Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

Даволі распаўсюджанай сярод лінгвістаў з'яўляецца думка, што

спецыяльныя навуковыя і тэхнічныя паняцці павінны быць прадстаўлены

амаль выключна такой часцінай мовы, як назоўнік. Многія спецыялісты,

якія займаюцца тэрміналогіяй, прыводзяць розныя довады на карысць

тэрміналагізацыі назоўнікаў і толькі назоўнікаў. Напрыклад,

сцвярджаецца, што сістэма назоўніка вельмі развітая, валодае амаль

неабмежаванымі магчымасцямі ўтвараць аддзеяслоўныя

назоўнікі,

абстрактныя назоўнікі ад прыметнікавых асноў, таму асноўны састаў

тэрмінаў можа быць вычарпаны назоўнікамі (Словарь лингвистических

терминов). Або: “Граматычная катэгорыя.дзеяння ў тэхнічнай тэрміналогіі

выступае не ў саміх дзеясловаў, якія не могуць быць выразнікамі лагічнага

суб'екта, а ў форме абстрактных назоўнікаў, якія захоўваюць значэнне

дзеяння, але спалучаюць яго са

значэннем абстрактнай прадметнасці

”.

Такую ж думку адносна дзеясловаў знаходзім у В.С. Ахманавай: "Што

датычыць дзеясловаў, то для мовазнаўчай тэрміналогіі яны не тыповыя і

лёгка могуць быць заменены аддзеяслоўнымі назоўнікамі. Праўда, ёсць

некалькі дзеясловаў, якія даволі часта ўжываюцца ў лінгвістычнай

метамове, напрыклад, такія, як "склоняться", "спрягаться", "обособляться",

"грамматикализоваться" і пад. Але гэта ўжо

сфера дадзенай разнавіднасці

мовы"<…>(Словарь лингвистических терминов).

Выказваецца таксама меркаванне, што высокаразвітая навуковая або

тэхнічная тэрміналогія дапускае высокую ступень абстрактнасці, уяўляе

сабой не суму імён рэальных рэчаў і дзеянняў, а пэўную сістэму назваў

паняццяў аб рэчах і дзеяннях<…> Зыходзячы з таго, што моўная функцыя

тэрміна намінатыўная (тэрміны называюць прадметы, з'

явы рэчаіснасці і

паняцці аб іх), некаторыя лінгвісты лічаць, што ў ролі навуковых тэрмінаў

пераважна павінны функцыяніраваць назоўнікі, а ўсе "астатнія часціны

мовы, калі яны не з'яўляюцца структурнымі кампанентамі ў складзе

тэрміна, становяцца неабходнымі толькі ў працэсе навуковага выкладу"

Напрыклад, адносна таго лічыць тэрмінам ці не прыметнікі, якія

ўваходзяць у тэрміналагічныя словазлучэнні, выказваецца думка, што ў

такіх выпадках прыметнік не з'яўляецца тэрмінам, а выступае як “залежная

частка тэрміна”, што прыметнікі з’яўляюцца толькі "ўдакладняльнікамі

дамінант у складзе апісальных тэрмінаў"

Думка аб тым, што прыметн.ікі не могуць быць тэрмінамі, таму што ў

мове яны не ўжываюцца “абсалютыўна”, непераканаўчая. Той факт, што

прыметнік заўсёды выступае ў мове як азначэнне пры назоўніку, не

з'яўляецца доказам адсутнасці самастойнага значэння ў асобных

прыметнікаў, якія выкарыстоўваюцца ў тэрміналогіі. <…>прыметнікі

маюць і выражаюць пэўныя

паняцці, за імі замацавана пэўнае значэнне,

"менавіта ў гэтых кампанентах адлюстраваны адрознівальныя (відавыя)

прыкметы паняцця. Таму, стандартызуючы тэрміналагічнае найменне ў

цэлым, мы стандартызуем яго састаўныя часткі, якія з'яўляюцца

тэрмінамі"

<…>існуюць яшчэ і такія паняцці, як прыкмета дзеяння, прыкмета

прыкметы, якія тэрмініруюцца, напрыклад, у музыкальнай тэрміналогіі, у

эканамічнай і спартыўнай тэрміналогіі і, наканец, у тэхнічнай тэрміналогіі.

А для абазначэння катэгорыі паняццяў "прыкмета дзеяння", "прыкмета

прыкметы" можна выкарыстаць толькі прыслоўе. Напрыклад, налівам,

навалам – транспартныя тэрміны; піяна, адажыа – музыкальныя;

скрыжавана (пра

спосаб стойкі) – спартыўны тэрмін; памодульна,

унахлёст, унаклад – тэхнічныя тэрміны; брута, нета– гандлёвыя тэрміны;

дэ-факта, дэ-юрэ – юрыдычныя тэрміны.

Такім чынам, набор тэрмініруемых паняццяў у розных тэрмінасістэмах

большы, шырэйшы, чым семантычныя магчымасці назоўніка, каб

абазначыць гэтыя паняцці. Зразумела, для іх абазначэння павінны быць

выкарыстаны ўсе катэгорыі паўназначных слоў, якія

выражаюць гэтыя

паняцці<…>.

Тэрміны існуюць не толькі ў тэрмінасістэме пэўнай галіны ведаў, але і

ў кантэксце (у спецыяльнай навукова-тэхнічнай літаратуры), дзе ўмовы

ўжывання тэрмінаў іншыя і дзе функцыянаванне раўназначных сродкаў

выражэння аднаго і таго ж паняцця зусім натуральна і неабходна

. Гэта

так званая сфера функцыянавання тэрміналогіі. Напрыклад, паняцце

працэсу можа выражацца не толькі аддзеяслоўным назоўнікам

(зандзіраванне, выпраменьванне, гашэнне і пад.), але і рознымі

дзеяслоўнымі формамі (зандзіраваць, зандзіруемы, зандзіруючы;

выпраменьваць, выпраменьваемы; гасіць, гасячы і інш.).

Дзеяслоўныя формы, якія ўжываюцца ў навуковых тэкстах для

абазначэння спецыфічных дзсянняў і працэсаў, адпавядаюць усім

прыкметам тэрмінаў. Як адзначае Р. Вейдэмане, дзеясловы, як і назоўнікі,

ствараюць іерархічную сістэму, у якой паміж словамі назіраюцца адносіны

роду і віду; да дзеясловаў стасуюцца тыя ж патрабаванні аб дакладнасці

тэрмінаў, аб адносінах тэрмінаў і паняццяў, што і да тэрмінаў-назоўнікаў

У асобных тэрмінасістэмах могуць выступаць у якасці тэрміна

займеннікі, напрыклад асабовы займеннік я, адмоўны нішто, азначальны

займеннік сам (філасофскія тэрміны); дзеепрыслоўі ў значэнні прыслоўяў:

марэнда – 'заміраючы' (у музыкальнай тэрміналогіі); часціца не 'лагічнае

адмаўленне' (у інфарматыцы) і інш.

Як бачым, пытанні тэрміналагізацыі часцін мовы (маюцца на ўвазе

знамянальныя часціны мовы)

не знаходзяць адзінага рашэння ў навуковай

лінгвістычнай літаратуры, што аказвае ўплыў і на лексікаграфічную працу

ў галіне тэрміналогіі.

У беларускім мовазнаўстве таксама ёсць недастаткова распрацаваныя

тэарэтычныя і практычныя пытанні, звязаныя са стварэннем,

упарадкаваннем і функцыянаваннем тэрміналагічнай лексікі. Гэта пытанні

тэрмінаўтварэння, адносін да існуючай і выкарыстоўваемай на працягу

многіх гадоў тэрміналогіі, адносін да запазычаных тарміналагічных

адзінак і наогул да запазычвання тэрмінаў, засваення іх на беларускай

глебе і спосабаў перадачы, адносін да калькавання, пытанні, звязаныя з

патрабаваннямі стылістычнага і нарматыўнага плана да тэрміналагічных

канструкцый, пытанні

аб тым, якімі часцінамі мовы можа быць

прадстаўлена тэрміналогія, і інш.

Работа па стварэнню і ўпарадкаванню беларускай тэрміналагічнай

лексікі, па састаўленню тэрміналагічных слоўнікаў праводзілася ў 20-я

гады, затым 60–70-я гады, але, нягледзячы на гэта, "у мове розных галін

ведаў функцыяніруюць такія адзінкі намінатыўна-тэрміналагічнага

характару, якія па сваёй прыродзё з'

яўляюцца апісальнымі або

метафарычнымі выразамі, у асобных выпадках не захоўваецца

патрабаванне пераемнасці, сістэмнасці ў тэрміналагічнай практыцы і

інш."

Пачынаючы з канца 80-х гадоў работа ў галіне тэрміназнаўства значна

ажывілася. З'явілася шмат навуковых распрацовак як тэарэтычнага, так і

практычнага напрамку. Беларуская тэрміналагічная лексікаграфія

папоўнілася двума-трыма дзесяткамі слоўнікаў па многіх галінах навукі і

тэхнікі. <…>

Для тэрмінаўтварэння або замацавання лексемы ў якасці тэрміна за

пэўным паняццем немалаважную ролю адыгрывае

фактар матываванасці,

выяўлення ў паняцці асноўнай, вядучай прыкметы, што не заўсёды лёгка

зрабіць.<…> Навуковую якасць любога тэрміналагічнага слоўніка

вызначае яшчэ такі момант, як састаў рэестра. Перад складальнікамі

ўзнікае праблема вызначыць межы і розніцу паміж тэрміналагічнай,

агульнанавуковай і агульнаўжывальнай лексікай. Патрабуе вырашэння і

пытанне аб тым, якімі часцінамі мовы могуць быць прадстаўлены

тэрміны,

ці трэба ўключаць у тэрміналагічныя слоўнікі службовыя словы.

Аналіз лексікі, якая ўключана ў тэрміналагічныя слоўнікі той ці іншай

галіны навукі або тэхнікі, паказвае, што асноўны фонд тэрміналогіі любой

сферы дзейнасці складаюць назоўнікі, прыметнікі, і дзеясловы.

Прыярытэт, зразумела, належыць назоўнікам і словазлучэнням, якія

ўтвораны на іх базе (назоўнік + прыметнік, назоўнік +

назоўнік, назоўнік +

прыслоўе). Тэрмі-налагізуюцца таксама прыметнікі і дзеясловы, а на іх

базе ўтвараюцца састаўныя тэрміны: прыметнік + прыслоўе, дзеяслоў +

прыслоўе. У кожнай тэрмінасістэме набор такіх спалучэнняў залежыць ад

патрэбнасці тэрмініраваць тыя ці іншыя паняцці. У асобных сферах

дзейнасці, як ужо адзначалася вышэй, ёсць неабходнасць тэрмініраваць

пэўныя паняцці, якія перадаюцца пры дапамозе

прыслоўяў (у асноўным у

юрыдычнай і музыкальнай тэрміналогіі) або некаторых займеннікаў (у

філасофіі).

Што датычыць службовых часцін мовы (прыназоўніка, злучніка,

часціцы, а таксама мадальных слоў), то ў навуковай літаратуры па

тэрміналогіі існуе толькі адзін погляд, згодна з якім службовыя словы

тэрмінам быць не могуць. Праўда, прыназоўнікі (звычайна простыя)

могуць уваходзіць у састаўныя тэрміны для сувязі тэрмінаэлементаў у іх.

Але гэта не дае ніякіх падстаў

, каб уключаць іх у тэрміналагічныя слоўнікі.

Гэта датычыць таксама ўводных слоў, злучнікаў.<…> Відаць,

немэтазгодна ўключаць у рэестр тэрміналагічнага слоўніка лічэбнікі,

азначальныя і адмоўныя займеннікі, а таксама прыметнікі, дзеясловы,

прыслоўі, якія адносяцца да агульнаўжывальнай лексікі і самі па сабе

тэрмінамі не з'яўляюцца, а могуць тэрміналагізавацца толькі ў складзе

састаўных тэрмінаў.

Напрыклад: обыкновенный – звычайны,

всевозможный–усялякі, полезный– карысны, любой– усякі, второй– другі,

пять – пяць, быть – быць, , всегда– заўжды, заўсёды, вверх– угару,

быстро– хутка, безразлично– усё роўна (Тэрміналагічны слоўнік па

вышэйшай матэматыцы для ВНУ); последовательный–паслядоўны,

доказанный– даказаны, получать – атрымліваць, сверху – зверху,

дважды– двойчы (Русско-белорусскнй словарь математических,

физических и технических терминов) <…>.

Унясенне

ў слоўнікі службовых слоў, а таксама некаторых

агульнаўжывальных слоў і словазлучэнняў аўтары тлумачаць тым, што

яны (словы) часта выкарыстоўваюцца ў падручніках, дапаможніках, у

тэкстах па той ці іншай дысцыпліне. Але з пункту погляду тэрміналагічнай

навукі гэта не зусім пераканаўчы довад. Можна ў нейкай ступені згадзіцца

з тым, каб у рэестр

таго ці іншага тэрміналагічнага слоўніка ўключаць

найбольш часта ўжывальную агульнанавуковую лексіку. Што ж датычыць

агульнаужывальнай пашыранай ва ўсіх стылях лексікі, то ўключаць яе ў

рэестр не выпадае як з пункту погляду тэорыі тэрміна, так і з чыста

практычных меркаванняў, а іменна перагрузкі рэестра слоўніка (гэта

адносіцца і да розных службовых слоў

). Некаторыя састаўныя злучнікі і

складаныя прыназоўнікі, а таксама часта ўжывальныя ўстойлівыя

спалучэнні нетэрміналагічнага характару пры жаданні можна прывесці ў

дадатку да слоўніка, як гэта, напрыклад, зроблена ў "Руска-беларускім

матэматычным слоўніку".

Нягледзячы на значную колькасць слоўнікаў і даведнікаў, яшчэ не ва

ўсіх галінах навукі і тэхнікі, эканамічнага і культурнага жыцця

прадстаўлены ўпарадкаваныя і уніфікаваныя тэрміналагічныя сістэмы,

што, безумоўна, патрабуе пільнай увагі як з боку спецыялістаў розных

профіляў, так і з боку высокакваліфікаваных філолагаў-лексікографаў.

Винокур Г.О. 0 некоторых явлениях словообразования в русской технической терминологии// Тр.

Московск. ин-та истории, философии и литературы. Т. V. Сб. статей по языковедению. 1939. С.13 (Цыт.

па кн.: Лингвистические проблемы научно-технической терминологии. М., 1970. С.29).

Гл. Бурдзін С.М. Выступленне на Усесаюзнай тэрміналагічнай нарадзе ў 1959 г.// . Вопросы

терминологии. М., 1961. С. 107.

Моисеев А.М. 0 языковой природе термина // Лингвистические проблемы научно-технической

терминологии. М., 1970. С. 135.

Даниленко В.П. Лингвистические требования к стандартизуемой терминологии // Терминология и

норма. М., 1972. С. 9.

Там жа. С. 9.

Вейдемане Р. 0 месте глагола в терминологических системах // Вопросы разработки научно-

технической терминологии. Рига, 1973. С. 135.

Красней В.П. 0 специфике и анализе термина // Методы изучения лексики. Мн., 1975. С.187.

Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі /

Арашонкава Г.У., Булыка А.М., Люшцік У.В.,

Падлужны А.І.; Навук.рэд. А.І.Падлужны. –

Мн.: Беларуская навука, 1999. – С. 86-96.

П. Сцяцко

АДМЫСЛОВЫЯ ДЭРЫВАЦЫЙНЫЯ СТРУКТУРЫ Ў

ТЭРМІНАЛАГІЧНЫХ СЛОЎНІКАХ 90-х ГАДОЎ ХХст.

<…> Народны пазт Беларусі, акадэмік Максім Танк у 1993 годзе пісаў:

"Зараз наша мова, якая доўгі час была і ў загоне і ў прыгоне, патрабуе

грунтоўнай рэстаўрацыі і ачышчэння ад розных непатрэбных

запазычанасцяў". А яшчэ раней,

у 1977 годзе, ён занатаваў: "Узяўся

гартаць слоўнікі, бясконцая і бяздумная запазычаннасць чужых слоў, як у

нас не можа не пагражаць дэградацыяй самой мове".

Тэрміналагічныя даведнікі суверэннай Беларусі зарыентаваныя на

захаванне законаў беларускай мовы ў галіне словаўтварэння і

формаўтварэння, лексічнай сістэмнасці, фанетычна-арфаграфічнай

спарадкаванасці і адмаўленне ад бяздумнага пазычання і празмернага

калькавання з іншых моваў.

Аўтары матэматычных тэрміналагічных даведнікаў – "Русско-

белорусского математического словаря" пад рэдакцыяй доктара фізіка-

матэматычных навук, прафесара Я. Радыны (Мн., Выш. школа, 1993. – 239

с.) і "Тэрміналагічнага слоўніка па вышэйшай матэматыцы для ВНУ" (Мн„

"Навука і тэхніка", 1993. – 183 с.) не падаюць "русізмаў і словаў,

утвораных паводле чужых у

беларускай мове мадэляў (прэдзел,

прадстаўленне, убываць), слоў с суфіксамі -ір-, -ем-, -уч-, -юч-.

На месцы ўтварэнняў былога ўсесаюзнага ўзору з суфіксамі -ірава- (-

ырава-) даведнікі фіксуюць лексемы з фармантам -ава-ць-:

дыферэнцаваць, прагмаваць, квадраваць і пад.

Замест неўласцівых бедарускай мове дэрывацыйных структураў з

суфіксамі дзеепрыметнікаў цяперашнага часу -ем-, -

ім-, -уч-(-юч-) у

тэрміналагічных даведніках выкарыстоўваюцца аддзеяслоўныя прыметнікі

з суфіксамі –льн-, -к-: нарастальная, інтэгравальная функцыя, нармоўны,

інтэгроўны множнік...

Гэтыя прынцыпы знайшлі свой адбітак і ў іншых нацыянальных

тэрміналагічных даведніках, да прыкладу, у "Руска-беларускім фізічным

слоўніку" (Мн.: "Навука і тэхніка", 1994. – 302 с., аўтары У. Самайлюковіч,

У. Пазняк, А. Сабалеўскі), а таксама ў пазнейшым па часу выдання

"Расейска-беларускім вайскавым слоўніку" С. Судніка і С. Чыслава (Мн.:

Белфранс, 1997. – 250 с.). Функцыю штучнакалькаваных аддзеяслоўных

структураў на –учы- (-ючы-), -емы-, -імы выконваюць тут адназоўнікавыя

прыметнікі з суфіксамі -н- і -ов-: кампенсацыйны (замест кампенсуючы),

нейтралізацыйны (нейтралізуючы), абстрэльны (

абстрэльваемы) і пад.

Апроч таго, ролю неўласцівых нацыянальнай беларускай мове

дзеепрыметнікавых структураў з суфіксамі -ем-, -ім бяруць на сябе

конфіксавыя адназоўнікавыя дэрываты з фармантам пад- + -н-:

падканвойны (рас. конвоируемый), падахоўны (охраняемый), падабаронны

(обораняемый). Такія канфіскаваныя тармінаэлементы могуць утварацца і

ад асновы дзеяслова, пры гэтым -н- далучаецца да скарочанае асновы (

інфінітыве адымаецца фіналь -ава-, або -а-), а вытворны суфікс -льн- да

поўнае асновы інфінітыва: інструктаваць – падінструктоўны (рас.

инструктируемый), ізаляваць – падызаляваны (изолируемый), вымяраць –

падвымяральны (измеряемый).

Функцыю субстантываваных дзеепрыметнікаў на -учы(-ючы) з

значэннсм суб'екта дзеяння нярэдка выконваюць назоўнікі з суфіксамі -ец,

-енец, -овец: абаронец (рас.

абороняющий), атаковец (атакующий),

наступовец (наступающий), а таксама аддзеяслоўныя назоўнікі з суфіксамі

-нік, -льнік: разводнік (рас. разводящий), абсрэльвальнік

(обстреливающий)...

Эквівалентамі дзеепрыметнікавых утварэнняў могуць быць і базавыя

назоўнікі, ад якіх утварыліся адпаведныя дзеясловы, а ад іх –

дзеепрыметнікі: інспектар (рас. испектирующий), інструктар

(инструктирующий) ды іншыя.

Адмысловую натуральную ў беларускай мове дэрывацыйную

структуру

маюць і тэрмінаэлементы з лічэбнікавым коранем кшталту

двайковы, трайковы, дзесяткавы.<…> Раней тут акадэмічныя слоўнікі

фіксавалі пазычанні з усесаюзанга арсеналу: трацічны, семярычны ды

іншыя. Праўда, адно слова гэтага дэрывацыйнага тыпу ўсё ж падавалася:

дзесяткавы (дзесяткавыя дробы – десятичные дроби). Тэрміналагічныя

нацыянальныя даведнікі адмовіліся ад пазычанняў-ад'ектываў грувасткай

структуры, якія маюць “доўгія

” суфіксаваныя фарманты, неўласцівыя

беларускай мове (нярэдка з збегам галосных, які парушае закон гармоніі

гукаў) кішталту бінаміяльны, тэкстуальны. У слоўніках падаюцца

тэрмінаэлементы – ад'ектывы выразнай структуры з суфіксамі -н; -ав-:

біномны (ад біном), тэкставы, эмацыйный, экватарны.

На месцы штучных у беларускай мове ад'ектываў на -тыўны (і

вытворных ад

іх), матываваных назоўнікамі на -цыя, наш сучасны друк,

"Беларуская энцыклапедыя" (18-тамовая) ужо падаюць натуральныя

структуры з суфікасам -н-, вытвораныя ад матывавальных субстантываў з

фіналлю -цыя. Так, у першым томе БелЭн (Мн., 1996) у артыкуле В.

Шчэрбіна "Адваротны слоўнік" (с. 99) чытаем:"... прадукцыйнасць

словаўтваральнага тыпу...". У артыкуле "Аспіда" (с. 435) бачым: "Аспіда,

абсіда, канструкцыйна самастойная частка культавага збудавання, выступ

будынка". У кнізе Т. Капыловай "Матэматычныя логіка" (Гродна, 1997, с.

5): "Мы карыстаемся інтуіцыйным паняццем мноства...". У аўтарэфератах

дысертацыйных працаў таксама цяпер сустракаем : "Намінацыйная

функцыя мовы" і пад. Раней на месцы

гэтых натуральных формаў

выкарыстоўваліся штучныя пазычанні на -тыўны (прадуктыўнасць

словаўтваральнага тыпу, канструктыўная частка, інтуітыўная функцыя

мовы).

Тэрміналагічныя даведнікі 90-х гадоў сталі аддаваць перавагу

натуральным ад'ектыўным дэрыватам з суфіксамі -ав-, -ават-, -н-, -аст-, -

іст-, -ат- на месцы ранейшых з суфіксам -(ч)ат-. Так, у "Руска-беларускім

слоўніку

сельскагаспадарчай тэрміналогіі" (Мн., Ураджай, 1994) бачым:

бразнаваты (бороздчатый), булавасцябловы (булавостебельчатый),

пласціністыя грыбы (пластинчатые), рассыпісты (рассыпчатый),

трубчасты і трубкаваты (трубчатый)<…>

Згаданы сельскагаспадарчы слоўнік зусім справядліва аддае перавагу

аддзеслоўным назоўнікам на –нне-, -іва на месцы ранейшых усесаюзнага

узору на -ка: вакуум-сушэнне (рас. сушка), пры-біранне (уборка), поліва

(полка), а таксама:

аскубанне, апарванне, сартаванне, падкормліванне...

Новыя тэрміналагічныя слоўнікі пазбаўляюцца і ад штучных у

беларускай мове ўтварэнняў на -цель. Іх месца займаюць структуры з

прадукцыйнымі ў беларускай мове суфіксамі -нік, -льнік, -ач. Так, у

сельскагаспадарчым слоўніку фіксуюцца наступныя натуральныя

беларускаія тэрміналагічныя адзінкі : паглыбнік (рас. углубитель), улоўнік

(уловитель), ушчыльнік (уплотнитель),

вузлавязальнік, засцерагальнік,

прасявальнік, прэсцюка-вальнік, штурхач (толкатель). Калі тэрмінам

выступае складанае слова, то яго другая частка мае тут нулявы суфікс:

капаклад (копнитель), вузлавяз (і вузлавязальнік) і пад.

У беларускай мове галіна ведаў, дзейнасці чалавека абазначаецца

тэрмінам – складаным словам з другою часткаю -знаўства ці -гадоўля:

глебазнаўства, лесазнаўства, прыродазнаўства; жывёлагадоўля,

авечкагадоўля...

Ад гэтых словаў утвараюцца і назвы спецыялістаў, а

таксама прыметнікавыя тэрмінаэлементы, што і падае згаданы слоўнік:

жывёлагадовец, лесазнаўства, жывёлагадоўчы, лесазнаўчы...

Аднак падчас бітвы за "зліццё моваў" слоўнікі сталі пагарджаць

адмысловымі беларускімі структурамі на карысць усесаюзных стандартаў

з фінальнымі часткамі -вед, -вод. Так, з'явіліся на старонках слоўнікаў

мовавед, прававед

, трусавод і пад. Аднак яны пярэчаць сістэмнасці

тэрміналогіі: ад іх не ўтвараюцца вытворныя кампаненты, дый самыя яны

не маюць у беларускай мове словаўтваральнай базы. Так, мовавед –

калькаванне языковед (паўкалька) на месцы заканамернага мовазнавец не

мае роднасных кампанентаў, а ў мовазнаўца яны ёсць: мовазнаўства і

мовазнаўчы . Штучнасць моваведа ў тым, што няма ў беларускай мове

назвы навукі моваведства, ад чаго магло б утварыцца мовавед –

спецыяліст у галіне "моваведства", і не бытуе ў нашай літаратурнай мове

прыметнік моваведчы як утварэнне ад "моваведства". На жаль, гэтакую

недарэчнасць, блытаніну ўсё яшчэ бачым на старонках акадэмічных і

галіновых слоўнікаў, напрыклад, слоўнікі падаюць натуральныя словы:

"Кролиководство зоол. трусагадоўля, кролиководческий – трусагадоўчы";

і раптам невядома чаму: "Кроликовод зоол. трусавод". Дык адкуль узяўся

гэты "цуд" трусавод на месцы натуральнага, сістэмавага трусагадовец –

спецыяліст у галіне трусагадоўлі. Мо хіба гэты трусавод на павадку

водзіць трусаў на пашу? Гэтую бязглуздзіцу падае і згаданы "Руска-

беларускі слоўнік сель-скагаспадарчай тэрміналогіі". Акадэмічныя

перакладныя слоўнікі фіксуюць тут два словы: "Кроликовод – трусавод,

трусагадовец" (РБС-82; РБС-93, т. 3, с. 689). Як відаць, тут падаецца

трусавод як дублёр сістэмавага трусагадовец, а ў тэрміналагічным

слоўніку застаўся толькі штучны дублёр, а натуральнае ўтварэнне ўжо

знікла.

Такое парушэнне сістэмнасці тэрмінаадзінак бачым у

сельскагаспадарчым слоўніку і пры ўтварэнні назоўнікаў-найменняў асобы

ад дзеясловаў іншамоўнага паходжання. Так, побач з па-зычаным словам

брыкет падаецца вытворны дзеяслоў брыкетаваць і ўтвораны ад яго

назоўнік брыкетаванне. А вось замест натуральнага ў гэтай мікрасістэме

агенса брыкетавальнік – утва-рэння з суфіксам

-льнік ад брыкетаваць ці

брыкетаваннік – дэрывата ад брыкетаванне (з суфіксам -нік, які

накладаецца на фінальны "н" утваральнай асновы) слоўнік падае

брыкетыроўшчык, якое стасуецца з няісным у беларускай мове

"брыкетыраваць".

Перспектывы развіцця і функцыянавання нарматыўнай лексікі:

Артыкулы і матэрыялы міжнароднай

навукова-метадычнай канферэнцыі 22 – 23 мая 1998 г., г. Гомель /

Міністэрства Адукацыі

РБ, Гомельскі дзяржаўны універсітэт

імя Ф.Скарыны. – Гомель: ГКІ, 1998. – С.5-10.

Генадзь Цыхун

ШЛЯХІ ЎЛАДКАВАННЯ БЕЛАРУСКАЙ ТЭРМІНАЛОГІІ

Як паказвае аналіз сучаснага стану сусветнай тэрміналогіі, асноўнай

тэндэнцыяй з'яўляецца уніфікацыя яе паняццевай базы. Г.зн., што ў кожнай

з моў імкнуцца стварыць універсальную тэрміналагічную сістэму, якая

была б блізкай ці поўнасцю

ідэнтычнай у плане структуры (па старой

тэрміналогіі - у плане формы) адпаведным, найбольш разбудаваным

тэрміналагічным сістэмам іншых моў. Падкрэсліваю, што гутарка ідзе пра

паняццевую структуру, а не пра яе канкрэтнае напаўненне, моўную

матэрыю, пры дапамозе якой запаўняюцца вузлы гэтай структуры. І тут

імкненне да універсалізацыі (уніфікацыі) сутыкаецца з фактамі

самабытнасці моў і іх разнастайнасці. Гэты канфлікт вырашаецца

па-

рознаму.

Ёсць т.зв. асіміляцыйны шлях яго вырашэння, калі ўся тэрміналагічная

сістэма і яе моўнае напаўненне фактычна пераносіцца з адной мовы ў

другую. Гэты шлях нам добра знаёмы. Што набываем мы ў гэтым выпадку

і што страчваем? Набываем даволі строгую тэрміналогію, але яна, як

правіла, дрэнна дастасавана да ўсёй сістэмы

мовы, фрагментам якой

з’яўляецца. Яна ўтварае ізаляваную, замкнутую сістэму, дадатковы код, які

мы павінны ўключаць кожны раз, калі пераходзім ад звыклай мовы ў

сферу навуковай. Звычайна гэта не выклікае значных цяжкасцей, калі

тзрмін дастаткова ўсталяваўся і не прыводзіць да непажаданых асацыяцый.

Аднак часта пры такім пераключэнні магчымы канфлікты...<…>

... Шлях

штучнай ізаляцыі (або ў нашым выпадку - саматужніцкага

стварэння ўласнай "чыстай" тэрміналогіі), як сведчыць гісторыя, ні да чаго

добрага не вядзе. Выйсце - у пастаяннай рабоце па выпрацоўцы

нацыянальнай навуковай тэрміналогіі шляхам дастасавання чужых і

вынаходніцтва сваіх, узгодненых з нашай моўнай сістэмай, тэрмінаў.

Тэндэнцыя да уніфікацыі структуры тэрміналогіі дыктуе нам

неабходнасць звяртацца

да шырокага сусветнага вопыту развіцця

тэрміналогіі, а не звужаць свае пошукі якім-небудзь адным

"вектарам"<…>

Зварот да "шматфарбнага" славянскага тэрміналагічнага вопыту ў

першую чаргу павінен стаць нашай надзённай задачай. Чаму ў першую

чаргу да славянскага, а не, скажам, германскага, раманскага і інш., якія

часам маюць большыя здабыткі ў гэтым плане?

Справа ў тым, што

"славянскі фільтр" ужо не прапусціў самае непрымальнае для нашай мовы

як генетычна славянскай

і тым у значнай ступені спрасціў нашу задачу. І

па-другое, ён дазваляе нам пазбегнуць згубнай аднабаковай арыентацыі ў

тэрміналогіі, прапануючы больш шырокі выбар шляхоў для такой

пабудовы. Зразумела, што гэта не выключае звароту да іншых,

неславянскіх тэрміналогіяў, таксама як і выкарыстанне грэка-лацінскага

будаўнічага матэрыялу, чым карыстаюцца ўсе мовы. Але

захаванне сувязі

паміж навуковай тэрміналогіяй як адносна аўтаномнай падсістэмай мовы і

ўсёй сістэмай данай мовы пры гэтым мае прыярытэтны характар. І гэтае

палажэнне знаходзіцца ў

рэчышчы асноўных кірункаў развіцця сусветнай

тэрміналогіі, дзе прынцыпу матываванасці тэрміна надаецца выключная

ўвага. Вось некалькі "запаведзяў", выведзеных з сусветнага вопыту:

1. Не варта шукаць замежнае слова, калі ў роднай мове ўжо

функцыянуе звычная і матываваная лексічная адзінка з тым жа значэннем.

2. Калі сінонім, утвораны на базе рэсурсаў роднай мовы, супадае па

ступені матываванасці і колькасці лексічных параметраў з

інтэрнацыяналізмам, то ўжыванне першага з'яўляецца больш

мэтазгодным, бо ён больш зразумелы і паўней выкарыстоўвае ўнутраную

форму роднага слова.

3. У выпадку неаднолькавых параметраў матываванасці ў тэрмінаў-

сінонімаў перавага аддаецца больш матываванаму тэрміну,

Але разам з тым сцвярджаецца, што няма патрэбы гвалтам уводзіць

сваё слова для некаторых вузкаспецыяльных тэрмінаў: "Тэрміналагічныя

лакуны пажадана запаўняць наяўнымі інтэрнацыяналізмамі

" <…>

Такім чынам, тэрміналагічная практыка патрабуе як пэўнай

аўтаномнасці тэрміналагічных падсістэм у адносінах да сістэмы

нацыянальайн мовы, так і абавязковай цеснай сувязі гэтых падсістэм з ёй.

Якімі шляхамі, акрамя ўжо названых, павінна падтрымлівацца гэтая

сувязь? Тут асаблівую ролю для тэрміналогіі шмат якіх навук можа

адыграць народная наменклатура. Гэта тая пупавіна, якая звязвае

нацыянальна-моўную сістэму з тэрміналагічнай падсістэмай. На жаль, у

нас яна была вельмі рана перарэзана, і багатыя рэсурсы народнай

наменклатуры засталіся ў баку ад тэрмінатворчасці<…>.

Кияк Т.Р. Лингвистические аспекты терминоведения. Киев, 1989. С.77.

Тэрміналагічны бюлетэнь. Выпуск 1. -- Мн., 1997. -- С.4-7.

В. К. Шчэрбін

АСНОЎНЫЯ ЭТАПЫ ТЭРМІНАТВОРЧАЙ ДЗЕЙНАСЦІ

<…> На наш погляд, зменшыць негатыўныя вынікі тэрмінатворчай

дзейнасці спецыялістаў нефілалагічнага профілю ў цяперашні час можна

толькі ў тым выпадку, калі мовазнаўцы-тэрмінолагі аператыўна азнаёмяць

шырокую навуковую грамадскасць з метадалагічнымі прынцыпамі

тэрміналагічнай і тэрмінаграфічнай работы, асноўнымі этапамі

тэрмінатворчай дзейнасці,

гісторыяй беларускай тэрміналогіі і інш.

Пры гэтым навуковае асвятленне пералічаных вышэй пытанняў павінна

цесна ўвязвацца з аналізам сучаснага стану тэрмінатворчай работы ў

рэспубліцы. Неабходна, па-першае, «паслядоўна размяжоўваць працэс

натуральнага складвання тэрміналагічнай лексікі і ўласна тэрміналагічную

работу па ўпарадкаванні тэрміналогіі»

, па-другое, ад-розніваць сферу

функцыяніравання тэрміналагічнай лексікі (у разнастайных навуковых

тэкстах) і сферу фіксацыі спецыяльнай лексікі (у тэрміналагічных

слоўніках розных тыпаў). Паколькі вылучаныя тыпы і віды тэрмінатворчай

дзейнасці пэўным чынам перакрыжоўваюцца адзін з адным, то ў мэтах

нагляднасці паспрабуем прадставіць іх у выглядзе наступнай табліцы, дзе