнне

адноснасці захоўваецца ў прыметніках і тады, калі да іх далучаецца

прэфікс. Аднак такія адносіны канкрэтызуюцца ў залежнасці ад значэння

прэфікса, гэта значыць, што прэфікс праяўляе сябе ў поўнай адпаведнасці з

тыповай для яго функцыяй як семантычна мадыфікацыйны кампанент.

Параўн.: завоблачны – ужо не проста ‘які адносіцца да воблака’, а ‘які

знаходзіцца за

воблакамі, вышэй воблакаў’; міжкантынентальны – ‘які

адбываецца, выкарыстоўваецца паміж кантынентамі’; пасляабедзенны –

‘які бывае, адбываецца пасля абеду’.

У тых выпадках, калі вытворныя прыметнікі маюць словаўтваральныя

сувязі з рознымі словамі, прынята гаварыць аб множнасці іх

словаўтваральнай структуры і матывацыі і адсюль па-рознаму вызначаць

спосаб утварэння. З сінхроннага пункту гледжання дваістую

інтэрпрэтацыю словаўтваральнай структуры маюць цэлыя групы

вытворных прыметнікаў, у склад якіх уваходзяць прэфіксы

адпрыназоўнікавага паходжання. Напрыклад: без-: бестактоўны

–

тактоўны і такт (без такту), беспрыставачны – прыставачны –

прыставачны і прыстаўка (без прыстаўкі), бясшумны – шумны і шум (без

шуму), безграшовы – грашовы і грошы (без грошай), бескаляровы –

каляровы і колер (без колеру); да-: давераснёўскі – вераснёўскі і верасень

(да верасня), дашкольны – школьны і школа (да школы), даваенны – ваенны

і вайна (да вайны); паза

-: пазакласны – класны і клас (па-за класам),

пазапланавы – планавы і план (па-за планам), пазашлюбны – шлюбны і

шлюб (па-за шлюбам); перад-: перадваенны – ваенны і вайна (перад

вайной), пераднавальнічны – навальнічны і навальніца (перад навальніцай);

над-: надвоблачны – воблачны і воблака (над воблакамі), надпалубны –

палубны і палуба (над палубай); між-: міжпланетны – планетны

і планета

(між планетамі), міжфракцыйны – фракцыйны і фракцыя (між

фракцыямі); пры-: прышкольны – школьны і школа (пры школе),

прыдарожны – дарожны і дарога (пры дарозе); між-: міжкалгасны –

калгасны і калгас (між калгасамі); унутры-: унутрыцэхавы – цэхавы і цэх

(унутры цэха), унутрыкалгасны – калгасны і калгас (унутры калгаса) і інш.

Назіраюцца выпадкі траістай матывацыі:

забайкальскі – Забайкалле,

Байкал (за Байкалам), байкальскі; закаўказкі – Закаўказзе, Каўказ (за

Каўказам), каўказскі і інш.

Множнасць матывацыі выключаецца для прыметнікаў: а) з націскам на

канчатку (перадбаявы, дафрантавы – націск на канчатку – прымета

чыстай прэфіксацыі), б) матываваных устойлівымі спалучэннямі

(перадалімпійскі – алімпійскія гульні; міжафрыканскі – афрыканскія

краіны), в) пры фармальным супадзенні, але семантычным разыходжанні

(

бясхібны – ‘які не мае недахопаў, якому не ўласцівы хібы’; хібны –

‘адмоўны, нядобры, памылковы, няправільны’).

Беларуская мова ў другой палове ХХ стагоддзя.

Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі. –

Мінск, 22–24 кастрычніка 1997 г. -- С.95–96.

З.Б. Варановіч

БЯССУФІКСНЫЯ АДДЗЕЯСЛОЎНЫЯ

АСАБОВЫЯ НАЗОЎНІКІ

У сучаснай беларускай літаратурнай мове, як і ў рускай, найбольш

пашыраны такія спосабы

словаўтварэння, пры якіх асноўным

матэрыяльным сродкам выражэння словаўтваральнага значэння з'яўляецца