Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

зместу”

. Такім чынам, у стылістычных мэтах у маўленні

выкарыстоўваюцца не “асноўныя сінтагмы, якія выражаюць у маўленні

асноўнае чляненне, без якога думку было б цяжка выразіць і зразумець”

, а

мінімальныя. Тыя, што не дапускаюць свайго члянення.

Вывучэнне стылістычнай функцыі сінтагменнага члянення з’яўляецца

карысным і з боку разумення агульнафанетычных праблем, і пры

канкрэтным даследаванні мовы асобных беларускіх паэтаў і пісьменнікаў,

асаблівасцей яе гукавога ладу і сінтаксісу. У якасці ілюстрацыі дастаткова

прывесці два прыклады, якія дэманструюць патэнцыяльныя магчымасці

такога

падыходу. Першы з верша Р. Барадуліна “Бацьку”, які абгрунтавана

лічыцца адным з лепшых у сучаснай беларускай паэзіі. У радках гэтага

верша чытач сутыкаецца з прапанаваным аўтарам больш дробным

чляненнем паведамлення на сінтагмы. Напрыклад,

А я... / чакаў з усіх дарог

Цябе ў сорак чацвёртым... / летам.

Або:

І зараз – / еду я здалёк, /

Чакаю ўсё – / зайду, / а маці /

Мне скажа: / Пазнаеш, / сынок?

Гэта чляненне задаецца і разбіваннем на радкі, і ўвядзеннем

дадатковых знакаў прыпынку. Яно надае вершу эмацыянальнае гучанне,

якое адпавядае аўтарскай усхваляванасці. Пры гэтым эмацыянальнасць не

знешняя, дэкларатыўная, а натуральная, адлюстроўваецца па законах

перадачы эмоцый у маўленні

Своеасаблівае чляненне тэксту назіраецца і ў прозе, у прыватнасці, у

творах Я. Брыля, у якіх сінтагменнае чляненне перадаецца шляхам

арыгінальнай разбіўкі і саміх фраз, і тэксту на фразы. Часта

аднасінтагменнай фразай робяцца няпоўныя сказы, больш тыповыя для

размоўнай мовы. Напрыклад, Над пагрэбнікам – │ сонца ў зеніце. Тое, што

толькі свеціць

│ і ходзіць нізка або Ён падвыпіў, │ смелы і ветлівы, │ сліна

так і ляціць ад нябрытае морды. Яшчэ румянай (Я. Брыль. Глядзіце на

траву). Відавочна, што аднасінтагменная фраза Яшчэ румянай або

двухсінтагменная . Тое, што толькі свеціць │ і ходзіць нізка не

раўназначныя з аднасінтагменнымі фразамі, якія маюць сінтаксічна

поўную структуру. Спецыяльнае вылучэнне сінтагмы ў фразу спатрэбілася

Я. Брылю для захавання пэўнага рытмічнага малюнка моўнай ткані твора,

які ствараецца і яе агульным гучаннем і разбіўкай на часткі. Спецыфіку

гукавога ладу прозы трапна вызначыў А. Адамовіч: “Янка Брыль зусім не

стараецца, каб фраза яго гучала “паэтычна”, наадварот, ён змагаецца з

усякай

распеўнасцю. Але... паэзія сама сабой пачынае гучаць у яго творах,

Каляда А. Выразнае чытанне. – Мінск, 1970, с. 52.

Брызгунова Е.А. Практическая фонетика и интонация русского языка, с. 169.

Речь и эмоции. – Л., 1975.

у яго фразе”

. У святле гэтага сцвярджэння відавочна, што пры аналізе

сінтаксісу Я. Брыля трэба адначасова даследаваць і гукавы лад яго твораў.

Вывучэнне стылістычнай функцыі сінтагменнага члянення разам з

далейшым усебаковым высвятленнем яго ролі ў моўнай плыні з’яўляецца

цікавым і перспектыўным напрамкам даследавання гукавога ладу і

сінтаксісу беларускай мовы. Яно пацвярджае заключэнне

В.У. Вінаградава

аб карыснасці паняцця сінтагмы, бо яно “не навязана мове штучна або

насільна – яно адпавядае рэальным з’явам маўлення... Гэта паняцце

дапамагае глыбей і больш тонка ўнікнуць у сінтаксічную будову сказа і яго

семантыку”

Весці Акадэміі навук Беларускай ССР.

Серыя грамадскіх навук. – 1981. – № 3. – С. 110-116.

В.Р. Бурлыка

ГУБНАЯ КААРТЫКУЛЯЦЫЯ Ў БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ

Як вядома, каартыкуляцыя – гэта накладванне артыкуляцый суседніх

гукаў. Сама назва паказвае, што яна адносіцца да артыкуляцыйна-

фізіялагічных з'яў і яе неабходна вывучаць у першую чаргу ў

артыкуляцыйным плане. Рад аўтараў даследаваў каартыкуляторныя

асаблівасці гукаў (Кажэўнікаў і Чыстовіч, 1965; Моль і Данілаў, 1971).

Некаторыя вучоныя шукалі акустычнае пацвярджэнне каартыкуляцыі

паміж галоснымі і зычнымі гукамі (Охман, 1976). В.В. Алякрынскім і

В.I. Бельцюковым вывучаліся асаблівасці ўспрымання губных арты-

куляцый у рускай мове.

У дадзенай рабоце даследаваліся асаблівасці каартыкуляцыі паміж

беларускімі агубленымі галоснымі і папярэднімі зычнымі. Як вядома,

характэрнай рысай каартыкуляцыі губных галосных з зычнымі з'яўляецца

тое, што акругленне губ пачынаецца раней пачатку лабіялізаванага

галоснага, і таму зычныя гукі, якія папярэднічаюць яму, таксама

аказваюцца значна агубленымі.

Колькасную ацэнку гэтай з'яве можна даць эксперыментальным

шляхам. Для эксперымента было падабрана 220 слоў беларускай мовы, у

састаў якіх уваходзяць склады тыпу ССГ і ГС, дзе ў якасці галоснага

выступалі /о/ і /у/. Словы вымаўляліся дыктарам-жанчынай у адпаведнасці

з нормамі беларускага літаратурнага вымаўлення і былі зняты на

кінастужку кінакамерай са скорасцю 24 кадры ў секунду. Затым былі

праведзены вымярэнні артыкуляцыі губ на праектары.

Эксперыментальныя даныя павялічаны ў параўнанні з рэальнымі лічбамі ў

1,1 раза. Лічбы, якія прыводзяцца ў табліцах, выражаюць, як паказана на

Адамовіч А. Літаратура, мы і час. – Мінск, 1979, с. 141.

Виноградов В.В. Понятие синтагмы в синтаксисе русского языка. – Вопросы синтаксиса современного

русского языка. – М., 1950, с. 248.

рысунку, адлегласць па гарызантальнай восі АВ (г. зн. паміж куткамі губ) і

па вертыкальнай СD (паміж сярэдзнай верхняй і ніжняй губы).

Агубленасць папярэдніх зычных перад /о/ і /у/ адбываецца такім чынам,

што адлегласць АВ паступова памяншаецца, дасягаючы міжі-муму на

галосным, у той час як адрэзак СD, наадварот, паступова па-вялічваецца да

сярэдзіны галоснага да памераў С

. Калі зычныя знаходзяцца пасля

лабіялізаваных галосных, назіраецца адваротная карціна: адлегласць АВ

павялічваецца, а адлегласць С

памяншаецца.

Агубленасць, як адзначаюць Л. А. Чыстовіч і В. А. Кажэўнікаў, павінна

пачынацца адначасова з пачаткам артыкуляцыі першага зычнага

. Аднак у

беларускай мове губныя артыкуляцыі маюць некаторыя адметныя

адрозненні, у прыватнасці, у параўнанні з імі ў рускай, украінскай і

польскай мовах. Як сведчаць А. I. Падлужны і В. М. Чэкман. «вельмі

важнай рысай беларускіх артыкуляцый з'яўляецца агульная

ненапружанасць, расслабленасць моўных органаў у час гукаўтварэння»

Гэта значыць, што даныя, атрыманыя, напрыклад, для рускай мовы, нельга

непасрэдна пераносіць і на беларускую мову, хоць і можна дапусціць, што

пэўная тоеснасць тут магчыма. Відавочна, што ў гэтым выпадку неабходна

эксперыментальная праверка. Толькі яна можа дазволіць не толькі яшчэ

раз пераканацца ў правамернасці сцвярджэння даследчыкаў рускай мовы,

але і даць аб'ектыўнае ўяўленне аб становішчы ў беларускай мове.

Для праверкі гэтага меркавання была даследавана ступень агубленасці

ў выбраных словах і вынікі вымярэнняў параўноўваліся з параметрамі тьгх

жа гукаў, калі пасля іх ідзе нейтральны да лабіялізаванасці галосны.

Можна лічыць, што калі агубленасць пачынаецца на першым зычным у

складах тыпу ССГ і адносіцца да ўсяго склада ў цэлым, то пачатак

агубленасці будзе аб'ектыўным паказчыкам пачатку склада. Такім чынам, у

гэтым выпадку мы зможам не толькі прадбачыць ступень змянення

зычных перад губнымі галоснымі, але і з упэўненасцю вызначыць мяжу

склада, што вельмі часта таксама мае практычнае значэнне.

Аналіз вынікаў эксперымента, якія адлюстроўваюць ступень уплыву

губных галосных /о/ і /у/ на зычныя, паказаў, што ў складзе тыпу ССГ

універсальным паказчыкам лабіялізацыі мэтазгодна лічыць звужэнне

артыкуляцый губ пры ўтварэнні зычных гукаў па гарызанталі АВ.

Звужэнне адбываецца паступова ад першага зычнага да наступнага і ад

яго – да агубленага галоснага, у якога паказчык па гарызанталі з'яўляецца

самым малым (у = 39 мм, о = 38 мм).

Даследаванне паказала, што націскны галосны /у/ у складах тыпу ССГ,

дзе зычныя цвёрдыя, уплывае на іх-такім чынам, што велічыня па

гарызанталі памяншаецца, паступова ўбываючы ад першага зычнага да

Чистович Л.А., Кожевников В.А., Бельтюков В.И. и др. Речь. Артикуляция и восприятие. – М., 1965, с.

127.

Падлужны А.І., Чэкман В.М. Гукі беларускай мовы. – Мн.: Навука і тэхніка, 1973, с. 230.

губнога галоснага /у/ ва ўсіх выпадках без выключэння: бру (41, 40, 39),

пту (41, 39, 36), мну (42, 41, 39) дру (44, 41, 40), тру (45, 43, 42), зду (47,

46, 42), лбу (49, 45, 44); ц'му (49, 46,44), ску (48, 46, 43), жну (43, 41, 40),

чну (45, 44, 42), шту (42, 40, 39), рлу (45, 43, 40), хлу (43, 42, 40).

У велічынях, якія характарызуюць губныя артыкуляцыі гэтых складоў

па вертыкалі, адсутнічае пастаянная тэндэнцыя. У складах бру (22, 34, 37),

пту (23, 33, 36), мну (25, 33, 34), дру (33, 36, 38), тру (34, 36, 37), зду (34,

36, 38), ску (35, 37, 38) паказчыкі па вертыкалі паступова павялічваюцца.

Гэта тлумачыцца тым, што першымі зычнымі гукамі ў гэтых складах

з’яўляюцца тыя гукі, у якіх паказчыкі па вертыкалі меншыя, чым для /у/. У

складах жа дз’му (34, 28, 34), ц’му (35, 27, 31), лбу (40, 28, 32)

вертыкальнае звужэнне губ адбываецца ад першага зычнага гука да

наступнага, але ад наступнага зычнага да галоснага назіраецца паступовае

іх расшырэнне, у выніку таго, што ў сярэдзіне склада стаяць губныя

зычныя, у якіх паказчык па вертыкалі меншы, чым у папярэдніх зычных.

У складах жну (39, 37, 34), чну (40, 38, 35), шту (40, 36, 35), рлу (38, 33,

32), кру (37, 36, 34), хлу (36, 35, 34) адлегласць па вертыкалі паступова

памяншаецца ад першага зычнага да галоснага, паколькі два папярэднія

гукі вымаўляюцца шырэй па вертыкалі, чым гук /у/.

Тая ж самая карціна назіраецца ў складах тыпу ССГ, дзе перад стаіць

мяккі зычны. Адлегласць паміж куткамі губ і ў гэтым выпадку

памяншаецца ва ўсіх даследаваных складах: бл'у (43, 40, 39), пл'у (43, Ю,

38), мл'у (42, 37, 36), фл'у (44, 42, 38), зн'у (46, 44, 43), л'л'у (45, 14, 42), гн'у

(44, 43, 41). Па вертыкалі велічыня паступова павялічваецца ў складах, дзе

першым зычным з'яўляецца губны: бл'у (26, 31, 34),. чл'у (27, 33, 34), мл'у

(27, 32, 34), фл'у (27, 32, 33). Калі ж у пачатку склада знаходзіцца

шчылінны ці плаўны, то яна паступова памяншаец-ца: зн'у (34, 32, 31), л'л'у

(38, 36, 34), гн'у (39, 36, 32), кл'у (37, 34, 33). Параўнанне складоў тыпу ГС,

дзе галосны – той жа самы губны /у/ ў націскным становішчы, паказала,

што ў складах гэтага тыпу існуе адваротная тэндэнцыя да паступовага

расшырэння губ па гарызанталі ад галоснага да наступнага цвёрдага

зычнага. Гэту тэндэнцыю можна азіраць ва ўсіх даследаваных складах без

выключэння: уб (39, 47), уп (40, 45), ум (41, 42), уф (38, 42), уд (40, 42), ут

(40, 43), ус (39, 45), ул (39, 43), уж (41, 43), уш (42, 44), уц (40, 44), ур (41,

44), уч (42, 45), ук (43, 45), ух (40, 44).

У складах з мяккімі зычнымі назіраецца тая ж заканамернасць: уц' (41,

46), уз' (41, 47), юз' (43, 48), юс' (44, 46), ун' (43, ), ух' (43,46).

Існуе толькі варыяцыя велічыні па вертыкалі. У складах уб (36, 31), юп

(36, 29), ум (39, 32), уф (35, 30), ул (38, 36), ур (37, 35), (34, 33), а таксама ў

складах з мяккімі зычнымі уб' (38, 30), уф' (39, удз' (39, 34), уц' (37, 35), ун'

(36, 34) адзначана вертыкальнае звужэнне губных артыкуляцый ад /у/ да

зычнага. Гэта велічыня, наадварот, паступова павялічваецца ў складах уд

(37, 39), уж (40, 42), уч .40), уг (35,37).

Гакім чынам, з аналізу прыведзеных вымярэнняў вынікае, што у

складах тыпу ССГ і ГС дзейнічаюць дзве супрацьлеглыя тэндэнцыі:

тэндэнцыя да звужэння шчыліны паміж губамі па гарызанталі ў першым

выпадку і тэндэнцыя да яе расшырэння ў другім.

3 мэтай выяўлення варыятыўнасці зычных фанем у складах тыпу Г і ГС

было праведзена іх параўнанне з гукамі, на якія не ўздзейнічае агубленасць

галоснага і якія паслужылі эталонам параўнання. Вынікі змешчаны ў

табліцы. Дадатныя лікі азначаюць велічыню (у мм), якую параўноўваемы

зычны большы за эталон, а адмоўныя – на колькі гэты гук меншы за

эталон.

Табліца

Суадносіны паміж агубленымі і неагубленымі зычнымі

ў складзе з у, мм.

Першы

зычны ў

складзе

ССГ

Паказчыкі Другі

зычны ў

складзе

ССГ

Паказчыкі Зычны ў

складзе

ГС

Паказчыкі

па

гарызан-

талі

па

верты-

калі

па

гарызан-

талі

па

верты-

калі

па

гарызан-

талі

па

верты-

калі

б -6 +1 р -11 -4 б -3 +2

б (’) -2 +2 л’ -8 -4 п -5 +1

п -7 +3 т -8 -1 м -2 +2

п (’) -4 +1 н -5 -3 ў -2 +3

м -3 +7 к -7 -4 ф -1 +4

м (’) -3 +5 м -5 0 д -3 -2

ў -2 +4 д -7 -3 дз’ -4 -4

ў (’) -1 +1 н’ -4 -2 т -2 -1

ф (’) -4 +2 б -7 +1 ц’ -1 -2

д -6 -5 л -5 -2 з’ -3 -4

дз (’) -4 -2 с -1 +5

т -3 -1 л -2 +3

ц (’) -2 +3 ж -4 -2

з -5 +2 ш -6 -1

с -1 +5 р -4 -5

л -2 +4 г -3 -2

л’ -6 +3 к -2 -1

ж -3 +4 х -2 -2

ч -1 +2

ш -2 +4

р -6 +2

г (’) -3 +4

к -5 +3

х -5 +4

З а ў в а г а. Знак ’ азначае мяккасць наступнага зычнага. Знакі мінус і плюс азначаюць, ўто

адлегласць па вертыкалі або па гарызанталі меншая або большая, чым пры неагубленым зычным.

Як відаць з табліцы, усе зычныя гукі :ў складзе тыпу ССГ

адрозніваюцца меншымі паказчыкамі па гарызанталі ад тых, на якія не

ўздзейнічае агубленасць галоснага. Асабліва моцна агубленасць закранае

сярэднія зычныя. Што датычыць адрознення па вертыкалі, то большасць

гукаў шырэйшыя, чым гэтыя ж неагубленыя зычныя.

Весці Акадэміі навук Беларускай ССР.

Серыя грамадскіх навук. – 1982. – № 6. – С. 113-116.

Т. Урыгстад

НЕКАТОРЫЯ ПРАБЛЕМЫ МАРФАНЕМАТЫЧНАГА

АП1САННЯ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

У сваёй манаграфіі «Фаналагічная сістэма беларускай літаратурнай

мовы»

А.І. Падлужны дае шырокі i грунтоўны аналіз гукавой сістэмы

беларускай мовы па прынцыпах так званай шаумянаўскай школы.

Матэрыял, знойдзены у слоўніках i ў некаторых граматыках або

пададзены caмім A.I. Падлужным, дазваляе, аднак, меркаваць, што

некаторыя вывады, зробленыя перш за усе ў сінтагматычным аналізе,

патрабуюць далейшага абмеркавання з пункту погляду марфанематыкі.

У першую чаргу тэта датычыцца інтэпрэтацьп пратэтычных гукаў.

Вытлумачэнне насавых як шумных мне таксама здаецца не зусім

удалым. Акрамя гэтых праблем, у далейшым будзе абмяркоўвацца

пытанне аб марфанематычным апісанні падоўжаных зычных.

1. Пратэтычныя зычныя в, j, г

Пратэтычны в сустракаецца галоўным чынам перад націскным

пачатковым або поствакальным /о/, /u/ (прычым «пачатковым

становішчам» лічыцца таксама становішча пасля прыназоўнікава-

прыставачнай мяжы), напрыклад: вокны ‘окна’ (мн. л.), Ларывон

‘Лари(в)он’, адворваць ‘отпахивать’, вуха ‘ухо’, павук ‘паук’,

абвуглены ‘обугленный’. Пры зруху націску пратэза знікае перад /о/,

але захоўваецца перад /і/, напрыклад: акно ‘окно’, адараць ‘отпахать’,

павучок ‘паучок’, вушны ‘ушной’. З’яўленне пратэтычнага г

абмежавана. Ён з'яўляецца толькі ў некалькіх выклічніках i ва

ўказальнай займеннікавай марфеме {γet-}; напрыклад: гэты ‘этот’,

адгэтуль ‘отсюда’ i г. д. Ён, здаецца, мае большае распаўсюджанне ў

некалькіх дыялектах

, але з пункту погляду літаратурнай мовы яго, такім

чынам, можна разглядаць як ізаляваную з’яву.

Пратэтычны j, які ў адрозненне ад іншых пратэз не адлюстроўваецца

на пісьме, з’яўляецца перад пачатковым націскным поствакальным (i),

прычым прыназоўнікава-прыставачная мяжа не з’яўляецца

рэлевантнай (адзінае знойдзенае мною выключэнне аб'інець ‘покрыться

инеем’, але параўн. ад інею [adyn’]). Згодна з Ф.М. Янкоўскім

пратэтычны j можа з’яўляцца таксама перад пачатковым

поствакальным ненаціскным [i], але ў якасці прыкладаў ён прыводзіць

толькі два ўласныя імені. Акрамя таго, [j] сустракаецца i ў мностве

запазычаных слоў паміж галоснымі, пасля /i/ перад /о/, /а/ або /е/,

напрыклад, патрыёт [patryjоt] i г. д.

А.І. Падлужны. Фаналагічная сістэма беларускай літаратурнай мовы. Мінск, 1969.

Дыялекталагічны атлас беларускай мовы. Мінск, 1963, карта № 47.

Ф.М. Янкоўскі. Беларускае літаратурнае вымаўленне. Мінск, 1970, стар. 24-25.

Узнікае пытанне, ці варта разглядаць спалучэнне «пратэтычны

зычны + галосны» як рэпрэзентант адной фанемы або дзвюх фанем?

А.I. Падлужны – прьхільнік дзвюхфанемнай інтэрпрэтацыі, якую ён

абгрунтоўвае тым, што

(i) працэс узнікнення пратэз варта лічыць завершаным, паколькі

пратэтычны в сустракаецца усяго ў двух запазычаных словах (воцат

‘уксус’ i вохра ‘охра’, таксама [охrа]).

(іі) у такой жа пазіцыі, як i пратэтычны зычны, сустракаюцца i

зычныя, якія не з’яўляюцца пратэзамі. Таім чынам, можна вывесці

правіла, што спалучэнні «пратэтычны зычны + галосны» i «зычны +

галосны» аднолькавыя па даўжыні.

<...> З такіх прыкладаў, як вокны: акно, волас: валасы, [j]іскра: ад

[j]скры, [j]ix: ад [j]ix выразна відаць розніца паміж спалучэннямі

«пратэтычны зычны + галосны»: «зычны + галосны». 3 гэтай

праблематыкай не звязаны пратэтычны в перад /u/, які, як ужо сказана,

захоўваецца незалежна ад націску i фанематычнага акружэння

(выключэнняў няшмат, напрыклад: вучыцца 'учиться': выўчыць, побач

з формам вывучыць ‘выучить’). Такім чынам, «пратэтычнае паходжанне»

пратэтычнага в перад /u/ мае значэнне толькі пры параўнанні з

дыялектамі без пратэзы або з іншай пратэзай перад /u/, пры гэтым,

аднак, само спалучэнне /vu/, якое стаіць не на мяжы марфем, з’яўляецца,

віавочна, сігналізуючым.

Калі меркаваць па Беларуска-рускаму слоўніку

, запазычаных лексем

без пратэтычнага в перад пачатковым націскным /о/, /u/ усяго 25, з ix

многія, несумненна, адносяцца да спецыяльнай тэрміналогіі (напрыклад,

ом, онікс, осмас, осмій, некаторыя іншыя маюць ясна выражаную сувязь

са спецыяльнасцямі (напрыклад, ода, опус, умбра, унікум i інш.). Акрамя

прыкладаў, прыведзеных А.I. Падлужным з пратэтычным в (воцат i

вохра), можна прывесці вустрыца i вунія побач з формай унія. У

славянскіх па паходжанню словах, згодна з А.I. Падлужным

, пратэтычны

в паяўляецца перад yciмi націскнымі /о/, /u/. Прымаючы тэта пад увагу,

адсутнасць пратэзы у большасці запазычаных слоў, па-мойму, нельга

разглядаць як крытэрый дзвюхфанемнай інтэрпрэтацыі.

3 пункту погляду марфанематыкі, самымі ўдалымі, такім чынам,

можна лічыць аднафанемную інтэрпрэтацыю спалучэнняў «пратэтычны

зычны+/о/» і «пратэтычны зычны+/і/» i дзвюхфанемную інтэрпрэтацыю

спалучэнняў «пратэтычны зычны+[u]». Інтэрвакальны [j] можна

разглядаць як /j/.

А.І. Падлужны. Фаналагічная сістэма..., стар. 40.

Белорусско-русский словарь. М., 1962.

А.І. Падлужны. Фаналагічная сістэма..., стар. 46.

2. 1нтэрпрэтацыя насавых

Падзел зычных гукаў беларускай мовы на санорныя і шумныя

робіцца па-рознаму ў розных апісаннях. Ф.М. Янкоўскі

і Ц.П. Ломцеў

адносяць да санорных плаўныя, насавыя i /j/, /v/, /v’/, у той час як

апош.нія тры ў Гурскага i інш

адносяцца да звонкіх шумных. Ц.П. Ломцеў

абгрунтоўвае аднясенне /j/, /v/, /v’/ да санорных тым, што яны: «...1) Як

i санорныя, не чаргуюцца з адпаведнымі глухімі, напрыклад: трава –

траўка, а не трафка; 2) Перад імі, як перад санорнымі, зычныя глухія

не пераходзяць у звонкія, напрыклад: пjаны, свет»

Падобныя аргументы сустракаюцца i у А.I. Падлужнага

, але тут

падкрэслены i аспект размеркавання: яны сустракаюцца, як i гукі [l],

[l’], [r] i часта таксама гукі [m], [m’], [n], [n’], толькі непасрэдна перад

галоснымі або непасрэдна пасля галосных

. Але А.I. Падлужны да

шумных адносіць насавыя [m], [m’], [n], [n’]. «Дыстрыбуцыйна яны

блізка стаяць да гукатыпаў [l, l’, r, v, v’], але ўсё ж ix размеркаванне

icтотнa адрозніваецца ад дыстрыбуцыі гэтых гукатыпаў тым, што яны

значна часцей сустракаюцца перад іншымі зычнымі. 3 гэтага боку яны

тоесныя з выбухнымі зычнымі, а таму i разглядаюцца у падсістэме

звонкіх выбухных»

. Ён працягвае: «Характэрна, што супрацьпастаўленне

супрацьпастаўленне [m : m’] нейтралізуецца у тых жа пазіыях, дзе

нейтралізуецца [b : b’], а нейтралізацыя [n : n’] шмат у чым падобна да

нейтралізацыі супрацьпастаўлення [d:dz’]»

. Прыпомнена i

сінтагматычная нейтралізацыя [b : m] i [d : n] у дыялектах,

напрыклад: адна ‘одна’> [anna], дня ‘дня’> [n’n’a], абман ‘обман’>

[amman] i г. д. i канстатуецца, што [n’, n’] у літаратурным сёння

‘сегодня’ таго ж паходжання. Тэта, на яго думку, «...дастаткова, каб

разглядаць гукі [m, m’, n, n’] разам з выбухнымі [b, b’, d] i афрыкатамі

[dz’, dž]»

Але калі падрабязней разгледзець табліцу пачатковых двухгукавых

спалучэнняў зычных, прапанаваную А.I. Падлужным на старонцы 50,

то можна заўважыць выразную розніцу паміж насавымі і выбухнымі

па здольнасці аддаляцца ад галоснага, за выключэннем кораня {mst'i}

(які сам А. I. Падлужны класіфікуе як нетыповы і які пераважна ужы-

ваецца пасля галосных або замяняецца сінонімам

); [m] з’яўляецца

Ф.М. Янкоўскі. Беларускае літаратурнае вымаўленне, стар. 44.

Т.П. Ломтев. Грамматика белорусского языка. М., 1956, стар. 38.

М.І. Гурскі, М.Г. Булахаў, М.Ц. Марчанка. Беларуская мова, ч. І. Мінск, 1968, стар. 89.

Т.П. Ломтев. Грамматика белорусского языка, стар. 38

А.І. Падлужны. Фаналагічная сістэма..., стар. 89.

Там жа, стар. 88.

Там жа, стар. 70.

А.І. Падлужны. Фаналагічная сістэма..., стар. 70.

Там жа.

Там жа, стар. 48.

толькі перад [n], [n’], [l], [l’], [r]; [n] i [n’] наогул не сустракаюцца ў

.пачатковым становішчы перад зычнымі.

Выбухныя, наадварот, утвараюць рад пачатковых двухгукавых

спалучэнняў з шумнымі, напрыклад: ткаць ‘ткать’, тхор ‘хорек’, псаваць

‘портить’, пчала ‘пчела’, пшаніца, дбаць ‘заботиться’, якія, магчыма,

нельга характарызаваць як прадуктыўныя, але якія ўсе ж захоўваюцца ў

адрозненне ад спалучэння «[m] + шумны» (параўн. ніжэй). Маё, хаця і

беглае, даследаванне фінальных двухгукавых

спалучэнняў пацвярджае

таксама існаванне адрозненняў у галіне размеркавання: выбухныя i

.афрыкаты утвараюць з папярэднім фрыкатыўным рад спалучэнняў,

напрыклад: [-st] (мост, гвозд i інш.), [-sk] (бляск ‘блеск’, мозг і

інш.), [-s’c’] (косць ‘кость’ і інш.), [-šč] (клешч ‘клещ’, дождж і інш.),

у той час як насавым часцей за ўсё папярэднічае санорны, напрыклад:

корм,

чэрнь. Выключэннямі з’яўляюцца суфікс -ізм і прыведзены

А.I. Падлужным прыклад стогн ‘стон’, у сувязі з якім ён, аднак,

канстатуе, што такое фінальнае «...спалучэнне шумнага зычнага з [n]

часам разбіваецца рэдукаваным галосным»

. Таі ж рэдукаваны галосны

магчымы i ў спалучэнні санорнага з [n] (там жа). Toe ж самае

гаворыцца i у сувязі з фінальным спалучэннем «зычны + /г/, /1/, /l’/,

напрыклад: [ark’estъr], [s’p’ektakъl’]»

Што да насавых, дык нам здаецца магчымым вывад, што /m/

адрозніваецца ад /n/, /n’/, /l/, /l’/, /v/, /v’/ i /j/ большай аддаленасцю ад

галоснага, але што гэта аддаленасць усе ж меншая за аддаленасць

выбухных, бо /m/ амаль заўсёды патрабуе санорнага паміж сабой i

галосным. Toe, што /m/ : /m’/ нейтралізуецца у такіх жа пазіыях, як і /b/

: /b’/, па-мойму, варта лічыць хутчэй характэрным для ycix губных, а не

указаннем на карэляцыю /m/, /m’/ : /b/, /b’/; так, y такіх жа пазіцыях

нейтралізуюцца i /p/ : /p'/, /f/ : /f’/ i /v/ : /v’/. Нейтралізацыя anaзіцыі /n/ :

/n’/, бясспрэчна, адпавядае нейтралізацыі апазіыі /d/ : /d’/ (i /t/ : /t’/)

(усе перарыўныя зубныя) i адрозніваецца як ад апазіцыі /z/ : /z’/, /s/ :

/s’/, так i ад /l/ : /l’/ (усе неперарыўныя зубныя). Тым не менш /n/,

/n’/, /m/, /m’/ адрозніваюцца ад /d/, /d’/, /b/, /b’/ тым, што яны няпарныя

па звонкасці : глухасці.

Такім чынам, аднясенне насавых да шумных для таго, каб стварыць

карэляцыю па назальнасці /m/ : /b/, /m’/ : /b’/, /n/ : /d/, /n’/ :/d’/, што

адпавядае дыялектным i пстарычным з’явам, па-мойму, не зyciм удалае.

Да групы санорных, як я лічу, варта аднесці /m/, /m’/, /n/, /n’/ /v/, /v’/,

/l/, /l’/, /r/ i /j/. Калі далей група санорных будзе раздзелена на

перарыўныя (г. зн. /m/, /m’'/, /n/, /n’/) i неперарыўныя, то назальны :

неназальны будзе адпавядаць санорнаму перарыўнаму : шумнаму

перарыўнаму, што, здаецца, значна спрасціла б апісанне нейтралізацый.

А.І. Падлужны. Фаналагічная сістэма..., стар. 76-77.

Там жа, стар. 89.

3. Пратэтычныя галосныя

«Пратэтычным галосным» звычайна называецца той [i]-галосны,

часам [а]-галосны тук, які з’яўляецца ў пачатковым становішчы перад

[r], [l], [l’] + зычны і [m] + шумны ў тых выпадках, калі папярэдняе

слова не заканчваецца галосным, г. зн. у выпадках тыпу ірдзець ‘рдеть’,

ілгаць ‘лгать’, ільгота ‘льгота’, імчаць ‘мчать’, але яна лгала ‘она

лгала’ i

г. д.; параўн. таксама лоб : ілба (род. скл. адз. л.): на лбу i г. д.

«...сустракаюцца выпадкі, – пiшa Падлужны

, калі фанетычная якасць

пратэза абыякава i ўзнікаюць фанетычныя дублеты, напрыклад: іржаны

– аржаны (‘ржаной’), імшара – амшара (‘моховое болото’). Пры

далучэнні прыставак часам пратэтычны галосны замяняецца іншым

галосным: ірваць – абарваць». Таму здаецца прыймальнай інтэрпрэтацыя

спалучэнняў «пратэтычны галосны + [r], [l], [l’], [m]» як пазіцыйна

абумоўленых складовых варыянтаў /r/, /1/, /l’/, /m/. Гэту магчымасць

аналізуе і А.I. Падлужны: «Паяўленне прыстаўных галосных, відаць

абумоўлена структурай беларускага складу. Таму ix можна

інтэрпрэтаваць як галосны прыгук, які паяўляецца для таго, каб фанемы,

якія ўвасабляюцца у гуках [m, l, l’, r] маглі выконваць ролю

цэнтральнай фанемы склада (...)

3 другога боку, існуюць выпадкі, калі пратэтычныя галосныя

выкарыстоўваюцца для адрознення слоў. Так, дзеяслоў імшыць

незакончанага трывання адрозніваецца ад дзеяслова амшыць

закончанага трывання пры дапамозе пратэтычнага галоснага. Прыклады

такога тыпу сведчаць аб тым, што больш мэтазгодна разглядаць

спалучэнні ‘прыстаўны галосны + зычны’ ў якасці рэпрэзентантаў дзвюх

фанем»

<...> Я лічу, што імшыць незакончанага трывання адрозніваецца ад

амшыць закончанага трывання не «з дапамогай пратэтычнага

галоснага», а адсутнасцю прыстаўкі, чаму наяўнасць пратэтычнага [i] i

звязаная з гэтым апазіыя [i] : [а] абумоўлена чыста фанематычна i яе

нельга параўноўваць з нерэлевантнай апазіцыяй [i] : [а] у выпадках

тыпу імшара : амшара, параўн. я мшыу: я амшыу, але на мшару.

Ц1кава між іншым, што ўсе прыклады факультатыўнага ужывання [i], [a]

y якасі пратэтычнага галоснага, прыведзеныя А.I. Падлужным i

зарэгістраваныя у Беларуска-рускім слоўніку, – словы, дзе наступны

галосны [а]: імшара : амшара, імшарына : амшарына, іржаны : аржаны,

параўн. таксама іржышча : аржынішча. Але матэрыял, зразумела, вельмі

малы i нельга зрабіць вывад, ці залежыць якасць пратэтычнага галоснага

ад галоснага кораня. Паяўленне [a] i [у] пасля прыставак, аднак, не

супярэчыць такой магчымасці, таму што [а] зручна лічыць часткаю

А.І. Падлужны. Фаналагічная сістэма..., стар. 89.

Там жа, стар. 41.