Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

лічбамі пазначаны розныя этапы тэрміналагічнай і тэрмінаграфічнай

работы:

Сфера

Працэс

Функцыя-

ніравання

Фіксацыі

Натуральнае складванне тэрміналагічнай лексікі 1 2

Упарадкаванне тэрміналогіі 4 3

Як можна бачыць з гэтай табліцы, першы этап тэрмінатворчай

дзейнасці ў кожнай галіне ведаў звязаны са сферай функцыяніравання

(навуковыя тэксты) і працэсам натуральнага складвання тэрміналагічнай

лексікі, у якім галоўную ролю адыгрываюць спецыялісты кожнай

канкрэтнай галіны ведаў. (Параўн.: «У сувязі з тым, што кожная асобная

навуковая дысцыпліна мае свае асаблівыя аб

'екты даследавання, вывучае

з'явы і працэсы якога-небудзь аднаго боку рэчаіснасці, у нетрах асобных

навук адбываецца фарміраванне, удасканаленне і ўзбагачэнне

тэрміналагічных сістэм, якія адлюстроўваюць сэнсавую сутнасць данай

галіны ведаў»

Распачаты на першым этапе тэрмінатворчай дзейнасці ў сферы

функцыяніравання працэс натуральнага складвання тэрміналагічнай

лексікі на другім этапе такой дзейнасці пераходзіць у сферу фіксацыі.

Інакш кажучы, на другім этапе ўзнікае неабходнасць растлумачыць

створаныя тэрміны, падагульніць назапашаныя тэрміналагічныя багацці

шляхам складання ўсялякіх паказальнікаў, індэксаў, невялікіх

тлумачальных слоўнікаў выкарыстаных тэрмінаў у выглядзе дадаткаў

да

навуковых манаграфій, дысертацый, падручнікаў і іншых спецыяльных

прац

. Як паказвае аналіз такіх слоўнікавых дадаткаў, і на гэтым этапе

тэрмінатворчай дзейнасці галоўную ролю адыгрываюць спецыялісты

адпаведных галін ведаў.<…>

Першыя два этапы тэрмінатворчай дзейнасці характарызуюцца

шэрагам агульных момантаў. Так, кожнаму з гэтых этапаў уласцівы: а)

працэс натуральнага складвання тэрміналагічнай лексікі, б) прыярытэтная

роля спецыялістаў розных галін ведаў у фарміраванні «сваёй»

тэрміналогіі,

в) дэскрыптыўны падыход да апісання тэрміналагічнай лексікі, калі ў

разрад тэрмінаў залічваецца любое слова, якое ўжываецца ў спецыяльных

тэкстах. (Заснавальнік дэскрыптыўнага напрамку ў галіне тэрміналогіі Р.

В. Вінакур наогул лічыў, што «тэрміны – гэта | не асаблівыя словы, а

толькі словы ў асаблівай функцыі»

У адрозненне ад першых двух этапаў тэрмінатворчай дзейнасці

трэцяму і чацвёртаму этапам уласцівыя зусім іншыя агульныя моманты:

а) працэс упарадкавання тэрміналогіі, б) прыярытэтная роля лінгвістаў-

тэрмінолагаў у справе сістэматызацыі і кадыфікацыі праз нарма-тыўныя

слоўнікі спецыяльнай лексікі, в) нарматыўны падыход да апісання

тэрміналогіі, калі ў разрад тэрмінаў залічваюцца толькі такія словы і

словазлучэнні, якія адпавядаюць наперад вызначаным крытэрыям

(адназначнасці, дакладнасці, адсутнасці сінонімаў, шырокай вядомасці

сярод спецыялістаў дадзенай галіны ведаў, адсутнасці экспрэсіўных

адценняў у значэннях і г. д.). Заснавальнікам нарматыўнага напрамку ў

галіне тэрміналогіі лічыцца Д. С. Лотэ

Асаблівасць трэцяга і чацвёртага этапаў тэрмінатворчай дзейнасці

можна бачыць таксама і ў тым, што поруч з працэсам упарадкавання

назапашанай тэрміналогіі адначасова працягваецца і працэс натуральнага

складвання тэрміналагічнай лексікі, паколькі развіццё навукі (у тым ліку

ўзнікненне новых навуковых паняццяў і пошук тэрміналагічных сродкаў

для іх абазначэння) не спыняецца. Разам з лінгвістамі-

тэрмінолагамі пэўны

ўдзел на трэцім і чацвёртым этапах тэрмінатворчай дзейнасці прымаюць і

спецыялісты нефілалагічнага профілю, а пераважны нарматыўны падыход

да апісання тэрміналагічнай лексікі ў пэўнай ступені дапаўняецца і

дэскрыптыўным (апісальным) падыходам. Хаця ўласцівыя для першага і

другога этапаў характэрныя моманты на трэцім і чацвёртым этапах

тэрмінатворчай дзейнасці ўжо не маюць вырашальнага

значэння.

Так, трэці этап тэрмінатворчай дзейнасці перш за ўсё звязаны са сферай

фіксацыі і працэсам упарадкавання тэрміналогіі. Інакш кажучы, калі ў

межах той або іншай галіны ведаў назапашваецца дастаткова вялікая

колькасць тэрмінаў, то раптам высвятляецца, што а) розныя спецыялісты

дадзенай галіны ведаў нярэдка адзін і той жа тэрмін разумеюць і

тлумачаць у сваіх «рабочых» тэрміналагічных слоўніках і паказальніках

па-рознаму, б) моўнае афармленне новых тэрмінаў, створаных

спецыялістамі дадзенай галіны ведаў, часта не адпавядае фанетычным,

марфалагічным, словаўтваральным, лексіка-семантычным і іншым нормам

беларускай мовы. У выніку гэтага ўзнікае відавочная неабходнасць

лінгвістычнага ўпарадкавання створанай натуральным шляхам

тэрміналогіі. Адбываецца гэтае ўпарадкаванне, як правіла, шляхам

суцэльнай распіскі навуковых тэкстаў, складання адпаведных

тэрміналагічных картатэк і стварэння на іх аснове галіновых

тэрміналагічных слоўнікаў нарматыўнага характару. Галоўнымі суб'ектамі

такога ўпарадкавання тэрміналагічнай лексікі звычайна з'яўляюцца

лінгвісты-тэрмінолагі.

На сённяшні дзень больш-менш дастаткова забяспечаны

тэрміналагічнымі слоўнікамі нарматыўнага характару грамадскія навукі.

Так, па некалькі такіх тэрміналагічных слоўнікаў створана

для беларускага

мовазнаўства

, літаратуразнаўства

, грунтоўны (на 30 тыс. рэестравых

слоў) «Руска-беларускі слоўнік грамадска-палітычнай тэрміналогіі» пад

рэд. М. В. Бірылы і М. Р. Судніка (Мн., 1970), фундаментальная галіновая

энцыклапедыя «Этнаграфія Беларусі» (Мн., 1989) і вялікі «Слоўнік

усходнеславянскіх фалькларыстычных тэрмінаў» (у друку) і г. д.

Сведчаннем вялікага попыту сярод спецыялістаў і шырокай навуковай

грамадскасці на гэтыя тэрміналагічныя слоўнікі з'яўляюцца іх перавыданні

(напрыклад, двойчы публікаваўся слоўнік А. А. Макарэвіча, двойчы –

слоўнік В. П. Рагойшы, рыхтуецца да друку другое выданне «Руска-

беларускага слоўніка грамадска-палітычнай тэрміналогіі» і некаторых

іншых тэрміналагічных даведнікаў).

Шырокае выкарыстанне насельніцтвам рэспублікі пералічаных вышэй

тэрміналагічных слоўнікаў дае падставы сцвярджаць, што тэрмінатворчая

дзейнасць у галіне грамадскіх навук знаходзіцца на чацвёртым этапе

свайго развіцця, які звязаны са сферай функцыяніравання тэрміналагічнай

лексікі і працэсам яе ўпарадкавання пад уплывам існуючых нарматыўных

слоўнікаў. Што ж датычыцца пераважнай большасці прыродазнаўчых

навук, дык тут тэрмінатворчая дзейнасць на беларускай моўнай глебе

пакуль што не выйшла за межы першага і другога

этапаў свайго развіцця,

г. зн. дастаткова поўных тэрміналагічных слоўнікаў нарматыўнага

характару для гэтых навук яшчэ не існуе. Апошняе не дае, аднак, ніякіх

падстаў лічыць, што ва ўмовах сучаснага адраджэння роднай мовы можна

абмінуць той або іншы этап тэрмінатворчай дзейнасці і перайсці адразу да

складання галіновых тэрміналагічных слоўнікаў нарматыўнага характару,

нават

калі дастатковай колькасці навуковых тэкстаў на беларускай мове

для той або іншай галіны ведаў яшчэ не створана.

Між тым у сучаснай тэрміналагічнай практыцы назіраецца відавочнае і

не зусім абгрунтаванае імкненне асобных спецыялістаў надаць

літаратурны статус таму або іншаму толькі што створанаму беларускаму

тэрміну шляхам уключэння яго адразу ў нарматыўны даведнік (сфера

фіксацыі), без папярэдняй апрабацыі ў навуковых тэкстах (сфера функ-

цыяніравання). Адмоўны эфект ад такога «пераскоквання» праз цэлыя

этапы тэрмінатворчай дзейнасці нярэдка ўзмацняецца тым, што само

стварэнне новага тэрміна адбываецца з адхіленнямі ад працэсу

натуральнага складвання тэрміналагічнай лексікі. 3 аднаго боку,

адраджаецца заганная практыка тэрміналагічнага пурызму 20-х гадоў,

сутнасць якой заключаецца ў

замене шырокавядомых беларускіх тэрмінаў

інтэрнацыянальнага паходжання на нікому не вядомыя тэрміналагічныя

неалагізмы, штучна створаныя з дапамогай уласнабеларускіх

словаўтваральных сродкаў

. 3 другога боку, пры стварэнні беларускіх тэр-

мінаў, якіх зараз нестае для абазначэння найноўшых навуковых паняццяў,

нярэдка «празмерна выкарыстоўваецца спосаб марфалагічнага калькавання

ці рускім тэрмінам надаецца ў адпаведнасці з асаблівасцямі беларускай

мовы пэўны фонамарфалагічны воблік, у той час як існуючыя

нацыянальныя адпаведнікі застаюцца па-за ўвагай»

Прычым, і ў першым, і ў другім выпадку стваральнікі і кадыфікатары

новых тэрмінаў, як правіла, не маюць у наяўнасці неабходнай колькасці

«апраўдальных» літаратурных цытат з аўтарытэтных навуковых крыніц,

якія б пацвярджалі шырокую пашыранасць такіх тэрмінаў ся-род

спецыялістаў адпаведнай галіны ведаў. Таму рашэнне аб уключэнні

падобных штучных тэрміналагічных наватвораў і відавочных

марфалагічных і словаўтваральных калек з рускіх тэрмінаў у рэестр

разнастайных тэрміналагічных слоўнікаў нарматыўнага характару

звычайна прымаецца імі на чыста суб'ектыўнай, валюнтарысцкай аснове.

У заключэнне варта адзначыць, што ў апошнія дзесяцігоддзі XX ст.,

насычаныя важкімі палітычнымі падзеямі, шматлікімі

навуковымі

адкрыццямі і да т. п., працягласць таго або іншага этапа тэрмінатворчай

дзейнасці можа скарачацца ў параўнанні з ранейшымі часамі. Аднак

цалкам абмінуць ці «пераскочыць» які-небудзь этап такой дзейнасці можна

толькі ў тым выпадку, калі стваральнікі новых тэрмінаў не клапоцяцца аб

іх трывалым замацаванні ў практыцы сучаснага тэрмінаўжывання. Інакш

кажучы, кожны новы тэрмін павінен прайсці ўсе без выключэння этапы ў

сваім развіцці: а) першае з'яўленне ў навуковым тэксце, б) уключэнне ў

адпаведную тэрміналагічную картатэку і «рабочьгя» тэрміналагічныя

даведнікі апісальнага характару, в) паступовае пашырэнне ўжытку ў

навуковых тэкстах і сярод спецыялістаў дадзенай галіны ведаў, г)

сістэматызацыя, упарадкаванне і уніфікацыя шляхам

тлумачэння ў

тэрміналагічных слоўніках нарматыўнага характару, д) нарматыўнае

выкарыстанне ў сферы функцыяніравання.

Антонюк Л. А., Михневич А. Е. Исторня, современное состояние и задачи терми-нологической

работы в БССР // Проблемы разработки и упорядочения терминологии в Академиях наук союзных

республик. М., 1983. С. 200.

Дудников А. В. Современный русскнй язык. М., 1990. С. 91.

Гл., напрыклад: Слоўнік фізічных тэрмінаў // Кашын Н. В. Фізіка. Мн., 1924; Паказальнік тэрмінаў //

Рагаўцоў В. I., Юрэвіч А. Л. Уводзіны ў мовазнаўства: Вучэбны дапаможнік. Мн., 1987; Тлумачалыіы слоўнік

спецыяльных юрыдычных тэрмінаў//Статут Вялікага княства Літоўскага. 1588. Мн., 1989; Слоўнік архітэктурных

тэрмінаў//Трусаў А. А. Старонкі мураванай кнігі: Манументальная архітэктура эпохі феадалізму і капіталізму. Мн.,

1990; Кароткі тэрміналагічны слоўнік // Сахута Я. М. Беларускае народнае мастацкае кавальства. Мн., 1990;

Паказальнік беларускіх назваў раслін // Корсун У.Ф. Расліны і здароўе. Мн., 1991 і інш.

Винокур Г. 0. 0 некоторых явлениях словообразовання в русской технической терминологии // Труды Моск.

ин-та истории, философии, литературы. 1939. Т. 5. С. 5.

Гл.: Лотте Д. С. Основы построения научно-технической терминологии: Вопросы теории и методики. М.,

1961.

Гл.: Юрэвіч А. Л. Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў. Мн., 1962; Руска-беларускі слоўнік лінгвістычных

тэрмінаў. Мн., 1988; Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў. Мн., 1990.

Гл.: Макарэвіч А. А. Кароткі літаратуразнаўчы слоўнік. Мн., 1963; 2-е выд., 1969; Рагойша В. П. Паэтычны

слоўнік. Мн., 1979; 2-е выд., 1987; Лазарук М. А., Ленсу А. Я. Слоўнік літаратуразнаўчых тэрмінаў. Мн., 1983.

Гл., напрыклад: Паўловіч У. Аб беларускіх найменнях некаторых хімічных элементаў // Навіны Беларускай

акадэміі. 1992. 31 студз. С. 4. .

Красней В. П. Тэрмін і норма // Культура мовы. Мн., 1988. Вып. 4. С. 43.

Тэрміналагічны зборнік “89-“90/ АН Беларусі. –

Мн.: Навука і тэхніка, 1992. – С. 4-8.

Галіна Вештарт

СВАЯМОЎНЫЯ ЭЛЕМЕНТЫ Ў БЕЛАРУСКІМ

ТЭРМІНАЎТВАРЭННІ

(Аб перакладзе неўжывальных форм дзеепрыметнікаў)

Беларуская літаратурная мова фарміравалася на аснове народных

гаворак, таму неўласцівыя ім моўныя элементы, асабліва на

словаўтваральным узроўні, увесь час адчуваюцца чужароднымі і ў

літаратурнай мове. Неўласцівасць жывой беларускай мове некаторых

форм дзеепрыметнікаў адзначалася і для старабеларускай мовы:

тэндэнцыя да абмежавання дзеепрыметнікаў незалежнага стану

цяперашняга часу намячалася, напрыклад, са змяншэннем уплыву

царкоўнаславянскай мовы, а дзеепрыметнікі залежнага стану цяперашняга

часу з суфіксам -м- былі найменш ужывальнымі ў старабеларускай

пісьменнасці і не маглі лічыцца "нармальнай" граматычнай катэгорыяй

. І

ў наш час, напрыканцы XX стагоддзя, хаця ў падручніках не раз

гаварылася пра тэндэнцыю да росту ролі дзеепрыметнікаў у

канцылярскай, юрыдычнай сферах, зноў і, відаць, небеспадстаўна ставіцца

пытанне аб неўласцівасці дзеепрыметнікаў незалежнага і залежнага стану

цяперашняга часу характару беларускай мовы. Як у XVI ст. Васіль

Цяпінскі, як пісьменнікі ў XIX і XX стагоддзях, шукаюць беларусісты

найбольш прыдатныя, арганічныя беларускай мове спосабы перадачы

гэтых дзеепрыметнікаў. Такія пошукі асабліва актуалізуюцца пры

фарміраванні і ўпарадкаванні беларускіх тэрмінасістэм, якія зараз яшчэ

знаходзяцца пад моцным уплывам рускай мовы, правільней - у залежнасці

ад яе. Практыка складання некаторых тэрміналагічных слоўнікаў

адлюстроўвае зварот да сваямоўных элементаў як сродкаў

тэрмінаўтварэння. Ёсць прыклады тэрміналагічных слоўнікаў, дзе цалкам

адсутнічаюць неўласцівыя мове дзеепрыметнікі на -емы-, -імы-, -учы-(-

ючы-), -ачы-(-ячы-), ёсць такія, дзе іх замена праводзіцца спарадычна, на

аснове заменнікаў, прапанаваных РБС-93 і БРС-88. Разгледзім

прапанаваныя магчымасці, што з'яўляюцца вынікам самастойнага

ўнутрымоўнага развіцця.

1. Перш за ўсё, гэта суфікс -н- (-ен-,–ан-), пры дапамозе якога

ўтвараюцца дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу. Яшчэ

В.Цяпінскі карыстаўся гэтым суфіксам для перакладу царкоўнаславянскіх

дзеепрыметнікаў на -м-: беснуемый – бешоный, глаголемый – мовеный,

ненавидимый – ненавиденый і г.д.

<…> Тэза аб адноснасці часавага

значэння дзеепрыметнікаў і аб магчымасці ўтварэння дзеепрыметнікаў са

значэннем цяперашняга часу пры дапамозе суфікса -н- ад дзеясловаў

незакончанага трывання (у граматыках і падручніках сказана, што

дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу з суфіксам -н- утвараюцца -

толькі або звычайна - ад дзеясловаў закончанага трывання) -

пацвярджаецца досыць шматлікімі прыкладамі з

нашай паўсядзённай

мовы: паважаны, чаканы, даследаваны (рус. исследуемый), рэцэнзаваны

(рус. рецензируемый), паяснёны (рус. поясняемый); з мастацкай

літаратуры: несгибаемый - незгінаны, арендуемый – арандаваны,

предполагаемый – меркаваны. Вялікая колькасць такіх прыкладаў

прыведзена ў артыкуле А.Каўруса

Прымаючы за дапушчальную гэту словаўтваральную магчымасць,

можна прызнаць правільнымі наступныя прыклады: распространяемый -

распаўсюджваны, разлагаемый - раскладаны, программируемый –

праграмаваны, сжимаемый – сцісканы, движимый - руханы (ТСВМ),

культивируемый - культываваны, используемые материалы -

выкарыстаныя матэрыялы. Параўнаем у гаворках: руханы 'ўзараны' (пра

поле), 'што паднімаецца на дражджах' (пра цеста).

Акрамя таго, суфіксы -н- і -т- бяруць

на сябе функцыю ўтвараць

дзеепрыметнікі незалежнага стану: аджыты 'які аджыў', задыханы 'які

задыхаўся', запыханы 'які запыхаўся', сцукраваны 'які сцукраваўся',

распукнуты 'які распукнуўся' (пра кветкі, лісты), улежаныя 'якія

ўляжаліся' (пра яблыкі) і інш. У Максіма Танка некалькі разоў

сустракаецца згараваны, што на рускую мову перакладалася б як

изгоревавшийся

ТСВМ прапануе пераклады: превратившийся - ператвораны,

скрещивающиеся – крыжаваныя. Словазлучэнне изгиб обнажившихся

пластов на беларускую мову добра перакладаецца як выгін аголеных

пластоў.

Такім чынам, ёсць магчымасць замены дзеепрыметнікаў на -емы, -імы і

на -учыся, -іўшыся дзеепрыметнікамі з суфіксамі -н- і -т-, матываванымі

непераходнымі, звычайна зваротнымі, і пераходнымі дзеясловамі.

2. Дзеепрыметнікі

на -учы (-ючы), -ачы (-ячы) часта замяняюцца

дзеяслоўнымі прыметнікамі, паколькі "не выказваюць зменнай у часе

прыкметы, а называюць сталую адзнаку паводле дзеяння" (А.Каўрус).

Беларускае дыялектнае (Маладзечанскі р-н, в.Баяры) несядзелы мае

значэнне 'які не можа доўга сядзець, быць на адным месцы' і служыць

адпаведнай ілюстрацыяй. Сярод шэрагу

суфіксаў аддзеяслоўных

прыметнікаў: -к-, -лів, -ч-, -уч-, -ніч-, -н-, -льн- апошнія вылучаюцца сваёй

пашыранасцю і мнагазначнасцю. Суфікс -льн-, адпавядаючы

дзеепрыметнікавым суфіксам -ем-, -ім-, -уч- (-юч-), -ач- (-яч-), у тым ліку і

ў зваротных дзеепрыметніках, мае часам антанімічныя значэнні:

вырашальны 'які вырашае' і 'які вырашаецца', каральны 'які караецца

' і 'які

карае'. Удакладняе значэнне кантэкст: каральнае парушэнне закона і

каральныя органы. Прыметнікі з -льн- даволі пашыраны ў

агульнаўжывальнай лексіцы, хаця маюць адценне кніжнасці. Са значэннем

'здольны выконваць пэўнае дзеянне', 'прызначаны для выканання пэўнага

дзеяння' ў БРС-88 адзначаюцца, напрыклад, абуральны, ажыўляльны,

ачышчальны, вымяральны, вянчальны, мяшальны, памінальны,

папераджальны, прыстасавальны,

рэзальны, спрыяльны, тлумачальны,

умацавальны, часальны. Прыметнік дзяўбальны быў прапанаваны

Кандратам Крапівой для перакладу рус. долбёжный.

Некаторыя прыметнікі з -льн- матываваны зваротнымі дзеясловамі

залежнага і незалежнага стану (абвяргальны, абарачальны, выбачальны,

даравальны).

ТСВМ шырока выкарыстоўвае аддзеяслоўныя прыметнікі з суфіксамі -

льн- і -н-, што разглядаюцца як арганічна ўласцівыя беларускай мове.

Згасальны, хутказгасальны, нарастальны, спадальны, супадальны і інш.

утвораны ад непераходных дзеясловаў. Вылучальны, прагназавальны,

раздзяляльны, рухальны, суправаджальны,

утваральны і інш. - ад

пераходных. Прыметнікі гэтых абедзвюх груп матываваны дзеясловамі

незалежнага стану і называюць сталую прыкмету паводле дзеяння або

стану. Прыметнікі з -н- і -льн- могуць матывавацца зваротнымі

непераходнымі дзеясловамі і абазначаць прыкмету паводле здольнасці

падпарадкоўвацца пэўнаму дзеянню: падзельны 'які можна падзяліць, які

дзеліцца' - рус. разделяющийся; пашыральны 'які

можа пашырацца' - рус.

расширяющийся; раскладальны 'які раскладаецца'; чаргавальны 'які

чаргуецца' - рус. чередующийся. Значэнні дзеепрыметнікаў залежнага

стану цяперашняга часу на -емы, -імы- часам, як і ў агульнаўжывальнай

лексіцы, перадаюцца прыметнікамі з -льн-: квадравальны,

параметрызавальны, узаемазамяняльны.

Згодна з слушным сцверджаннем, што кампаненты тэрмінаў з

семантыкай актыўнага або пасіўнага дзеяння абавязкова

павінны мець

розныя марфемы

, для перадачы актыўнага дзеяння могуць быць

прапанаваны прыметнікі з суфіксам -льн-, для пасіўнага - формы

дзеепрыметнікаў з суфіксамі -н- або -т-: рус. отображающий –

адлюстравальны, рус. отображаемый - адлюстраваны, рус.

аппроксимирующий – апраксімавальны, рус. программирующий –

праграмавальны, рус. программируемый - праграмаваны, рус.

спрямляющий - выпроствальны, рус. спрямляемый - выпростваны. Але, як

відаць з вышэй

прыведзеных прыкладаў, пазбегнуць проціпастаўленасці

значэнняў марфем або дасягнуць іх адназначнасці ў тэрміналагічным

словаўтварэнні немагчыма, паколькі практыка тэрміналагічнага і

агульнаўжывальнага словаўтварэння разыходзіцца ў значнай ступені не

можа. Да таго ж тэрміналагічнае ўжыванне дзеепрыметнікаў набліжае іх да

прыметнікаў, дзе дзеяслоўныя прыкметы страчваюцца ці аслабляюцца.

Прыметнікі з суфіксам -н- могуць адпавядаць дзеепрыметнікам

залежнага стану цяперашняга часу, калі прыкметы часу і стану не

актуалізуюцца: (не)вымерны –рус. (не)измеримый, (не)прыводны - рус.

(не)приводимый, расцяжны – рус. растяжимый. Гэтыя ж прыметнікі з

суфіксам -н- могуць матывавацца як зваротнымі (хуткаразбежны–рус.

быстрорасходящийся, збежны - рус. сходящийся, раўнадзельны – рус.

равноделящийся), так і незваротнымі

(узыходны – рус. восходящий,

хуткадзейны – рус. быстродействующий, накрыўны – рус. накрывающий,

супрацьлежны - рус. противолежащий, кантактны–рус.

контактирующий) дзеясловамі.

Нават калі прыведзеньм прыклады не ўсімі будуць аднолькава станоўча

сустрэты, шматлікасць іх дазваляе зрабіць вывад аб тым, што ў беларускай

мове ёсць сродкі перадачы значэнняў не характэрных для яе

дзеепрыметнікаў незалежнага і залежнага стану цяперашняга часу.

Мова беларускай пісьменнасці ХІУ-ХУІІІ стст. -Мн., 1988. С. 238, 246

Тамсама. С.246.

Каўрус А. Слова з дзеяслова // Маладосць. 1997. № 7. С. 223-228.

Полымя. 1997, № 11. С. 131, 135.

АнтанюкЛ.А. Сучасная беларуская тэрміналогія. Мн., 1995. С. 29.

СКАРАЧЭННІ

БРС-88 - Беларуска-рускі слоўнік. У 2 т. /АН БССР. Ін-т мовазнаўства імя Я.Коласа; Рэд.

К.К.Атраховіч (Кандрат Крапіва). 2-е выд., перапрац. і дап. -Мн.: БелСЭ, 1988.

РБС-93 – Русско-белорусскнй словарь: В 3 т. /АН Беларуси, ин-т языкознания им. Я.Коласа. 4-е

изд., испр. -Мн.: БелЭн, 1993.

ТСВМ - Тэрміналагічны слоўнік па

вышэйшай матэматыцы для ВНУ /Т.Сухая, Р.Еўдакімава,

В.Траццякевіч, Н.Гудзень. -Мн.: Навука і тэхніка, 1993.

Тэрміналагічны бюлетэнь. Выпуск 2. Мн., 1999. С. 3-6.

ФРАЗЕАЛОГІЯ

Мікола Аляхновіч

ФРАЗЕАЛОГІЯ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ:

СТАНАЎЛЕННЕ СІСТЭМЫ

Фразеалагічны матэрыял беларускай мовы дазваляе выдзеліць, акрамя

кампанентных, таксама фанетычныя (на ўзроўні гукавога адрознення),

акцэнталагічныя (пазіцыйныя), граматычныя (на ўзроўні граматычных

значэнняў і форм), марфалагічныя (на ўзроўні словаўтваральных афіксаў)

варыянты. Згаданыя варыянты праяўляюцца ў межах кампанентаў

фразеалагізмаў і ў значнай ступені абумоўліваюцца моўным (ці

маўленчым) кантэкстам. Здольнасць кампанентаў фразеалагізмаў

праяўляцца ў розных граматычных і марфалагічных разнавіднасцях

(варыянтах) пазбаўляе даволі значную частку фразеалагізмаў беларускай

мовы такіх адзнак, як поўная нерухомасць структуры, абмежаваныя

спалучальныя магчымасці, непранікальнасць і сталасць структуры. Што

да семантыкі фразеалагізма, то варыянтныя адносіны не кранаюць

непасрэдна сэнсавай цэласнасці фразеалагізмаў. Аднак прыклады

ўжывання фразеалагізмаў у сучаснай беларускай мове сведчаць пра даволі

актыўныя працэсы змянення звыклых сэнсава-спалучальных сувязяў, што

ў сваю чаргу вядзе да кваліфікацыйных змен і ацэнак. Найчасцей гэта

адбываецца пры ўжыванні фразеалагізмаў з кампанентнай і сінтаксічнай

(на ўзроўні структуры) варыянтнасцю. У гэтым выпадку варыянтныя

адносіны непасрэдна судакранаюцца з сінанімічнымі, полісемантычнымі і

аманімічнымі.

Аляхновіч М. Фразеалогія беларускай мовы: станаўленне сістэмы.

Брэст: Брэсцкі Дзяржаўны педагагічны інстытут імя А. Пушкіна. – С. 18.

М.Я. Даніловіч

ГРАМАТЫЧНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ФРАЗЕАЛАГІЗМАЎ

У фразеалогіі найбольш мэтазгоднай прызнаецца граматычная

класіфікацыя фразеалагізмаў паводле суадноснасці іх з часцінамі мовы.

Пры такой класіфікацыі шматлікія фразеалагізмы на аснове агульных

прымет аб'ядноўваюцца ў асобныя семантыка-граматычныя разрады,

суадносныя (назоўнікавыя, прыметнікавыя, дзеяслоўныя, прыслоўныя і

іншыя звароты) або не суадносныя з часцінамі мовы, што

садзейнічае

сістэмнаму вывучэнню семантычных і граматычных асаблівасцей

фразеалагізмаў.

<…> Не ўсе тры крытэрыі даюць аднолькава станоўчы эфект пры

вызначэнні фразеалагізмаў. Найбольш істотным з'яўляецца семантычны

паказчык, які рэалізуецца шляхам семантычнай ідэнтыфікацыі. Пры

супастаўленні фразеалагізма са словам-ідэнтыфікатарам высвятляецца,

што фразеалагізм, суадносны з назоўнікам, мае значэнне прадметнасці

(назоўнікавы), фразеалагізм, суадносны з

дзеясловам, мае значэнне

дзеяння (дзеяслоуны) і г. д. Зразумела, суадноснасць не тое самае, што

эквівалентнасць. Фразеалагізмы абазначаюць не проста той ці іншы

дзеяслоў, прыслоўе, назоўнік, прыметнік. Яны абазначаюць, як правіла,

плюс штосьці яшчэ: ранняя птушка 'дбайны чалавек, які рана ўстае, раней

за іншых прыходзіць куды-небудзь'.

Што да марфалагічнага паказчыка, то

ён падыходзіць да класіфікацыі

фразеалагізмаў толькі пэўных структурных тыпаў. Таму, перш чым

гаварыць пра яго спецыфіку, варта спыніцца на структурных асаблівасцях

фразеалагізмаў.

Як раздзельнааформленыя адзінкі фразеалагізмы не ўтвараюць нейкіх

спецыфічных структурных мадэлей, яны захоўваюць мадэлі

словазлучэнняў, сказаў, спалучэнняў слоў.

У фразеалагізмах са структурай словазлучэння ёсць граматычна

галоўны і граматычна залежны

кампаненты, звязаныя паміж сабой

падпарадкавальнай сувяззю (горкі хлеб, абіваць парогі, выйсці наверх).

Гэта сувязь, праўда, носіць чыста фармальны характар, бо кампаненты ў

складзе фразеалагізма страчваюць уласцівае ім лексічнае значэнне.

Фразеалагізмы, структурна арганізаваныя як сказы, суадносяцца з

сінтаксічнымі канструкцыямі, у якіх ёсць дзейнік і выказнік або адзін

галоўны член (кот

наплакаў, рукі кароткія, на мякіне не правядзеш).

Шматлікімі з'яўляюцца фразеалагізмы са структурай спалучэння слоў

(іх часам залічваюць да фразеалагізмаў са структурай словазлучэння). У

такіх адзінках няма граматычна галоўнага кампанента. Гэта спалучэнні

двух кампанентаў, аб'яднаных злучальнай сувяззю (хлеб і соль, ні холадна

ні горача, і тут і там), генетычна паўназначнага слова са службовым (за

душой, як міленькі, хоць куды, ні блізка), дзвюх прыназоўнікава-склонавых

форм (з месца ў кар'ер) і

інш.

На аснове марфалагічнага паказчыка да пэўнага разраду можна аднесці

пераважна фразеалагізмы са структурай словазлучэння. Такім паказчыкам

выступае граматычна галоўны кампанент, калі яго граматычнае значэнне

супадае з катэгарыяльным значэннем фразеалагізма. Напрыклад, значэнне

прадметнасці назоўнікавага фразеалагізма месца пад сонцам 'права на

існаванне' сігналізуецца, падказваецца галоўным кампанентам-назоўнікам

месца.

Пры вызначэнні марфалагічных

прымет фразеалагізма важна таксама

ўлічваць, зменны ён ці не, а калі зменны, то якія граматычныя катэгорыі і

формы яму ўласцівы.

<…> Марфалагічны прынцып семантыка-граматычнага вызначэння

фразеалагізмаў зручны тым, што ён апіраецца на знешне выражаныя іх

уласцівасці. Але ён не падыходзіць да многіх фразеалагізмаў са структурай

словазлучэння, катэгарыяльнае значэнне якіх не

сігналізуецца граматычна

галоўным кампанентам. Параўн. фразеалагізмы аднатыпнай структуры,

якія належаць да розных семантыка-граматычных разрадаў: блізкі свет

(прыслоўны), першы клас (прыметнікавы), наш брат (займеннікавы),

вядомая рэч (мадальны), добры інтэрас (выклічнікавы). Марфалагічны

прынцып непрыдатны таксама пры класіфікацыі большасці фразеалагізмаў

са структурай спалучэння слоў і амаль усіх фразеалагізмаў са структурай

сказа.

Пры

адсутнасці распазнавальных марфалагічных прымет важным

сродкам высвятлення граматычных асаблівасцей фразеалагізма становіцца

яго сінтаксічнае ўжыванне: спалучальнасць і сінтаксічная роля ў сказе.

Фразеалагізмам кожнага семантыка-граматычнага разраду ўласціва свая

сінтаксічная функцыя: дзеяслоўным – выказнік, прыслоўным –

акалічнасць, назоўнікавым – дзейнік і дапаўненне. Але <…> сінтаксічнае

ўжыванне не заўсёды выступае надзейным крытэрыем, бо некаторыя

фразеалагізмы ўжываюцца толькі

ў нетыповай для пэўнага разраду

сінтаксічнай функцыі.

Даніловіч М.Я. Граматычная характарыстыка фразеалагізмаў. –

Мн.: Навука і тэхніка, 1991. – С. 5-8.

І.Я. Лепешаў

ПРАБЛЕМЫ ФРАЗЕАЛАГІЧНАЙ СТЫЛІСТЫКІ

І ФРАЗЕАЛАГІЧНАЙ НОРМЫ