Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

У мовазнаўстве існуюць два разуменні тэрміна флексія: вузкае і

шырокае. У вузкім (традыцыйным) сэнсе "Канчатак – гэта зменная

значымая частка слова. якая утварае форму і служыць для сувязі слоў у

словазлучэнні і сказе" (Сучасная беларуская мова / Пад. рэд. Я. Адамовіча.

Мн., 1987. С. 166) або "Канчатак – зменная частка слова, якая служыць для

выражэння

сінтаксічных адносін пэўнага слова з іншымі словамі" (Слоўнік

лінгвістычных тэрмінаў. Мн., 1990. С. 69).

У шырокім значэнні пад флексіяй разумеецца "...службовая зменная

марфема, якая не ўваходзіць у аснову слова і ўтварае марфалагічную

форму слова (выражае марфалагічныя значэнні роду, ліку, склону, асобы) і

звязвае яе з іншымі словамі ў словазлучэнні ці сказе" (Беларуская

граматыка. Ч. І. Мн., 1985. С. 215). "Флексійнымі марфемамі… з'яўляюцца

такія марфемы, узаемазамена якіх у словаформах прыводзіць да змянення

марфалагічных значэнняў роду, ліку, склону і асобы" (Русская грамматика.

Т. І. М., 1980. С. 124). Ужо з пералічаных азначэнняў можна выявіць

спецыфічныя асаблівасці флексійных марфем:

1) флексія – гэта словазменная марфема. Яна здольная замяняць іншыя

флексіі

ў слове і ў той жа час сама замяняецца імі, г. зн. носіць

узаемазамяняльны характар;

2) узаемазамяняльным элементам, які захоўвае сваё марфемнае

адзінства, флексія можа быць у тым самым слове;

3) флексія з'яўляецца канцавой марфемай зменнага слова: у лінейным

раздзеле марфем яна займае апошняе месца, г. зн. замыкае лінейны рад

марфем

;

4) флексія не ўваходзіць у аснову слова;

5) флексія – асноўны носьбіт граматычнага значэння слова;

6) флексія выражае комплекс граматычных значэнняў (грамем) розных

граматычных катэгорый той самай словаформы зменнай часціны мовы;

7) флексія – асноўны граматычны сродак атрыбуцыйнай сувязі адной

словаформы з другой у словазлучэнні ці сказе.

Пад тэрмінам суфікс у мовазнаўстве разумеюць "...службовую

марфему, якая ўжываецца пасля кораня для ўтварэння новых слоў або

граматычных катэгорый" (Шакун Л. Словаўтварэнне. Мн., 1978. С. 28).

Як бачым, асноўныя функцыянальныя прыметы суфіксаў такія:

1) суфіксы далучаюцца непасрэдна да кораня слова ці іншага

суфікса;

2) суфіксам закрываецца аснова слова;

3) з дапамогай суфіксаў утвараюцца або граматычныя формы слоў, або

новыя словы,

г. зн. суфіксы выконваюць форма- або словаўтваральную

функцыю.

Зыходзячы з гэтага , прааналізуем, у чым падабенства інфінітыўных

фармантаў -ць, -ці, -чы з канчаткамі.

З дапамогай фармантаў -ць, -ці, -чы ўтвараецца адна з граматычных

формаў дзеяслова – інфінітыў (неазначальная форма). Гэтыя фарманты, як

і канчаткі, займаюць месца на канцы словаформы; пасля іх могуць

ужывацца толькі постфіксы, напрыклад, мы-ць – мыц-ца, стрыг-чы –

стрыгчы-ся. Як і ўсякі граматычны афікс, элементы -ць, -ці, -чы

не

ўваходзяць у аснову слова і не ўдзельнічаюць ва ўтварэнні новых слоў.

Параўн.: вяза-ць – вязальшчыца, пачына-ць – пачынальшчыца, будава-ць –

будаўнік, дагляда-ць – даглядчык (пры ўтварэнні вытворных будаўнік,

даглядчык адсякаецца фінальная галосная -а- інфінітыўнай асновы) і

бяроз-а – беразняк, варож-ы – варожасць. На гэтым падабенства

інфінітыўных афіксаў -ць, -ці, -

чы з канчаткамі ў асноўным заканчваецца.

Больш істотнымі з'яўляюцца прыметы, якімі афіксы -ць, -ці, -чы

адрозніваюцца ад канчаткаў. Канчатак – гэта нязменная форма дзеяслова,

якая выражае граматычныя значэнні роду, ліку, склону, асобы. Інфінітыў –

гэта нязменная форма дзеяслова, якая не з'яўляецца членам ні адной з

унутрыдзеяслоўных словазменных парадыгмаў (ладу, часу, асобы

, роду,

ліку). З усіх дзеяслоўных катэгорый інфінітыву ўласцівы толькі дзве:

катэгорыя трывання (закончанага і незакончанага) і катэгорыя

пераходнасці – непераходнасці. Аднак і граматычнае трывальнае значэнне,

і значэнне пераходнасці – непераходнасці з дапамогай канчаткаў не

афармляюцца. Так, катэгорыя закончанага – незакончанага трывання

ўтвараецца з дапамогай такіх дэрывацыйных (словаўтваральных) сродкаў,

як прэфікс (бараніць – абараніць, будзіць

– разбудзіць), суфікс (стукаць –

стукнуць, крычаць – крыкнуць, раздаць – раздаваць, атрымаць –

атрымліваць), а таксама акцэнталагічна (адмераць – адмяраць, вымесці –

вымятаць), чаргаванні гукаў (сабраць – збіраць, назваць – называць,

праспаць – прасыпаць) або суплетыўна (узяць – браць, сказаць – гаварыць,

знайсці – шукаць). Катэгорыя пераходнасці – непераходнасці граматычна

афармляецца склонавай формай кіруемага назоўніка, але інфінітыў пры

гэтым застаецца нязменным (

параўн,: малаціць збожжа – малаціць

збажыну, кіраваць калгасам – кіраваць калгасамі, сарваць ягаду – збіраць

ягады). Адпаведна інфінітыў не можа лічыцца зменнай формай у тым

сэнсе, у якім прызнаюцца зменныя словаформы, надзеленыя асабовымі і

склонавымі канчаткамі. Нязменнасць інфінітыва выразна выяўляецца,

напрыклад, і ў структурнай форме будучага складанага часу, дзе змяняецца

толькі форма дзеяслова быць

, якая выражае адпаведнае граматычнае

значэнне часу і асобы (буд-у чытаць, будз-ем чытаць, будз-е чытаць, буд-

уць чытаць), форма інфінітыва застаецца нязменнай і перадае асноўнае

лексічнае значэнне.

Сам факт размяшчэння фармантаў -ць, -ці, -чы на канцы слова нельга

лічыць вызначальным, паколькі ў гэтай пазіцыі могуць стаяць і суфіксы

(гуляй-учы, бяг-ом, выш-эй, нізк-а), і карані (увысь, уніз), да таго ж канчаткі

могуць размяшчацца і не на канцы слова (сустрэл-і-ся, змагай-эм-ся, вуч-

ыш-ся).

Ці з'яўляюцца марфемы -ць, -ці, -чы суфіксамі? Безумоўна, і пазіцыйна,

і функцыянальна яны адпавядаюць ім. Па-першае, марфемы -ць, -ці, -чы

могуць размяшчацца непасрэдна пасля кораня (нес-ці, вес-ці, жы-ць, шы

ць), могуць размяшчацца пасля іншага суфікса (чыт-а-ць, піс-а-ць, хадз-і-

ць). Прычым пры ўтварэнні інфінітываў ад іншых чысцін мовы фарманты -

ць, -ці, -чы могуць мець і словаўтваральнае значэнне: страла – страляць,

праца – працаваць, белы – бялець, ах – ахаць. Зазначым, што канчаткі ў

мове, за выключэннем сінкрэтычных тыпу

ліс - ліса, кум - кума, не

надзелены словаўтваральнай функцыяй. Такім чынам, інфінітыўныя

фарманты -ць, -ці, -чы маюць большае падабенства з суфіксамі, чым з

канчаткамі, а таму цалкам адпавядаюць тэрміналагічнай дэфініцыі –

формаўтваральныя суфіксы (утвараюць адну з граматычных формаў

дзеяслова).

Пэўны разнабой пры марфемным падзеле дзеясловаў маюць формы

загаднага ладу 2-й асобы адзіночнага

і множнага ліку. Прапануюцца тры

зыходныя мадэлі аналізу:

1) формы адзіночнага ліку ўтвараюцца ад асноваў цяперашняга часу

пры дапамозе канчаткаў -і, -ы ці нулявога канчатка (): (няс-і, вяж-ы, рэж-,

сып-); формы множнага ліку ўтвараюцца шляхам далучэння постфікса -це

да формаў адз.ліку (нясі-це, вяжы-це, рэж-це) (

гл.: Беларуская граматыка.

Ч. 1. Мн., 1985. С. 158; сучасная беларуская мова. Марфалогія / Пад. рэд.

Ф. Янкоўскага. Мн., 1975. С. 171 – 172);

2) марфемы -і, -ы і нулявая марфема, а таксаам марфема -це

інтэрпрэтуюцца як флексіі (гл.: Бурак Л. Сучасная беларуская мова. Мн.,

1974. С. 173; Юргелевіч П. Курс сучаснай беларускай мовы з гістарычнымі

каментарыямі. Мн., 1974. С. 225);

марфемы -і, -ы і нулявая марфема лічацца словазменнымі суфіксамі,

а марфема -це інтэрпрэтуецца як флексія (гл.: Яўневіч М., Андрэенка У.

Беларуская мова: Падручнік для VІ – VІІ класаў з рускай мовай навучання.

Мн., 1989. С. 206; Красней В., Лаўрэль Я. Беларуская мова; Падручнік для

VІ класа з беларускай мовай навучання. Мн., 1996. С. 102).

Не каментуючы асаблівасцяў кожнай мадэлі, адзначым прынцыповае

адзінства даследчыкаў у падыходзе да трактоўкі суадносінаў паміж

марфемнымі структурамі формаў адзіночнага і множнага ліку: ва ўсіх

адзначаных мадэлях форма множнага ліку прызнаецца больш складанай у

марфемным плане. Спынімся на аналізе гэтых суадносінаў, абраўшы ў

якасці зыходнага пункту аналіз першай мадэлі як найбольш пашыранай

Пры разглядзе першай мадэлі вельмі істотным з'яўляецца пытанне:

якім чынам у формах тыпу нясі, вяжы, рэж выражаецца граматычнае

значэнне адзіночнага ліку? Якая марфема ў гэтых формах з'яўляецца

носьбітам граматычнага значэння – пры тым, што граматычнае значэнне

множнага ліку паслядоўна выражаецца ў адпаведных формах загаднага

ладу з дапамогай спецыяльнай марфемы (постфікса -це)?

Можна меркаваць, што ў аналізуемых формах граматычнае значэнне

адзіночнага ліку ў адрозненне ад граматычнага значэння множнага ліку не

мае патрэбы ў нейкім спецыльным паказчыку, як, напрыклад, не мае такіх

паказчыкаў значэння закончанага трывання ў парах

тыпу дастаць –

даставаць, засеяць – засяваць (носьбіт значэння незакончанага трывання –

суфікс -ва-).

Аднак да граматычнай катэгорыі ліку такое меркаванне неправамернае.

У адрозненне ад нясловазменнай катэгорыі трывання катэгорыя ліку

дзеясловаў у сучаснай беларускай мове словазменная, а граматычнае

значэнне адзіночнага і множнага ліку заўсёды перадаецца або матэрыяльна

выражанымі, або матэрыяльна нявыражанымі афіксамі.

Параўн.: малюе –

малююць, маляваў – малявалі. Таму трэба або прызнаць нейкім

спецыфічным характар катэгорыі ліку дзеяслова менавіта для формаў 2-й

асобы загаднага ладу, або кваліфікаваць формы тыпу вядзі – вядзіце як

карэляцыйныя паводле ліку і інтэрпрэтаваць іх марфемную структуру,

вылучаючы нейкі паказчык граматычныгы значэння адзіночнага ліку,

суадносны з адпаведным паказчыкам значэння множнага

ліку.

Можна паспрабаваць вырашаць пастаўленае пытанне праз сінкрэтычны

характар словазменных марфем. Напрыклад, флексія ў слове парты

сумяшчае значэнні Н.скл. і множнага ліку, а ў форме ліса – значэнні

жаночага роду, адзіночнага ліку, Н. скл. Адпаведна можна меркаваць, што

і флексіі -і, -ы ці у формах нясі, вяжы, рэж сінкрэтычна выражаюць

значэнні 2-й асобы і адзіночнага ліку [менавіта так падаецца граматычная

прырода гэтых флексій у "Беларускай граматыцы" (1985), "Русской

грамматике" (1980)]. Але, відаць, нельга пагадзіцца з тым, што, напрыклад,

у форме вяж-ы канчатак -ы мае значэнне і 2-й асобы, і адзіночнага ліку, а

ў форме вяж-ы-це гэты самы канчатак -ы

мае ўжо толькі значэнне 2-й

асобы, а значэнне ліку па невядомых прычынах страчваецца. І таму

граматычнае значэнне ліку ўжо перадаецца дадатковай марфемай –

постфіксам -це. Калі меркаваць такім чынам, то трэба тады лічыць, што і ў

дзеяслова прошлага часу суфікс -л- (-ў-) у форме вёў сінкрэтычна выражае

значэнні і прошлага

часу, і адзіночнага ліку, а ў форме вялі суфікс -л- ужо

захоўвае толькі значэнне прошлага часу, а для выражэння значэння ліку

ўжываецца канчатак -і.

Найбольш лагічная і правамерная ў выражэнні гэтай праблемы тая

мадэль, дзе марфемная структура дзеясловаў загаднага ладу 2-й асобы

адзіночнага ліку змяшчае суфіксы -і, -ы або

нулявы суфікс, якія выражаюць

лексічнае значэнне загаду, пабуджэння да дзеяння, і значэнне ліку

выражаецца нулявым канчаткам; а ў другой асобе множнага ліку тая самая

марфемная структура "загаднасці" ўскладняецца канчаткам -це, які

выражае значэнне множнага ліку: вядз-і – вядз-і- це, вяж-ы – вяж-ы-це,

рэж – рэж-це.

Зваротныя дзеясловы загаднага ладу тыпу спяшай-це-ся, вучы-це-ся

змяшчаюць, апрача канчатка -це, постфікса -ся, які выконвае сваю

граматычную і сэнсавую функцыю ў постпазіцыі да флексіі.

У словаформах тыпу хадз-ем

-це, ідз-ем-це (ужыванне такіх слоў у мове

абмежаванае) фармант -це з'яўляецца постфіксам, выражае значэнне

запрашэння да сумеснага дзеяння і аманімічны канчатку -це з

граматычным значэннем множнасці.

Цяжкія пытанні марфемнага аналізу трэба разглядаць не як перашкоды

ў авалоданні пэўнымі ўменнямі і навыкамі, а як нестандартныя

лінгвістычныя задачы,

рашэнне якіх садзейнічае ўсведамленню асноўных

паняццяў марфемікі, авалоданню методыкай разбору слова па саставе,

актывізацыі разумовай здольнасці навучэнцаў, развіццю іх творчага

мыслення і выхаванню цікавасці да прадмета.

Роднае слова. 1999. -- № 9. -- С.33–35.

П.П. Шуба

МАРФАНАЛОГІЯ

Марфаналогія – галіна мовазнаўства, якая вывучае гукавыя

чаргаванні, што выконваюць марфалагічную функцыя, фанемную

структуру марфем, правіы спалучэння

марфем у слове. Заснавальнікам і

першым даследчыкам марфалогіі з'яўляецца рускі вучоны М.С. Трубяцкой.

Ён вызначыў марфаналогію як "даследаванне марфалагічнага

выкарыстання фаналагічных сродкаў якой-небудзь мовы".

Як вядома, фанемы служаць будаўнічым матэрыялам для марфем,

кожная марфема ад іншых адрозніваецца наборам фанем. Каб сцвярджаць,

што перад намі розныя марфемы, недастаткова

несупадзення фанем:

патрэбна яшчэ і сэнсавае адрозненне. Параўнайце каранёвыя марфемы ў

словах: жар – шар, гара – зара, мена – міна і г. д. Першае і другое слова ў

кожнай пары – розныя лексемы. У выпадках, калі замена ж на ш, г на з, к

не ц, е на і не прыводзіць да змены

сэнсу, утвараюцца дзве ці некалькі

разнавіднасцей адной і той жа марфемы, напрыклад: еж-а, але еш-це, дзе

замена ж на ш (пазіцыйнае чаргаванне) не прывяла да стварэння новай

каранёвай марфемы (еж-цеш успрымаецца як адна і тая ж марфема). У

словах наг-а, наз'-е замена г на з

' (гістарычнае чаргаванне) таксама не

стварыла новай марфемы. Тое ж самае наглядаецца пры змене к на ц у

словаформах рук-а – руц-э, пры замене е на і ў словах свет і світанне (Ці

свет, ці світае, ці на зоры займае…). З прыведзеных прыкладаў відаць,

што адна і тая ж

марфема ў моўнай плыні можа быць прадстаўлена і адным

і тым жа гукавым наборам, і розным. Інакш кажучы, кожная марфема (як

абстрактная, абагуленая адзінка) у працэсе маўлення знаходзіць сваё

канкрэтнае увасабленне – той ці іншы морф. Адна і тая ж марфема можа

увасабляцца, як было паказана на прыкладах, не толькі ў адным, але і ў

некалькіх морфах: еж- і еш-, наг- і наз', рук- і руц-, свет- і світ-. У гэтых

прыкладах кожная каранёвая марфема ўвасаблялася ў двух морфах

Гукавыя адрозненні паміж такімі морфамі тлумачацца чаргаваннем, і

замена аднаго морфа другім у адным і тым жа гукавым "суседстве", у

адной і той жа граматычнай форме немагчыма. Такія розныя морфы, якія

рэпрэзентуюць адну марфему, называюцца аламорфамі. Ланцужок гукаў,

якія чаргуюцца ў аламорфах пэўнай марфемы, называюцца марфанемай.

Так, у радзе аламорфаў

рук- – руч- – руц- (рука – ручны – руцэ), рак- – рач-

– рац- (рака – рачны – рацэ) і падобных рэгулярна паўтараецца ланцужок к

– ч – ц; у радзе нас'- – нос'- – наш- (насіць – носяць – нашу), кас'- – кос'- –

каш- (касіць – косяць – кашу) – ланцужкі с' – ш і а – о. Гэтыя ланцужкі і

ёсць марфанемы [к – ч – ц

], [с' – ш], [а – о].

У мове існуюць і такія рады морфаў, што рэпрэзентуюць адну і тую

ж марфему, але не з'яўляюцца аламорфамі. Так, адной марфемай (канчатак

творнага склону назоўнікаў жаночага роду адзіночнага ліку) з'яўляюцца

морфы -ой і -ою (рукой – рукою, сцяной – сцяною). Прыведзеныя морфы –

гэта варыянты, яны

могуць свабодна замяняцца ў адным і тым жа слове, у

адной і той жа словаформе.

Не менш важнай задачай марфаналагічных даследаванняў з'яўляецца

вывучэнне фанемнай структуры марфем. Як вядома, у складзе слова

адрозніваюцца марфемы каранёвыя і афіксальныя. Каранёвыя марфемы ў

словах розных часцін мовы неаднолькавыя; тут лёгка заўважыць, што

дзеяслоўны

тып проціпастаўлены іменнаму. Маюць свае асаблівасці і

каранёвыя марфемы службовых слоў.

Іменныя карані, як правіла, закрытыя (гэта значыць, што каранёвая

марфема канчаецца зычнай фанемай). Асноўная маса беларускіх слоў мае

ў корані ад трох да пяці фанем, пры гэтым самыя пашыраныя

трохфанемныя карані будуюцца па мадэлі зычны (С) – галосны (V) –

галосны (С

): дом, год, вал, сум і г. д. Шмат слоў мае чатырохфанемную

(мадэлі ССVС або СVСС: стол, слых, борт, кант і г. д.), а таксама

пяціфанемную структуру (мадэлі СVСVС, радзей – СVССС ці СССVС:

барак, канал, пункт, ствол, страх).

Дзеяслоўныя каранёвыя марфемы могуць быць

як закрытымі, так і

адкрытымі (адкрытыя каранёвая марфема канчаецца галоснай фанемай).

Адкрытыя карані бываюць двухфанемныя (СV): бі-ць, лі-ць, шы-ць,

трохфанемныя (ССV): кры-ць, плы-ць, спе-ць. Чатырох- і пяціфанемныя

адкрытыя дзеяслоўныя карані сустракаюцца нячаста. Закрытыя

дзеяслоўныя карані маюць тыя самыя мадэлі, што і іменныя: СVС –

дум-

аць, раб-іць; ССVС – плав-аць, слух-аць; СVСС – мірг-аць, варт-аваць;

СVСVС – гавар-ыць, гарадз-іць; СVССС – вастр-ыць, гандл-яваць;

СССVС – страч-ыць, здрадз-іць і г. д.

Каранёвыя марфемы службовых слоў нескладаныя, фанемная

структура іх простая. Прыназоўнікі найчасцей пабудаваны па мадэлях С

(з,к) або V (у, а), а таксама VС (аб, ад), СV (да, на), СVС (без, між) або

ССV (пра, для). чатырох- пяціфанемных прыназоўнікаў вельмі мала.

Найбольш частыя злучнікі будуюцца па мадэлях V (і, а), СV (

ці, ды), VСV

(або, але).

Небагатыя па колькасці і разнастайнасці мадэлей і службовыя

марфемы. Суфіксы звычайна аднафанемныя, двухфанемныя або

трохфанемныя; канчаткі – аднафанемныя (V – -а, -о, -е, -і, -у) і

двухфанемныя (VС – -ам, -ом, -ем, -ім, -ай, -ой, -аў і г. д.; СV – -мі, -це,

напрыклад, у словах дзець-мі, вучы

-це). трохфанемных канчаткаў значна

менш; яны, як правіла, маюць мадэль VСV: -амі, -аю (-аjу).

Нарэшце, марфаналогія вывучае правілы і заканамернасці спалучэння

марфем у слове. Кожнае слова – гэта адна або некалькі марфем. Ёсць

словы, у якіх прадстаўлены дзве ці больш каранёвыя марфемы (пяцьсот,

Пецярбург), каранёвая марфема ў спалучэнні з

афіксальнымі (падбяроз-

авік-і). На мяжы марфем узнікаюць марфемныя стыкі (марфемнае шво):

кораня з коранем, прыстаўкі з коранем, кораня з суфіксам, кораня з

канчаткам, суфікса з канчаткам і г. д. Стык марфем у слове нярэдка

выяўляецца ў тым, што наглядаюцца такія гукавыя спалучэнні, якія не

могуць сустракацца ўнутры марфемы. Так, у

беларускай мове звычайна не

бывае спалучэнняў аднолькавых ці блізкіх паводле месца і спосабу

ўтварэння гукаў. Аднак на марфемным шве лёгка ўтвараюцца спалучэнні

аа (паабедаць), дд (аддаць), сс (рассакрэціць), нн (насценны), кк (мяккі) і

пад. Такія спалучэнні з'яўляюцца своеасаблівымі "пагранічнымі сігналамі":

яны сведчаць, што перад намі – спалучэнне марфем.

На марфемным

шве ў беларускай мове могуць адбывацца розныя

гукавыя змены: чаргаванні гукаў, спрашчэнне гукавых спалучэнняў. Так,

на стыку прыстаўкі і кораня можа ўзнікаць падоўжаны зычны (як вынік

падваення): без-заганны, рас-садзіць і пад. Заўважаецца тэндэнцыя да

спрашчэння: на месцы падоўжанага зычнага пачынае ўжывацца зычны

звычайнай даўгаты, напрыклад, расол (з рас-сол

), расада (з рас-сада),

імігрант (з ім-мігрант). Ва ўсіх такіх выпадках траціцца і празрыстасць

марфемнага складу слова.

Шматлікія чаргаванні адбываюцца на стыку кораня і суфікса (луг –

луж-ок, бібліятэк-а – бібліятэч-н-ы, сух-і – суш-ы-ць, воск – вашч-ы-ць,

святло – свяц-і-ць, куп-і-ць

– купл-я-ць, прад-у – прас-ці, мят-у – мес-ці і г.

д.). На марфемным шве наглядаюцца і спрашчэнні груп зычных.

Спалучэнне ннн (ванн-а – ванн-н-ы, манн-а – манн-н-ыя) перадаецца

падвоеным напісаннем нн (ванны пакой, манныя крупы), і патроенай

працягласці ў вымаўленні няма. Спалучэнні сс,

жс, шс на стыку кораня і

суфікса перадаюцца праз с: беларускі (беларус-ск-і), таварыства

(таварыш-ств-а), мноства (множ-ств-а), дзе ж – вынік чаргавання гука

[г]: мног-а – множ-ыць). На стыку асновы і канчатка наглядаецца і т. зв.

інтэрвакальнае падаўжэнне зычных як вынік асіміляцыі: сталь – сталлю,

плынь – плынню, збажына – збожжа, медзь – меддзю.

Даследаванне ўсіх паказаных моўных з'яў і складае сутнасць

марфаналогіі. Вылучэнне яе ў асобную галіну мовазнаўства дапамагае

ўстанавіць сувязь паміж фанетыкай і

граматыкай мовы.

Літ.: Трубяцкой Н.С. Некоторые соображения относительно морфонологии: / Пер. с нем.

Н.Н. Семенюк // Пражский лингвистический кружок. М., 1967; Шуба П.П. Сучасная беларуская мова:

Марфаналогія. Марфалогія. Мн., 1987.

Беларуская мова.Энцыклапедыя /

Пад рэд. прафесара А.Я.Міхневіча. -- Мн.,1994. -- С.334–335.

А.А. Лукашанец

СЛОВАЎТВАРАЛЬНАЯ СІСТЭМА

Словаўтваральная сістэма беларускай мовы – гэта пэўным чынам

арганізаваная сукупнасць вытворных слоў. У аснову класіфікацыі

вытворнай лексікі звычайна кладуцца такія параметры, як наяўнасць у

вытворнага слова пэўнага словаўтваральнага фарманта і пэўнага

словаўтваральнага значэння, улічваецца таксама часціна мовы як

вытворнага, так і ўтваральнага слова. Такім чынам, словаўтваральная

сістэма

– гэта сістэма словаўтваральных сродкаў (словаўтваральных

тыпаў), спосабаў і мадэлей слоаўтварэння (гл. Словаўтварэнне. Адзінкі

словаўтварэння).

Асноўнымі словаўтваральнымі сродкамі ў беларускай мове з'яўляюцца

афіксы, якія класіфікуюцца (сістэматызуюцца) паводле месца ў структуры

вытворнага слова, здольнасці ўтвараць словы той ці іншай часціны мовы,

значэння.

Згодна з першым параметрам усе словаўтваральныя афіксы

падзяляюцца на:

прэфіксы (або прыстаўкі) – знаходзяцца перад

утваральным словам: еха-(ць) – пры-еха-(ць), мудр-(ы) – пра-мудр-(ы),

далёк-(і) – за-далёк-(і); суфіксы – знаходзяцца пасля ўтваральнай асновы:

бег-(чы) – бяг-ун-(ø), цёмн-(ы) – цямн-е-(ць), мядзведзь-(ø) – мядзведз-іц-

(а); постфіксы – знаходзяцца ў канцы ўтваральнага слова пасля суфікса

інфінітыва

або канчаткаў у асабовых формах дзеяслова і займенніка:

сцераг-(чы) – сцераг-(чы)-ся, сцераг-(у)-ся, сцераж-(эш)-ся; імча(ць) –

імча-(ц)-ца, імч-(у)-ся, імч-(ыш)-ся; як-(і)-небудзь, як-(ога)- небудзь, як-

(ому)-небудзь; інтэрфіксы – злучаюць дзве утваральныя асновы пры

словаскладанні: газ-а-па-добн-(

ы), заходн-е-еўрапейск-(і), цёмн-а-валос-

(ы), светл-а-блакіт-н-(ы), снег-а-зборшчык-(ø). Часам інтэрфіксамі

называюць і спецыфічныя структурныя адрэзкі, якія знаходзяцца паміж

утваральнай асновай і ўтваральным суфіксам, напрыклад: шліфава-(ль)-

шчык-(ø), тачы-(ль)-шчык-(ø), гарком-(аў)-ск-(і). Параўнаем: збор-шчык-

(ø), нарміроў-шчык-(ø); завад-ск-(і). У сучаснай словаўтваральнай тэорыі

элементы -ль-, -аў- і іншыя звычайна разглядаюцца як часткі адпаведных

словаўтваральных суфіксаў -ль/шчык-, -аў/ск-, а суфіксы -шчык- і -

ль/шчык-, -ск- і -аў/ск- – адпаведна як разнавіднасці адной

словаўтваральнай марфемы. Па здольнасці ўтвараць словы пэўнай часціны

мовы ўсе

словаўтваральныя афіксы падзяляюцца на назоўнікавыя,

дзеяслоўныя, прыметнікавыя і г. д. Некаторыя словаўтваральныя афіксы

могуць утвараць вытворныя словы, якія належаць да розных часцін мовы,

напрыклад; прыстаўкі не-(высокі – не-высокі; прыяцель – не-прыяцель),

супер- (сучасны – суперсучасны; зорка – супер-зорка).

Словаўтваральнае значэнне – адно з асноўных паняццяў сінхроннага

словаўтварэння, уяўляе сабой агульнае значэнне

раду аднатыпных

матываваных слоў з тым самым словаўтваральным фармантам. Напрыклад,

у словах стол-ік-(ø), дом-ік-(ø), лісц-ік-(ø), кон-ік-(ø), коц-ік-(ø) агульным

з'яўляецца значэнне памяншальнасці; у словах трактарыст-к- (а),

піяніст-к-(а), скрыпач-к-(а), студэнт-к-(а), спявач-к-(а) і іншых агульным

элемантам значэння выступае

прыкмета асобы жаночага полу. Гэтыя

агульныя кампаненты значэння ў прыведзеных радах слоў і ўяўляюць

сабой словаўтваральнае значэнне фармантаў (суфіксаў), з дапамогай якіх

яны ўтвораны.

Словаўтваральныя значэнні вельмі разнастайныя і з'яўляюцца больш

абстрактнымі ў параўнанні з лексічнымі значэннямі слоў. Разам з тым у

адпаведнасці са спецыфікай словаўтваральных значэнняў усе

словаўтваральныя афіксы

(фарманты) могуць быць аб'яднаны ў тры

асноўныя разнавіднасці. Транспазіцыйныя афіксы надаюць вытворнаму

слову граматычную семантыку іншай часціны мовы пры фактычным

захаванні агульнай лексічнай семантыкі: прыгож-(ы) – прыгаж-осць-(ø),

чорн-(ы) – чарн-ат-(а), далёк-(і) – далёк-а. Мадыфікацыйныя афіксы

пэўным чынам відазмяняюць (мадыфікуюць) семантыку ўтваральнага

слова. Да мадыфікацыйных значэнняў

адносяцца значэнні

памяншальнасці: хат-(а) – хат-к-(а), вуліц-(а) – вуліч-к-(а), нож-(ø) – нож-

ык-(ø); адзінкавасці: гарох-(ø) – гарош-ын-(а), салом-(а) – салом-ін-(а);

пачынальнасці: плака-(ць) – за-плака-(ць), крыча-(ць) – за-крыча-(ць);

недаросласці: кот-(ø) – кац-ян-(я), зубр-(ø) – зубран-(я); асобы жаночага

полу: брыгадзір-(ø) – брыгадзір-к

-(а), началь-нік-(ø) – началь-ніц-(а) і г. д.

Як паказваюць прыклады, мадыфікацыйнае словаўтварэнне адбываецца ў

межах той жа самай часціны мовы. Мадыфікацыйныя афіксы ў спалучэнні

з утваральнай асновай (утваральным словам) фарміруюць новае лексічнае

значэнне: чай-(ø) – чай-нік (ø), піса-(ць) – пісь-м-(о), лес-(ø) – лесавік-(ø),

стар-(ы) – стар-ац-(ø), тапор-(ø) –

тапар-ышч-(а) і іншыя.

Інтэрфіксы ў структуры складаных слоў маюць найбольш абстрактнае

значэнне злучальнасці.

Словаўтваральныя афіксы ў беларускай мове ў залежнасці ад сваіх

значэнняў могуць таксама класіфікавацца з пункту погляду мнагазначнасці

(полісеміі), сінаніміі, аманіміі і антаніміі. Так, побач з адназначнымі

афіксамі [напрыклад, суфіксы -ан-(я) / -ян-(я) са значэннем недаросласці:

ласяня, птушаня; -шчыц-(а) са значэннем асобы жаночага полу:

шліфоўшчыца, закройшчыца] многія афіксы могуць

мець некалькі

значэнняў, г. зн. з'яўляюцца мнагазначнымі. Напрыклад, суфікс -льнік-

абазначае 1) асобу, якая выконвае дзеянне, што названа ўтваральным

словам: выхава-(ць) – выхава-льнік-(ø), паруша-(ць) – паруша-льнік-(ø); 2)

прадмет або прыладу, прызначаныя для выканання дзеяння, названага

ўтваральным словам: будзі-(ць) – будзі-льнік-(ø), выключа-(ць) – выключа-

льнік-(ø) і г. д.

Прыстаўка па- мае тры значэнні: пачаць дзеянне, названае

ўтваральным словам – бег-(чы) – па-бег-(чы), еха-(ць) – па-еха-(ць);

ажыццявіць дзеянне ў нязначнай меры – гавары-(ць) – па-гавары-(ць),

круці-(ць) – па-круці-(ць); ажыццявіць дзеянне, названае ўтваральным

словам, на працягу некаторага часу – апладзірава-(ць) – па-апладзірава-

(ць), дзяжуры-(

ць) – па-дзяжуры-(ць) і г. д.

З другога боку, існуюць афіксы, якія супадаюць па форме, але маюць

розныя значэнні (афіксы-амонімы). Параўнаем: суфікс -к-(а) са значэннем

асобы жаночага полу студэнт-(ø) – студэнт-к-(а), дэлегат-(ø) – дэлегат-

к-(а); суфікс -к-(а) са значэннем памяншальнасці – рук-(а) – руч-к

-(а),

яблын-(я) – яблынь-к-(а) і суфікс -к-(а), які абазначае працэс, названы

ўтваральным дзеясловам – чыта-(ць) – чыт-к-(а), рэза-(ць) – рэз-к-(а),

пабялі-(ць) – пабел-к-(а).

У сістэме беларускага словаўтварэння функцыяніруюць таксама

афіксы, якія маюць тое ж самае словаўтваральнае значэнне (афіксы-

сінонімы). Напрыклад, суфіксы

-к-(а), -ік-(ø) і іншыя са значэннем

памяншальнасці – катлет-(а) – катлет-к-(а), мост-(ø) – мосц-ік-(ø),

горад-(ø) – гарад-ок-(ø) і г. д.; суфіксы -нн-(е), -к-(а) са значэннем працэсу

– рэза-(ць) – рэза-нн-(е) і рэза-(ць) – рэз-к-(а). Некаторыя суфіксы маюць

процілеглыя словаўтваральныя значэнні

(суфіксы антонімы). Параўнаем:

рук-(а) – руч-к-(а) і рук-(а) – руч-ышч-(а), дом-(ø) – дом-ік-(ø) і дом-(ø) –

дам-ін-(а).

Агульнасць словаўтваральнага фарманта, словаўтваральнага значэння,

а таксама часціны мовы ўтваральнага слова абумоўліваюць аднясенне

вытворных слоў да аднаго словаўтваральнага тыпу. Па здольнасці

ўтвараць новыя словы адрозніваюць прадуктыўныя і непрадуктыўныя

словаўтваральныя тыпы.

Існуюць розныя спосабы і адзінкі апісання словаўтваральнай сістэмы

мовы. Так, у сучасных граматыках беларускай мовы словаўтваральная

сістэма звычайна прадстаўлена як сукупнасць словаўтваральных тыпаў.

Напрыклад, суфікс -чык / -шчык: 1) адназоўнікавыя назоўнікі са значэннем

асобы, якая мае адносіны да таго, што названа ўтваральным словам