Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

Даследаванне фразеалогіі сучаснай беларускай літаратурнай мовы ў

стылістычным і функцыянальным аспекце дазваляе сфармуляваць

наступныя вывады.

1. У фразеалогіі суадносіны паміж экспрэсіўна-ацэначнай і

функцыянальна-стылявой афарбоўкамі неаднародныя і складаныя.

Аб'ектыўнымі паказчыкамі функцыянальна-стылявой афарбоўкі

фразеалагізма з'яўляюцца: значнасць унутранай формы фразеалагізма,

этымалагічны, семантычны, структурны, эўфанічны, кампанентны і

колькасны крытэрыі.

2. Функцыянальна

-стылявая афарбоўка некаторых фразеалагізмаў

рухомая і зменлівая, што вытлумачваецца грамадскай пераацэнкай таго ці

іншага выразу. Таму ў фразеалогіі выдзяляецца даволі значны разрад

функцыянальна не замацаваных за пэўным стылем фразеалагізмаў, якія,

аднак, не могуць кваліфікавацца як міжстылявыя і нейтральныя.

3. Пераважная большасць як мнагазначных, так і сінанімічных

фразеалагізмаў характарызуецца стылістычнай аднароднасцю,

маналітнасцю

іх стылістычнага значэння.

4. Фразеалагізмы па іх семантычнай сувязі са словам падзяляюцца на

тры групы: I) суадносныя са словам, 2) несуадносныя са словам, 3)

эквівалентныя слову. У апошнюю групу ўваходзіць каля 5%

фразеалагізмаў.

5. Фразеалагізмы выконваюць у маўленні разнастайныя функцыі. Да

функцый узуальнага характару адносяцца: намінатыўная, функцыя

лаканізацыі маўлення, функцыя вобразнага выказвання, ацэначная,

эмацыянальная, экспрэсіўная.

Функцыі аказіянальнага характару: функцыя

стварэння гумару і сатыры, функцыя моўнай характарыстыкі персанажа,

функцыя стварэння градацыі, а таксама шэраг функцый кампазіцыйна-

канструктыўнай накіраванасці.

6. У мастацкім маўленні звычайна не назіраецца нематываванае

паўтарэнне аднаго і таго ж фразеалагізма, і гэта адпавядае вядомаму

закону аб павелічэнні інфармацыйнай каштоўнасці знака з памяншэннем

яго частотнасці.

7. Своеасаблівае

і разнастайнае жыццё фразеалагізмаў у «творчым

кантэксце», шматлікія спосабы іх выкарыстання паказваюць, што

фразеалогія ва ўмелых руках майстроў слова – невычэрпная крыніца

вобразаў і стылістычных эфектаў. Супярэчнасць паміж расчлянёнай

формай фразеалагізма і яго семантычнай цэласнасцю выступае як

аб'ектыўная моўная крыніца самых разнастайных трансфармацый і

мадыфікацый фразеалагічнай адзінкі. Выяўлена больш як 20

стылістычных

прыёмаў індывідуальна-аўтарскага ўжывання фразеалагізмаў са

змяненнямі рознага характару. Адны з гэтых прыёмаў уваходзяць у групу

структурна-семантычных змяненняў, другія – у групу семантычных

змяненняў фразеалагізма. Паміж тыпам фразеалагізма і яго схільнасцю да

тых ці іншых прыёмаў творчага выкарыстання існуюць пэўныя

ўзаемасувязі.

8. Пытанні стылістычнага выкарыстання фразеалагізмаў цесна звязаны

з праблемай «фразеалагізм і норма». Павінны размяжоўвацца

матываваныя і нематываваныя адхіленні ад нормы, а таксама варыянты ў

межах нормы і дапушчальныя ў вершаваным маўленні версіфікацыйныя

варыяцыі фразеалагізмаў. Фразеалагічная норма – паняцце складанае і

многааспектнае, звязанае з семантычнымі, граматычнымі і стылістычнымі

асаблівасцямі фразеалагізма, яго кампанентным складам, лексіка-

граматычнай спалучальнасцю ў кантэксце і г.д. Шматлікія неабумоўленыя

адступленні ад фразеалагічнай нормы парушаюць такія камунікатыўныя

якасці, як правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чыстата і дарэчнасць

маўлення. Аналіз фразеалагічнага «адмоўнага моўнага матэрыялу»

(Л.У. Шчэрба) мае істотнае значэнне ў барацьбе за культуру мовы, у

лексікаграфічнай практыцы і ў вучэбна-выхаваўчым працэсе вышэйшай і

сярэдняй школы.

Лепешаў І.Я. Праблемы фразеалагічнай стылістыкі

і фразеалагічнай нормы. – Мн.: Навука і тэхніка, 1984. – С. 262-263.

Б.А. Плотнікаў

КЛАСІФІКАЦЫЯ ФРАЗЕАЛАГІЗМАЎ

З улікам вылучаных дзесяці крытэрыяў фразеалагічнасці ўсе ідыёмы

могуць быць размеркаваны па ступені семантычнай спаянасці сваіх членаў

(па ступені фразеалагічнасці), прычым гэта ступень у залежнасці ад

колькасці прыдатных крытэрыяў для кожнай канкрэтнай ідыёмы

вымяраецца пэўным

колькасным паказчыкам па шкале ад 1

(стопрацэнтныя ідыёмы, у якіх зазначаюцца ўсе крытэрыі

фразеалагічнасці) да 0,1 (ідыёмы, што маюць толькі адзін які-небудзь

крытэрый фразеалагічнасці).

У прыведзенай табліцы размеркаваны беларускія ідыёмы з

вызначэннем ступені іх фразеалагічнасці на грунце наступных

разгледжаных вышэй крытэрыяў: 1) даслоўная ўнутрымоўная

неперакладальнасць; 2) наяўнасць некратызмаў або архаічных

граматычных форм; 3) граматычная катэгарыяльнасць; 4) страта

ўнутранай формы; 5) нязменнасць граматычнай формы; 6) сінтаксічная

немадэліруемасць; 7) недапушчальнасць устаўкі дадатковага слова; 8)

немагчымасць сінтаксічнай трансфармацыі; 9) адсутнасць варыянтнасці;

10) нязменны парадак кампанентаў.

Т а б л і ц а

Ідыёма Крытэрый фразеалагічнасці Ступень

фразеалагіч-

насці

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Абое рабое

+ + + + + + + + + + 1

Лахі пад пахі

+ + + + + – + + + + 0,9

Цюцелька ў

цюцельку

– + + + + – + + + + 0,8

Казёл адпушчэння

+ – + + – – + + + + 0,7

Біць бібікі

+ + + + – – + + + + 0,7

аплюшчыўшы вочы

+ – + – + – + + + – 0,6

Заткнуць за пояс

+ – + – – – + + + – 0,5

Гарачая галава

– – + – – – + + + – 0,4

Схаваць канцы

+ – + – – – – + + – 0,4

Намыліць галаву

(шыю)

+ – + – – – – + – – 0,3

Казіная (сабачая)

ножка

– – + – – – + + – – 0,3

Іграць (выконваць)

ролю

+ – + – – – – – – – 0,2

Прыняць

пастанову

– + – – – – – – + – 0,1

Ступень фразеалагічнасці вылічалася шляхам дзялення колькасці

фразеалагічных крытэрыяў, адзначаных у кожнай канкрэтнай ідыёме, на

агульную суму крытэрыяў, г. зн. на дзесяць. Напрыклад, у ідыёме

заткнуць за пояс зафіксавана пяць фразеалагічных крытэрыяў: 1) яна

тлумачыцца ў слоўніку 'перасягнуць, перавысіць у чымсьці' або не

падлягае даслоўнаму ўнутрымоўнаму перакладу; 2) ідыёме прыдатны

крытэрый граматычнай катэгарыяльнасці (у

сказе яна выконвае ролю

выказніка); 3) ідыёма не дапускае ўстаўкі ўнутр сябе дадатковых слоў; 4)

яна не падлягае сінтаксічным трасфармацыям; 5) у яе адсутнічае і

фанетычная, і марфалагічная, і сінтак-січная, і лексічная варыянтнасць. У

той жа час для фразеалагізма заткнуць за пояс не зазначаюцца крытэрыі

наяўнасці некратызмаў або застарэлых граматычных форм, адсутнасці

ўнутранай формы (тут унутраная форма захавалася, бо паралельна ў

беларускай мове існуе свабоднае словазлучэнне, напрыклад, Гаспадар

заткнуў за пояс сякеру і пайшоу у лес), нязменнасці граматычнай формы

(пар.: заткнуць за пояс, заткну за пояс, заткнуў за пояс і інш.),

сінтаксічнай немадэліруемасці (пар.: мноства словазлучэнняў, што

будуюцца па гэтай жа мадэлі

, тыпу узяць за руку, хаваць за шафу і да т. п.),

нязменнага парадку кампанентаў (пар.: за пояс заткнуць). Значыць, дзелім

пяць зазначаных крытэрыяў на дзесяць агульных і атрымліваем паказчык

ступені фразеалагічнасці 0,5.

Найбольш высокая мера семантычнай спаянасці кампанентаў

занатавана ў ідыёме абое рабое, бо ў яе фіксуюцца ўсе дзесяць

фразеалагічных

крытэрыяў: яна даслоўна не перакладаецца (першы

крытэрый), наяўнасць архаічнай граматычнай формы слова абое робіць

гэты выраз у беларускай мове адначасова сінтаксічна немадэліруемым

(шосты крытэрый) і сінтаксічна нетрансфарміруемым (восьмы крытэрый),

у сказе гэты выраз выконвае ролю азначэння або акалічнасці (трэці

крытэрый), у яго страчана ўнутраная форма, а граматычная форма

з'яўляецца нязменнай (чацвёрты і пяты крытэрыі), ідыёма

не дапускае

змены свайго колькаснага саставу (сёмы крытэрый), яна не вар'іруецца і

мае нязменны парадак кампанентаў (дзевяты і дзесяты крытэрыі).

Такім чынам, дзелім наяўныя дзесяць крытэрыяў на дзесяць магчымых

і атрымліваем лічбу 1, якая адзначаецца толькі ў стопрацэнтных

фразеалагізмаў.

Самым нізкім крытэрыем фразеалагінасці характарызуецца ў табліцы

ўстойлівае, узнаўляльнае словазлучэнне прыняць пастанову

. Маюцца

падставы адносіць падобныя выразы да класа ідыём, бо, згодна з нашым

азначэннем, да ідыём належаць усе ўстойлівыя словазлучэнні з пэўным

семантычным зрухам хаця б у аднаго са сваіх кампанентаў. У дадзеным

выпадку часткова дэсеман-тызаваным з'яўляецца дзеяслоў прыняць, таму

што яго першыя два прамыя значэнні тлумачацца ў

слоўніку як 'прыбраць,

занесці, пераставіць у іншае месца' і 'ўзяць у рукі што-небудзь ад таго, хто

аддае, дае'. Ва ўстойлівым словазлучэнні прыняць пастанову зазначаецца

толькі адзін крытэрый фразеалагічнасці 'адсутнасць варыннтнасці'

(дзевяты крытэрый), усе ж астатнія дзевяць крытэрыяў для яго не

прыдатны: дадзены абарот дапускае свой дакладны ўнутрымоўны пераклад

(пар

.: пастанавіць, прыняць рашэнне), у яго складзе адсутнічаюць

некратызмы і застарэлыя граматычныя формы, пры сінтаксічным разборы

сказа мажліва характарызаваць дзеяслоў прыняць як дзейнік, а назоўнік

пастанову як прамое дапаўненне, г. зн. выраз не выступае ў якасці аднаго

члена сказа, тут не страчана ўнутраная форма, а граматычная форма

абодвух слоў здольна

мяняцца (пар.: прынялі пастановы), выраз

пабудаваны па жывой сінтаксічнай мадэлі, дапускае ўнутр сябе ўстаўкі

(пар.: прыняць важную пастанову), падлягае сінтаксічнай трансфармацыі

(пар.: прынятая пастанова), парадак слоў у выразе таксама можа мяняцца

(пар.: пастанову трэба прыняць). Значыць, дзелім адзін на дзесяць і

атрымліваем ступень фразеалагічнасці дадзенага ўстойлівага

словазлучэння

0,1.

Падобным жа чынам можна вызначыць ступень фразеалагічнасці

любой іншай ідыёмы: для гэтага трэба правесці яе праз своеасаблівы

фільтр, што складаецца з разгледжаных крытэрыяў, зазначыць наяўнасць у

яе пэўнай колькасці такіх крытэрыяў, раздзяліць атрыманую колькасць на

дзесяць, г. зн. на ўсю суму выкарыстаных крытэрыяў фразеалагічнасці.

Зразумела, у розных мовах агульная колькасць фразеалагічных

крытэрыяў можа не супадаць. Нават і ў адной мове ў залежнасці ад

глыбіні нашых ведаў аб прыродзе фразеалагізмаў і некаторых іншых

абставін, напрыклад ад пункту гледжання або пазіцыі даследчыка, ад

разумення і прынятага азначэння крытэрыяў, колькасць апошніх здольна ў

нейкіх межах вагацца. Але не зважаючы на гэтыя акалічнасці,

прынцыповы падыход да вымярэння ступені семантычнай спаянасці

кампанентаў ідыёмы з дапамогай пэўнага набору крытэрыяў уяўляецца

плённым. Таму побач з іншымі існуючымі ў мовазнаўстве класіфікацыямі

ідыём дапушчальным з'яўляецца і размеркаванне апошніх па, бадай,

галоўнай іх прыкмеце – ступені семантычнага зліцця членаў устойлівых

словазлучэнняў.

Плотнікаў Б.А. Агульнае мовазнаўства. –

Мн.: Універсітэцкае, 1994. – С. 256-259.

МАРФЕМІКА. СЛОВАЎТВАРЭННЕ

П.П. Шуба

МАРФЕМА

Марфема (з грэч. morphe форма) – найменшая састаўная частка слова,

якая мае ўласнае значэнне. Возьмем, для прыкладу, дзеяслоў

пераналаджваць. Яго можна раздзяліць на наступныя часткі: пера-на-

ладж-ва-ць. Чаму так, а не інакш? Чаму б не вылучыць часткі пе-, -ран-, -

ала- і г. д.? Таму,

што пры падзеле слова на марфемы трэба абявязкова

захоўваць патрабаванне: вылучаць можна такую частку слова, якая з тым

самым значэннем сустракаецца і ў іншых словах.

Сапраўды, частка пера- лёгка адшукваецца ў словах пераворваць,

перасаджваць, перакопваць і інш., і ў кожным з гэтых дзеясловаў яна мае

аднолькавае значэнне: 'зрабіць дзеянне яшчэ

раз, паўторна, нанава'. Частка

на- рэгулярна сустракаецца ў словах наматаць, навастрыць, наладзіць і

інш., дзе паказвае на завяршэнне працэсу. Наступная частка -ладж-. Яе мы

знаходзім у дзеясловах ладжу, ладзіць, у назоўніку наладка, і выступае яна

ў некалькіх варыянтах – ладж, ладз, лад. Асноўнае значэнне гэтай часткі –

'рабіць, ствараць; рабіць

зноў прыгодным для карыстання'. Частка -ва-

адзначаецца ў словах пераконваць (параўнайце пераканаць), падбадзёрваць

(параўнайце падбадзёрыць) і пад. і з'яўляецца паказчыкам незакончанага

трывання дзеясловаў. Нарэшце апошняя частка -ць, якая таксама рэгулярна

сустракаецца ў некалькіх варыянтах (-ць, -ці, -чы), паказвае, што перад

намі – асобая форма дзеяслова, інфінітыў: чыта-ць,

цер-ці, бег-чы.

З гэтага прыкладу відаць, што вылучаныя часткі слова – марфемы – у

канкрэтных словах могуць быць прадстаўлены не толькі адзіным, але і

некалькімі варыянтамі: -ладж-, -ладз- і -лад-; -ць, -ці, -чы і г. д. Такія

канкрэтныя разнавіднасці адной і той марфемы называюцца морфамі.

Такім чынам, морф – гэта непасрэдная рэалізацыя ў канкрэтным слове

больш агульнага, больш абстрактнага моўнага паняцця – марфемы (такім

жа чынам канкрэтныя гукі – фоны – выступаюць як увасабленне больш

абстрактнага моўнага паняцця

фанемы). Далейшае раздрабненне морфаў

не можа прывесці да вылучэння частак, якія б захоўвалі ўласнае значэнне.

Морфы можна раздзяліць толькі на фанемы – моўныя адздінкі, якія

рэалізуюцца ў гуках мовы і з дапамогай якіх адзін морф атаясамліваецца з

другім або адрозніваецца ад другога.

Як вядома, кожнае слова ў моўнай плыні выступае як адна

словаформа

ці як комплекс словаформ. Кожная словаформа складаецца з морфаў: у

склад словаформы ўваходзіць хоць адзін морф (прыкладам такіх

словаформ з'яўляюцца прыслоўі там, тут – слова прадстаўлена адной

словаформай, якая складаецца з аднаго морфа; тое самае – займеннік я).

Звычайна словаформы складаюцца з двух або трох морфаў (рак-а, бераг-і;

пры-няс-у, бар-ав-ы), аднак у беларускай мове не рэдкасць і такія

словаформы, у склад якіх уваходзіць шэсць, сем і болей морфаў (па-на-вы-

соў-ва-л-і, па-пера-буд-оў-ва-л-і-ся).

Разнавіднасці морфаў могуць быць двух тыпаў. Адны разнавіднасці не

могуць узаемазамяняцца ў

слове і залежаць выключна ад пазіцыі – перад ці

пасля пэўнага класа моўных адзінак. Напрыклад, морф -лад- ужываецца

толькі перад іншымі морфамі, якія пачынаюцца галосным непярэдняга

рада або зычным, які не выклікае асіміляцыйнай мяккасці папярэдняга

зычнага; морф -ладз- – перад морфам, які пачынаецца галосным пярэдняга

рада або мяккім зычным, што выклікае

асіміляцыйнае змякчэнне

папярэдняга зычнага (ладзіць, ладзьце); морф -ладж- – перад канчаткам

першай асобы адзіночнага ліку цяперашняга ці будучага простага часу, а

таксама перад пэўнымі суфіксамі. Такія разнавіднасці морфаў называюцца

аламорфамі.

Другія разнавіднасці морфаў, аднолькавых паводле значэння і пазіцыі ў

слове, могуць свабодна ўзаемазамяняцца, напрыклад -ой і -ою ў групе

канчаткаў творнага склону: густ-ой – густ-ою. Такія разнавіднасці морфаў

прынята называць варыянтамі марфемы. (Вядома, нельга лічыць ні

варыянтамі марфемы, ні аламорфамі такія разнавіднасці морфаў, якія

цалкам залежаць ад пазіцыйных чаргаванняў галосных або зычных,

параўнаем пера- і пярэ: перавыбары, але пярэбары; не- і ня-: невысокі, але

някепскі; раз- і

рас-: развесці, але рассыпаць і г. д.)

У залежнасці ад ролі марфемы ў слове, ад характару яе значэння і яе

месца ў слове марфемы падзяляюцца найперш на дзве групы: каранёвыя і

афіксальныя. Каранёвыя марфемы (карані) – гэта абавязковая частка слова,

носьбіт асноўнага элемента яго лексічнага значэння. Слоў без кораня не

можа

быць. Корань слова можа быць адзінай марфемай у слове (прыклады

гл. вышэй). Разам з каранёвай марфемай у словаформе існуюць

афіксальныя марфемы, або афіксы. Далейшая класіфікацыя афіксаў

заснавана на іх месцы ў адносінах да кораня (перад коранем – прыстаўкі,

або прэфіксы; пасля кораня – суфіксы і постфіксы, а таксама канчаткі, або

флексіі; паміж каранёвымі марфемамі ў складаным слове – інтэрфікс, або

злучальны афікс). Корань разам

з іншымі афіксамі, не лічачы канчатка,

утварае аснову слова.

Марфемы могуць быць свабоднымі або звязанымі. Свабодныя

марфемы – гэта такія, якія матэрыяльна супадаюць з асновай хоць бы ў

адным не службовым слове, а звязаныя – такія, якія ніколі не супадаюць з

асновай, г. зн. сустракаюцца толькі ў спалучэнні з іншымі марфемамі

асновы.

Так, марфема хмар- – свабодная (яна сустракаецца не толькі ў

дзеяслове хмарыць, у назоўніку надхмар'е і інш., але і ў назоўніку хмара), а

марфема -у- ў дзеясловах абуць, разуць, у назоўніку абутак і інш. –

звязаная, таму што яна не можа выступаць у мове без прыставак. У якасці

свабодных могуць

выступаць толькі каранёвыя марфемы. Звязаныя

марфемы – гэта звычайна афіксы і адносна невялікая частка каранёвых

марфем.

У залежнасці ад ролі ў складзе слова марфемы падзяляюцца на

рэляцыйныя і дэрывацыйныя. Рэляцыйныя марфемы – гэта граматычныя

афіксы, якія паказваюць на адносіны паміж словамі ў выказванні. Яркім

прыкладам рэляцыйных марфем з'яўляюцца канчаткі. Дэрывацыйныя

марфемы ўдакладняюць

і канкрэтызуюць значэнне кораня. Гэта

словаўтваральныя сродкі: суфіксы, прыстаўкі і г. д.

У залежнасці ад паходжання марфемы можна дзяліць на ўласныя і

запазычаныя. У беларускай мове існуюць запазычаныя як каранёвыя, так і

афіксальныя марфемы. Вядома, мова лягчэй засвойвае чужыя карані і ў

значна меншай ступені – марфемы афіксальныя. Запазычаных канчаткаў

наогул

не існуе.

Вучэнне аб марфемах, іх разнавіднасцях і функцыянаванні ў складзе

слова вылучылася ў асобную галіну мовазнаўчай навукі – марфеміку.

Паняцце "марфема" ўвёў у мовазнаўства І.А. Бадуэн дэ Куртэнэ ў

1870-х гг., і з таго часу гэта паняцце і тэрмін сталі ў лінгвістыцы

агульнаўжывальнымі.

Літ.: Шакун Л.М. Словаўтварэнне. Мн., 1978; Беларуская граматыка. Ч. 1. Мн., 1985. С.

214-216; Бардовіч А.М., Шакун Л.М. Марфемны слоўнік беларускай мовы. 2 выд. Мн.,

1989; Бодуэн дэ Куртэнэ І.А. Введение в языковедение: (литографи ров. курс). 5 изд.

Пг., 1917; Яго ж Избр. труды по общему языкознанию. М., 1963. Т. 2. С. 290-291.

Беларуская мова. Энцыклапедыя /

Пад рэд. прафесара А.Я.Міхневіча. -- Мн.,1994.-- С.335–336

Л.М.Шакун

АФІКСОІДЫ

Афіксоіды (інакш – паўафіксы, словаэлементы, лексіка-марфемы) –

марфемы пераходнага тыпу. У афіксоідзе спалучаюцца прыметы як

каранёвай, так і афіксальнай марфем.

Вылучаюцца афіксоіды ў асобных разнавіднасцях складаных слоў –

тыпу паўмесяц, паўкіламетра, параход, атамаход і г. д. марфемы паў- і

-ход у прыведзеных словах збліжае з каранёвымі тое, што

значэнне гэтых

марфем суадноснае са значэннем адпаведных каранёў у словах палова,

палавіна або хадзіць, выхад, праход і да т. п. Таму такія марфемы і

разглядаюцца як каранёвыя, а словы з імі – як складаныя. Такі падыход да

гэтых марфем тлумачыца тым, што ў слове яны нярэдка спалучаюцца пры

дапамозе злучальных галосных (

параўн. канявод, пчалавод і да т. п.), у той

час як афіксы так спалучацца не могуць: злучальныя галосныя ўжываюцца

толькі паміж асновамі ў складаных словах, а паміж асновай і суфіксам або

прыстаўкай злучальных галосных не бывае.

Па сваіх функцыях афіксоіды падобныя да службовых марфем –

прыставак і суфіксаў. Як і іншыя службовыя

марфемы, афіксоіды

рэгулярна паўтараюцца ў адпаведных тыпах вытворных і, захоўваючы свае

семантычныя і генетычныя сувязі з суадноснымі каранёвымі марфемамі,

вызначаюцца даволі абагуленым значэннем. Напрыклад, у словах вадамер,

ветрамер, газамер, землямер, недамер, перамер, сіламер, спіртамер і г. д.

марфема -мер выкарыстоўваецца для ўтварэння слоў рознай семантыкі:

назваў дзейнай асобы (землямер),

прылад (вадамер, ветрамер і г. д. ),

працэсаў (недамер, перамер). Гэта значыць, што ў складзе слова афіксоіды

выконваюць па сутнасці функцыю словаўтваральных службовых марфем.

У некаторых выпадках афіксоід наогул можна замяніць сінанімічным

суфіксам: садавод – садоўнік, славянавед – славіст, кітаявед – кітаіст.

У залежнасці ад таго, якую ролю – прыстаўкі ці суфікса – выконваюць

афіксоіды, іх

падзяляюць на прэфіксоіды і суфіксоіды. Афіксоіды,

падобныя да прыставак (прэфіксаў), называюцца прэфіксоідамі. Іх у

беларускай мове параўнальна нямнога: полу-/палу-/ паў- або напаў- (у двух

апошніх выпадках ў развіваўся з л): полудзень, палукашак, паўмесяц,

паўвекавы, напаўжывы, напаўзабыты, напаўляжаць і г. д., усе-:

усебаковы, усемагутны і г. д., што-: штодзённы

, штомесячны,

штогадовы і г. д.

Афіксоіды, падобныя да суфіксаў, называюць суфіксоідамі. Іх значна

больш, чым прэфіксоідаў: -вед (мовавед, прававед), -вод (канавод, садавод,

пчалавод), -воз (бамбавоз, вадавоз, паравоз), -знавец (мовазнавец,

літаратуразнавец), -знаўства (мовазнаўства, літаратуразнаўства,

прыродазнаўства), -знаўца (мовазнаўца, літаратуразнаўца), -лёт

(верталёт, касмалёт, самалёт), -люб (жыццялюб, кнігалюб, самалюб), -

мер (вадамер, землямер, кулямёт), -носец (авіяносец, ардынаносец,

шчытаносец), -носны (ардэнаносны, ваданосны, эфіраносны), -падобны

(парашкападобны, шклопадобны, яйцападобны), -піс (жыццёпіс, рукапіс,

тайнопіс), -роб (бракароб, земляроб, хлебароб), -творчы (вершатворчы,

жыватворчы, моватворчы), -ход (атамаход, параход, электраход) і інш.

Паколькі афіксоіды з'яўляюцца марфемамі пераходнага тыпу, іх

сталі

разглядаць асобна параўнальна нядаўна. Да гэтага яны адносіліся то да

афіксаў, то да каранёвых марфем, г. зн. раствараліся сярод іншых марфем.

Ды і зараз адносна вылучэння афіксоідаў няма адзінай думкі. У

прыватнасці, па-рознаму разглядаецца структура слоў тыпу футбол,

аўтобус, тэлеграма, тэлеграф, аэрадром, дыялектолаг, балетаман,

касманаўт, мікраскоп, бібліятэка, славянафіл

, юдафоб, тэлефон і да т. п.

Элементы -бол (у прыведзеным вышэй слове футбол, а таксама ў словах

падобнай структуры валейбол, гандбол і інш.), -бус (параўн. аўтобус,

тралейбус, электробус), -грама (параўн. тэлеграма, манаграма,

фанаграма), -граф (параўн. тэлеграф, бібліёграф, хранограф), -дром

(параўн. аэрадром, веладром, касмадром), -лаг (параўн. дыялектолаг,

бібліёлаг, філолаг), -ман (параўн. балетаман, графаман, наркаман), -наўт

(параўн. касманаўт, астранаўт, аэранаўт), -скоп (параўн. мікраскоп,

кінескоп, тэлескоп), -тэка (параўн. бібліятэка, картатэка, фанатэка), -

філ (параўн. славянафіл, бібліяфіл, юдафіл), -фоб (параўн. юдафоб,

англафоб, германафоб), -фон (параўн. тэлефон, магнітафон, электрафон)

многія даследчыкі кваліфікуюць як суфіксоіды, бо значэнне гэтых

элементаў непасрэдна

выводзіцца з адпаведных іншамоўных каранёў.

Аднак нямала даследчыкаў лічаць гэтыя элементы суфіксамі на той

падставе, што, хоць гістарычна яны і з'яўляюцца каранёвымі марфемамі,

запазычанымі з іншых моў, зараз іх нельга выявіць у якасці каранёвай

часткі ў якім-небудзь слове – у адрозненне ад элементаў -ход (хадзіць), -

мер (мераць) і

да т. п. Адсюль робіцца вывад, што элементы тыпу -бол, -

бус і г. д. ужо страцілі значэнне каранёвых марфем. У такім разе самі

словы з гэтымі лічацца, зразумела, суфіксальнымі ўтварэннямі, а не

складаннямі з дзвюх асноў, і злучальныя галосныя ў складзе гэтых слоў не

вылучаюцца; чляненне праводзіцца наступным чынам: балет

-аман,

дыялект-олаг і г. д.

Часам жа словы тыпу тэлеграма, тэлеграф, тэлефон наогул

разглядаюцца як невытворныя.

Іншыя афіксоіды таксама выяўляюць розную ступень падабенства або

да каранёвых, або да службовых марфем. Возьмем для прыкладу утварэнні

з прэфіксоідам паў-. У такіх словах, як паўбутэлькі, паўкапы, паўліста,

паўлітра, паўметра, паўяблыка, гэты афіксоід

захоўвае большую ступень

самастойнасці і ўнутры складанага слова патрабуе пастаноўкі другога

кампанента ў форме роднага склону. У словах тыпу паўкруг, паўмера,

паўмесяц, паўрубель такая форма ад другога кампанента не патрабуецца;

тут афіксоід паў- не мае такой самастойнасці і больш набліжаецца да

прыстаўкі. Па-рознаму разглядаюцца і ўтварэнні з марфемамі звыш-

(звышкароткі, звышмагутны), між- (міжброўе, міжнародны), унутры-

(унутрыатамны, унутрывідавы), запазычанымі контр- (контрудар,

контррэвалюцыя), супер- (супервокладка, суперфасфат), ультра-

(

ультрагук, ультрамодны) і некаторымі іншымі. Гэтыя марфемы

кваліфікуюцца і як прэфіксоіды, і як прыстаўкі або нават асобныя словы.

Словаўтварэнне. -- Мн., 1978. -- С.21-24.

З.І. Бадзевіч

ЦЯЖКІЯ ПЫТАННІ МАРФЕМНАЙ СТРУКТУРЫ СЛОВА

Марфемны аналіз слова адыгрывае вялікую ролю ў развіцці

лінгвістычнага мыслення, паколькі марфемная арганізацыя слова ўяўляе

сабой не простае аб’яднанне пэўнай

колькасці мінімальных значных

адзінак, а сінтэз з’яў фаналогіі, семантыкі, марфалогіі, марфемікі,

дэрывацыі.

Марфемны аналіз слова часам выклікае цяжкасці, што абумоўлена

супрацьлеглымі падыходамі да вырашэння тых самых пытанняў у

навуковых і метадычных працах. Разнабой у вытлумачэнні марфемнай

структуры маюць і некаторыя дзеяслоўныя формы, у прыватнасці

інфінітыў і формы загаднага ладу 2-

й асобы адзіночнага і множнага ліку.

У навуковай і метадычнай літаратуры па беларускай мове

інфінітыўныя паказчыкі -ць, -ці, -чы часцей фіксуюцца як

формаўтваральныя суфіксы. Аднак існуюць і іншыя азначэнні. Напрыклад,

у акадэмічнай "Беларускай граматыцы" (1985) сцвярджаецца: "Да

флексійных марфем адносяцца… паказчыкі інфінітыва -ць, ці, -чы (пасля

г): піса-ць, нес-

ці, маг-чы" (Ч.1. С.215). Аднак у гэтым навуковым выданні

даецца і іншае, супрацьлеглае вытлумачэнне: "...інфітыў мае спецыяльныя

суфіксы -ць, -ці, -чы, якія звычайна далучаюцца да асновы прошлага часу"

(Ч.1. С.147). Такі разнабой у вытлумачэнні інфінітыўных паказчыкаў

назіраецца і ў рускай мове. Так, у "Русской грамматике" (1980),

навучальным дапаможніку "Современный русский

язык" (пад. рэд.

В. Белашапкавай. М., 1981) элементы -ть, -ти, - чь разглядаюцца як

канчаткі. У навучальных дапаможніках "Современный русский язык"

М. Шанскага, А. Ціханава (Т. ІІ. М., 1981), "Русский язык" (пад. рэд.

Л. Максімава. Ч. ІІ. М., 1989) гэтыя элементы фіксуюцца як суфіксы. Для

таго, каб акрэсліць назву інфінітыўных паказчыкаў у мове – гэта

суфіксы

ці канчаткі, – неабходна ўдакладніць, што разумеецца пад тэрмінамі

канчатак (флексія) і суфікс.