Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

§ 93. ІІравапіс дае нам правілы, як трэба пісаць у тых разох, калі

пішацца ня так, як чуваць.

У беларускім правапісе трэба ведаць перад усім два найпершыя правілы:

адно аб пісаньні галосных, другое – зычных.

Галосныя так пішуцца, як вымаўляюцца: сталы, валы, сьцяна, лясы і г.

д. (а не сьцена, лесы, столы, хоць карані слоў: стол-, вол-, сьцен-, лес-).

Зычныя, наадварот, пішуцца гледзячы на тое, які зычны ў карані,

прыстаўцы ці канчатку: мёд, калодка, падтрымаць, мыешся і г. д. (а ня

так, як чуваць – мёт, ка'лотка, паттрымаць, мыесься – дзеля таго, што

карэнь мёд-, колод-, прыстаўка – под, канчатак – ш ).

Ад гэтых правілаў здараюцца дзе-ня дзе адступ

леньні.

§ 104. Словы чужаземныя, узятыя з чужое мовы даўно, пішуцца так,

як гэта чуваць у штодзённым ужытку: літара, аканом, арганісты, паляруш,

калідор, леварвэр, камісія і т. д.

Словы чужаземныя, што ўжываюцца ў кніжках і ў кніжнай мове і да

народу не дайшлі або дайшлі нядаўна, пішуцца так, як у тэй мове, скуль

яны ўзятыя: тэлеграф, тэлеграма, літэратура, монолёг, тэатр, дынастыя,

партыя, рэдакцыя, інспэктар, дырэктар, рэдактар

∗

) і г. д.

Заместа падвойных зычных пішуцца простыя: каса, маса, тэлеграма,

Фінляндыя, Голяндыя – а ня касса, масса, тэлеграмма, Гольляндыя,

Фіннляндыя і г.д.

Чужаземнае l, перадаецца мягкім ль, а ня цьвёрдым Л: Лёндон,

філёзофія, монолёг і г. д.

Трэба заўважыць правапіс у такіх разох, як рэдакцыя, нацыя,

Францыя, рацыя; рэдакцыйны, нацыянальны, рацыянальны, Голяндыя,

Фінляндыя, Курляндыя.

Тарашкевіч Б. Беларуская граматыка для школ. – Вільня, 1918. – С. 59, 70.

Л.М. Шакун

РОЛЯ Б.А. ТАРАШКЕВІЧА

Ў РАЗВІЦЦІ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРНАЙ МОВЫ

Гісторыю беларускай нацыянальнай літаратурнай мовы нельга ўявіць

без імя Браніслава Адамавіча Тарашкевіча (1892-1941), вядомага

беларускага грамадскага і палітычнага дзеяча, пісьменніка і вучонага,

акадэміка Акадэміі навук БССР. Яго шматгранная і плённая дзейнасць

прыцягнула ў апошнія два дзесяцігоддзі пільную ўвагу даследчыкаў

. У

артыкулах і манаграфіях ярка і ўсебакова асветлена постаць Б.

Тарашкевіча як стойкага барацьбіта за шчасце народа, таленавітага

пісьменніка і публіцыста, палымянага народнага трыбуна і выдатнага

∗

У такіх разох ар заместа ор пад уплывам беларускіх слоў на – ар: пісар, знахар і г.д.

Л і с А. Браніслаў Тарашкевіч.- Мінск, 1966; Bergman A. Rzecz о Bronislawie Taraszkiewiczu.- Warszawa,

1977.

лінгвіста. Яго найважнейшая лінгвістычная праца - "Беларуская граматыка

для школ", першае выданне якой выйшла ў Вільні ў 1918 годзе, а апошняе,

шостае - там жа ў 1931 годзе, неаднаразова разглядалася даследчыкамі.

Найбольш поўна яна аналізуецца ў другім томе "Гісторыі беларускай

літаратурнай мовы" (Мінск: Навука і тэхніка, 1968, с. 160 - 181) у сувязі з

даследаваннем асаблівасцей распрацоўкі арфаграфічных і граматычных

норм сучаснай беларускай літаратурнай мовы (аўтары адпаведнага

раздзела ў кнізе - А. К. Юрэвіч і А. I. Яновіч).

Вядома, што многія працы Б. Тарашкевіча, у тым ліку і лінгвістычныя,

да гэтай пары яшчэ не адшуканы і, магчыма, наогул не захаваліся. Пра тое,

над якімі лінгвістычнымі даследаваннямі ён працаваў і што ўдалося яму

падрыхтаваць, акрамя выдадзенай "Беларускай граматыкі для школ",

толькі

ўпамінаецца ў розных крыніцах; самі ж гэтыя даследаванні, на

вялікі жаль, не апублікаваны. Як адзначае польская даследчыца

А. Бергман, "гэта быў вучоны, які ўсё сваё жыццё прысвяціў беларускаму

мовазнаўству. Працаваў у гэтай галіне ўсюды і заўсёды: у дарозе, у турме,

у камандзіроўках, у часе дыдактычнай працы, у студэнцкія гады. Напэўна,

было ў яго шмат незакончаных прац або не выдаваных нанава і таму

пазней забытых"

Пакуль што нельга нічога канкрэтнага сказаць пра яго доктарскую

дысертацыю "Стыль і фанетыка Лаўрэнцьеўскага летапісу" - вядома толькі

яе назва з матэрыялаў аб судовым працэсе ў Вільні ў 1928 годзе над

Беларускай сялянска-работніцкай грамадой - масавай легальнай

рэвалюцыйна-дэмакратычнай арганізацыяй у Заходняй Беларусі ў 1925-

1927 гадах, якую ён узначальваў. А. Бергман на падставе

розных звестак

прыйшла да вываду, што Б. Тарашкевіч меў задуму ажыццявіць шырокую

праграму па падрыхтоўцы дапаможнікаў для вывучэння беларускай мовы:

пасля выхаду ў свет "Беларускай граматыкі для школ" напісаць у якасці яе

другой часткі сінтаксіс, а затым - гістарычную граматыку. "Сінтаксіс

беларускай мовы" ў 1923 годзе быў здадзен у друк, але па

нейкіх

прычынах з друку не выйшаў. Вялася праца і над гістарычнай граматыкай.

У 1933 годзе Б. Тарашкевіч пісаў з турмы да пракурора ў Вільні: "Па

адукацыі і прафесіі я філолаг-лінгвіст. Маю некалькі навуковых і

літаратурных прац. Між іншымі ў турме пераклаў на беларускую мову

"Іліяду" Гамера і "Пана Тадэвуша". Ужо

даволі доўгі час я працую над

гістарычнай граматыкай беларускай мовы. Гэта праца прадугледжана ў

шырокім маштабе"

. Можна меркаваць, што яна была закончана, і

Б. Тарашкевіч, такім чынам, сваю задуму ў значнай меры здзейсніў.

Такім чынам, Б. Тарашкевіч упершыню распрацаваў сістэму фанетыка-

граматычных і правапісных норм сучаснай беларускай літаратурнай мовы і

Тарашкевіч - нязнаны.- Ніва, Беласток, 1976, №18 (1053).

Гл.: Bergman A. Rzеcz о Bronislawie Tarszkiewiczu, c. 163.

выканаў гэта на такім узроўні, што задаволіў найбольш надзённыя

патрабаванні тагачаснай выдавецкай і школьнай практыкі. Праца

Б. Тарашкевіча, невялікая па аб'ёму (62 старонкі рускімі літарамі і 112

старонак лацініцай), увогуле проста, але па-навуковаму складзеная,

атрымала ўсеагульнае прызнанне і тым самым надала беларускай

літаратурнай мове так неабходную ёй унармаванасць. Ёю канчаткова быў

сцверджан фанетычны прынцып напісання галосных, а для перадачы

зычных

− марфалагічы, з некаторымі адхіленнямі ў бок фанетычнага

прынцыпу, каб захаваць на пісьме спецыфіку беларускай мовы. Асобна

быў сфармуляван правапіс слоў іншамоўнага паходжання паводле ступені

асіміляцыі іх беларускай мовай. Усё гэта рабілася ў самым сціслым

выглядзе, з арыентацыяй у першую чаргу на школьную практыку і, што

асабліва важна, упершыню. Нямала таго,

што датычыць арфаграфіі і

граматыкі, тут наогул не закраналася; некаторыя правілы, прапанаваныя

Б. Тарашкевічам, патрабавалі ўдакладнення або нават замены. Але

галоўнае - быў пакладзен пачатак стабілізацыі норм сучаснай беларускай

літаратурнай мовы і, акрамя таго, была створана трывалая аснова для яе

далейшай паглыбленай граматычнай распрацоўкі, удасканалення

ўласцівых ёй структурных элементаў. У гэтым сэнсе

значэнне працы

Б. Тарашкевіча немагчыма пераацаніць.

Веснік БДУ, 1981, N 3. – С. 30; 32-33.

І.Я Лепешаў

У "Сучаснай беларускай літаратурнай мове: Лексікалогія. Фанетыка.

Арфаграфія" [89, с. 185] гаворыцца, што беларускі правапіс грунтуецца на

двух прынцыпах - фанетычным і марфалагічным. Тое самае сцвярджаецца

і ў некаторых іншых навучальных працах для студэнтаў, а таксама ў

дапаможніку для вучняў старэйшых

класаў "Беларуская мова"

М.Ц.Кавалёвай (Мн., 1995. С. 75). Але гэта сцвярджэнне нельга лічыць

дакладным. I вось чаму.

У акадэмічных "Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі" (Мн.,

1959) у 155 параграфах падаюцца арфаграфічныя правілы, прычым вельмі

многія параграфы змяшчаюць у сабе не адно правіла, а два, тры і болей.

Інакш кажучы, у нашым правапісе каля

500 правілаў. Яны,

сістэматызуючыся, аб'ядноўваюцца ў чатыры асноўныя групы: 1) правілы

перадачы на пісьме гукавога складу слоў, 2) правілы напісання разам, праз

злучок ці асобна, 3) правілы ўжывання вялікай літары, 4) правілы пераносу

слоў. Больш за палавіну правілаў прыпадае на першую групу (91 параграф

з 155). Яны ў сваю чаргу падзяляюцца на тры падгрупы: у адной

разглядаецца правапіс галосных, у другой - правапіс зычных, у трэцяй -

правапіс мяккага знака і апострафа.

Толькі правілы першай групы, звязаныя з перадачай на пісьме гукавога

складу слоў, ці, інакш, з напісаннем літар у словах або іх частках,

засноўваюцца на фанетычным ці марфалагічным прынцыпах. Так,

кіруючыся фанетычным прынцыпам (а ён патрабуе поўнай адпаведнасці

паміж гучаннем і напісаннем), пішам я ў слове вясна, прыстаўку рас- -- у

адных выпадках (расхваліць) і раз- -- у другіх (размыць). Пры

марфалагічным жа прынцыпе захоўваецца аднастайная перадача на пісьме

марфем ці іх частак незалежна ад

вымаўлення: напрыклад, пішам д у

словах горад, гарады, гарадскі або прыстаўку аб- у словах абрэзаць,

абтачыць.

Астатнія памянёныя вышэй тры групы правілаў не маюць ніякай сувязі

ні з фанетычным, ні з марфалагічным прынцыпамі. Так, у адпаведнасці з

пэўнымі правіламі мы адны словы пішам праз злучок (па-беларуску),

другія - разам (увечары

), трэція (спалучэнні) - асобна (пад вечар, з вечара

да ранку). Тое самае адносіцца і да ўжывання вялікай літары (дзед Талаш)

або пераносу слова з аднаго радка на другі (трыц-цаць, салаў-іны, пады-

ход і па-дыход).

Калі ў навучальнай і навуковай літаратуры размова ідзе пра прынцыпы

арфаграфіі, то чамусьці нідзе

не адзначаецца даволі пашыраная

асаблівасць нашага правапісу, абумоўленая тым, што асіміляцыйная

мяккасць зычных гукаў [з], [с], [дз], [ц] перад наступнымі мяккімі зычнымі

на пісьме не абазначаецца мяккім знакам. У гэтай сувязі пры напісанні

пэўнай літары нярэдка адначасова спалучаюцца фанетычны і

марфалагічны прынцыпы. Параўн. напісанне двух слоў: сказаць і спіхнуць.

У першым слове, у адпаведнасці з фанетычным прынцыпам, пішам

прыстаўку с-, а не з-. У слове спіхнуць па той жа прычыне таксама пішам

прыстаўку с- і, хоць тут вымаўляецца не [с], як у папярэднім слове, а сь

[с'], захоўваем гэту марфему ў нязменнасці. Значыць, пры перадачы гэтай

прыстаўкі ў

слове спіхнуць мы кіруемся адначасова фанетычным і

марфалагічным прынцыпамі. Гэтак жа на двух прынцыпах засноўваецца

напісанне з, с, д у словах: з'есці, збегаць, спісаць, усцешыць, аддзіраць і г.д.

Параўн. таксама напісанне і вымаўленне, напрыклад. такіх слоў: сшытак

(шшытак), бясшумна (бяшшумна).

Арфаграфічныя нормы ў параўнанні з іншымі (напрыклад,

ак-

цэнталагічнымі, лексіка-семантычнымі, марфалагічнымі) характарызуюцца

больш строгай рэгламентаванай адназначнасцю, не дапускаюць варыянтаў

напісання. Яны падаюцца ў раней памянёных акадэмічных"Правілах...",

арфаграфічных слоўніках і заўсёды выступаюць як кадыфікаваныя нормы.

Але часам можна назіраць выключэнні з гэтага, разнабой у кадыфікацыі

нормы асабліва ў дачыненні да фразеалагізмаў з рэліктавым

(перажытачным) кампанентам, са

страчанай, забытай унутранай формай ці

з глухім намёкам на матывацыю.

У выразе браць на цугундар слова цугундар, неўжывальнае па-за

фразеалагізмам, узнікла, як лічаць даследчыкі, шляхам зрашчэння двух

нямецкіх слоў: zu+hundert (к + сотня), успрынятых ад немцаў як частка

каманды-загаду даць каму-небудзь сто ўдараў (палак, розгаў,

шпіцрутэнаў). Этымалагічная невыразнасць, нематываванасць гэтага

выразу спараджае яго арфаграфічную няўстойлівасць: браць на цугундар

(цугундры, цугундзер, цыгундар). Думаецца, што нормай гэтага

фразеалагізма павінна быць браць на цугундар, як даецца ў "Руска-

беларускім слоўніку" (Мн., 1982. Т. 1. С. 71), а не браць на цыгундар, як

пададзена ў "Слоўніку беларускай мовы" (Мн., 1987. С. 862) і

"Тлумачальным слоўніку беларускай мовы" (Т. 1. С. 405). Параўн., дарэчы,

у рускай мове: брать на цугундер, ва ўкраінскай мове: брати на цугундер.

Генетычна другі кампанент фразеалагізма быпо не было - адмоўная

часціца не (як і ў падобных выразах рад не рад, хочаш не хочаш, воляй

няволяй). Таму незразумела, чым выкліканы хістанні ў складальнікаў

акадэмічных слоўнікаў пры кадыфікацыі гэтага выразу: у "Беларуска-

рускім слоўніку" (Мн.. 1988. Т. 1. С. 206) І ў РБС (Т. 1. С. 79) даецца было

не было, а ў ТСБМ (Т. 1. С. 432) - было ні было.

Аналагічныя выпадкі, калі ў слоўніках назіраецца неадэкватнасць

кадыфікацыі і рэальна існуючай нормы

або разнабой пры ацэнцы адных і

тых жа роднасных з'яў, не адзінкавыя. Распаўсюджваюцца яны і на

напісанне фразеалагічных кампанентаў разам ці асобна. Так, у ТСБМ (Т. 1.

С. 432, 502) вынесены за ромб як фразеалагізмы на віду і на воку (з

тлумачэннем 'пад наглядам, на відавоку'), а на відавоку падаецца як

прыслоўе

: навідавоку (Т. 3. С. 217). У літаратуры ж гэты выраз звычайна

ўжываецца як двухэлементны, прычым са структурнай пранікальнасцю: у

кожнага на відавоку (С.Грахоўскі), стаялі на відавоку (І.Чыгрынаў), упаў

якраз на самым відавоку (В.Быкаў), убачыла іх на самым відавоку

(А.Асіпенка).

Мнагазначны фразеалагізм на дзіва, агульны для ўсходнеславянскіх

моў (рус. на диво, укр. па диво), па-рознаму фіксуецца ў ТСБМ: то як

адназначнае прыслоўе надзіва (Т. 3. С. 237), то як фразеалагізм на дзіва (Т.

2. С. 172). Параўн. таксама: надзіва (СБМ. С. 407) і на дзіва (РБС. Т. 1. С.

209). Нельга згадзіцца са злітным напісаннем і яшчэ некаторых

фразеалагізмаў, зафіксаваных у слоўніках апошніх гадоў у якасці

прыслоўя: на ліха (параўн. аналагічныя выразы з сінанімічнага рада: на

д'ябла, на халеру, на хваробу, на чорта); ні за што (параўн.: ні за што на

свеце, ні за што ні пра што) і інш.

Няма падставы пісаць з вялікай літары фразеалагічныя кампаненты,

этымалагічна звязаныя з уласнымі назоўнікамі, у такіх, напрыклад,

выразах, як антонаў агонь, варфаламееўская ноч, мамаева пабоішча. Але ў

ТСБМ (Т. 2. С. 526) знаходзім: на ўсю Іванаўскую; параўн. у РБС (Т. 1. С.

304) і БРС (Т. 1.

С. 542): на ўсю іванаўскую. Хоць ніколі не было цара з

імем Гарох, але часта пішуць за царом Гарохам, гэтак жа даецца і ў ТСБМ

(Т. 2. С. 33). Фразеалагізм (выскачыць) як піліп з канапель, што значыць

'(выскачыць) зусім нечакана, раптоўна', паводле паходжання, хутчэй за

ўсё, з'яўляецца запазычаннем з польскай мовы (jak filip z konopli), дзе і

сёння filip - другая, народная назва зайца. Выраз склаўся ў асяроддзі

паляўнічых, якія не раз бачылі ў часе палявання, як, забегшы ў каноплі ў

перыяд іх цвіцення, заяц-піліп не вытрымліваў іх цяжкага, дурманнага,

ап'яняльнага паху і стрымгалоў выскокваў адтуль. Забыццё

першапачатковай вобразнасці прывяло да пераасэнсавання слова піліп,

якое нярэдка ўспрымаецца як уласнае імя і беспадстаўна пішацца з вялікай

літары. І ў ТСБМ (Т. 2. С. 616) чытаем: як Піліп з канапель.

Закранём яшчэ некалькі пытанняў арфаграфіі.

1. У нас і ў "Правілах..." (1959) гаварылася, што ў афіцыйных назвах

дзяржаў усе паўназначныя словы пішуцца

з вялікай літары: Злучаныя

Штаты Амерыкі, Каралеўства Непал... Але, калі гаворка заходзіла пра

назву нашай дзяржавы мінулых эпох, пісалі: Вялікае княства Літоўскае.

Цяпер некаторыя часопісы і газеты ("Полымя". "Маладосць",

"ЛіМ",'"Настаўніцкая газета") слушна друкуюць з вялікіх літар Вялікаё

Княства Літоўскае - гэтак жа, як і іншыя назвы: Рэспубліка Беларусь.

Расійская Федэрацыя,

Садружнасць Незалежных Дзяржаў.

<...>

7. Іншы раз і сёння можна напаткаць заклікі вярнуцца да тарашкевіцы,

якая "вабіць сваёй мяккасцю, сваёй беларускасцю". Часам пра тарашкевіцу

пішуць і такія аўтары, якія, мякка кажучы, не вельмі добра знаёмыя з

самой "Беларускай граматыкай для школ" Б.Тарашкевіча. А між тым аўтар

гэтай граматыкі ў

прадмове да 5-га выдання (1929) пісаў, што ён выразна

бачыць "цэлую чараду яшчэ спрэчных пытаньняў (у аканьні, у правапісе

чужаземных слоў і інш.), бачыць патрэбу і магчымасьці спрашчэньня

правапісу, але не бярэцца праводзіць якія-колечы зьмены такім

індывідуальна-партызанскім спосабам", бо "гэта павяло-б толькі да

шкоднага хаосу". Ён прызнаваў неабходнасць правапіснай

рэформы і

слушна лічыў, што апрацаваныя паасобнымі людзьмі адпаведныя праекты

павінны “прайсьці праз публічнае сіта грамадзкай і навуковай крытыкі

перш, чым маюць быць уведзены ў жыцьцё” аўтарытэтам культурных

устаноў. Бо тутака пасьпех, запраўды, можа быць людзём на сьмех".

Тарашкевіца не такая ўжо і лёгкая, як здаецца. Напрыклад, пе-

раднаціскное "я"

пісалася на месцы "е" не толькі ў першым складзе перад

націскам (бя-да, ня-ма, ля-жыць), але і ў другім складзе перад націскам,

"калі ў першым няма "а" або "я" (ля-су-на. ня-ву-чо-ны. ня была, бяз дзі-ця-

ці)". Больш таго, "калі ў слове націск

на прыстаўцы (найчасцей вы-), то

яканьне можна азначаць так, як быццам слова стаіць бяз прыстаўкі: ляцець

-.выляцець, нясьці – вынясьці, нясу - вынясу". I яшчэ: каранёвае "ё" ў такіх

выпадках замяняецца на "я"; нёс - выняс, вёз – вьвяз, вёў-.вывяў, лёт -

вылят, дзёр- выдзяр. Сам аўтар "Граматыкі...", як ужо цытавалася вышэй,

адчуваў, што правіла

пра аканне (яканне) мае патрэбу ў спрашчэнні.

Правільна кажуць, што двойчы ў адну раку ўвайсці немагчыма. Так і з

тарашкевіцай. Гэта ўжо пройдзены этап. У XX ст. арфаграфічнае

рэгуляванне праводзілася ва ўсіх славянскіх мовах; напрыклад, у польскай

мове тройчы (19І8, 1936, 1957 гг.). Калі ў Расіі ў 1918 г. спецыяльным

дэкрэтам бальшавікі адмянілі напісанне цвёрдага знака на канцы слоў,

выключылі з алфавіта

яць, фіту, унеслі многія іншыя змены, то ні тады, ні

цяпер нікому і ў галаву не прыходзіць зноў вярнуць, скажам, той жа

цвёрды знак. I ў нас няма патрэбы, як гаварыў В.Вітка, "рэанімаваць

правапіс, які не прыняла і даўно адкінула жывая народная мова''.

Сёння, калі лёс самой нацыі крайне незайздросны,

не варта зноў і зноў

вяртацца да пытання, як палепшыць правапіс. Не той сёння час. Не да

гэтага. Ды і наогул у любой краіне хваравіта ўспрымаюць адыход ад

арфаграфічнай традыцыі. Усе змены ў правапісе робяцца не самачынна, а

толькі на дзяржаўным узроўні. Можна прывесці такі прыклад. Нядаўна ў

Германіі афіцыйна ўступілі

ў сілу новыя правапісныя нормы, але працэс іх

засваення завяршыцца толькі ў 2003 г. Прыняццю правілаў папярэднічалі

шматгадовыя спрэчкі, усебаковае абмеркаванне і, нарэшце, рашэнне

Федэральнага канстытуцыйнага суда, які даў дазвол на ўвядзенне новых

правілаў. Цяпер там замест ранейшых 212 правілаў будзе толькі 112.

У сувязі з пытаннем пра тарашкевіцу прыгадаем верш В.Зуёнка "

Мяккі

знак" (1994). Ён пачынаецца з таго, як баба, калі загарэлася хата, стала

ратаваць не кубел з пражаю, а "з лямантам цягнула матавіла". Затым

гаворыцца, як мы "пры глухім, знявераным народзе" распачалі зацятыя

спрэчкі: "мяккі знак вяртаць ці не вяртаць..." А заканчваецца верш так; "I

над мовай дзьмухаюць кадзілам, правяць пахавальную імшу, ну

, а мы -

выносім матавіла, калі трэба ратаваць душу..."

Задумаемся над гэтай канцоўкай верша...

Сучасная беларуская літаратурная мова:

Спрэчныя пытанні. – Гродна, 2002. –

С. 151-154, 163-164.

А.І. Падлужны

ЦЯЖКІЯ ВЫПАДКІ ПРАВАПІСУ Е, Я Ў НЕНАЦІСКНЫХ

СКЛАДАХ

У "Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі" адносна напісання

літары я гаворыцца: "Карэннае я пішацца нязменна..."

. Гэта правіла лёгка

рэалізуецца на пісьме толькі ў тых выпадках, калі шляхам падбору

аднакарэнных слоў або змяненнем слова склад з я можа аказацца пад

націскам: дзесяць - дзесяты, цяжкавата - цяжка, завязь - вяжаш і г. д.

Калі ж такая праверка немагчыма, выкананне правіла напісання карэннага

я можа зводзіцца або да простага запамінання

вялікай колькасці слоў

Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі.- МІІ., 1959.- С. 22.

(тысяча, яскравы, дзеянне і г. д.), або прымушае звяртацца да этымалогіі.

У апошнім выпадку вызначыць адназначна напісанне таго або іншага

слова не заўсёды ўдаецца.

У 1977 годзе выдавецтвам "Мастацкая літаратура" выдадзена кніга

аповесцей і апавяданняў I. Навуменкі "Замяць жоўталісця". Назва,

бясспрэчна, паэтычная, але яна ўражвае тым, што слова замяць напісана з

я,

хоць ва ўсіх апошніх слоўніках (Русско-белорусский словарь. Мн., 1982;

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы. Т. 3. Мн., 1978; Белорусско-

русский словарь. М., 1962) яно пішацца з е - замець.

Чым выкліканы такі разнабой у напісанні і ў якой ступені ён

апраўданы?

Безумоўна, слова замець славянскага паходжання, і таму можа быць і ў

іншых славянскіх мовах. У

17-томным слоўніку рускай мовы пададзены

два варыянты гэтага слова - заметь і замять. Варыянт замять

ілюструецца сказамі з творчасці С. Ясеніна і М. С. Ляскова. У слоўніку

польскай мовы падаецца zamiec, аналагічнае па значэнню бел. замець.

Зразумела, што ў рускай мове, калі напісана я, яно ў гэтым слове

карэннае, бо ў гэтай

мове вядучым з'яўляецца марфалагічны прынцып

напісання. I сапраўды, калі звярнуць увагу на тое, што да замяць у

тлумачальных слоўніках рускай і беларускай моў пададзены як сінонімы

завіруха, мяцеліца, можна заключыць, што гэта слова можа звязвацца з

такім гняздом слоў, у якое ўваходзяць сумяціца, сумятня, мяцеж, руск.

смута, бел. смутак, руск. выражэнне

мятущаяся душа і інш. У прыкладзе

з С. Ясеніна ў 17-томным слоўніку рускай мовы Снежная замять

дробится и колется, сверху озябшая смотрит луна якраз і прасочваецца

значэнне 'змешваць, круціць, віхурыць', роднаснае значэнне гэтага гнязда

генетычна роднасных слоў, якія ўзыходзяць ад агульнаславянскага

″

тити. Варта заўважыць, што "Толковый словарь русского

литературного языка" пад рэдакцыяй М. Д. Ушакова як варыянт

прыводзіць напісанне мятелица, чым падкрэсліваецца існаванне ўнутраных

сувязей з м

″

тити і гэтага слова.

У "Тлумачальным слоўніку беларускай мовы" з прыкладаў вынікае,

што значэнне 'змешваць, круціць, віхурыць' таксама ўласціва слову замець

(На дварэ круціла замець, зямля курылася халодным белым дымам

(Шашкоў), хоць спецыяльна і не выдзяляецца.

На што ж тады павінна абапірацца напісанне? Аўтары беларускіх

слоўнікаў, безумоўна, улічылі не столькі

этымалогію слова замець, колькі

яго жывыя сувязі ў мове. А яны вядуць да слова месці. Разнабой жа ў

напісанні ўзнікае таму, што ўсё ж яшчэ магчыма ўзнавіць і былыя сувязі з

″

тити, і найбольш адчувальныя да мовы людзі (у першую чаргу

пісьменнікі і паэты) інтуітыўна ўлоўліваюць гэтыя сувязі. Такое дваякае

разуменне ўнутранай формы слова замець тым больш магчыма, што гэта

яркі выпадак, калі ўстанавіць галосны кораня шляхам падбору яўна

роднасных слоў, дзе б гэты галосны аказаўся пад націскам, немагчыма.

У аповесці I. Навуменкі, якая дала назву кнізе, ідзе размова аб

духоўнай смуце ў душы героя, і таму аўтар напісаннем у загалоўку замяць

хацеў падкрэсліць паралелізм з'яў у прыродзе і ў жыцці

чалавека. Гэта

слова аказалася семантычна моцна нагружаным, і пісьменнік не без

падстаў асэнсаваў усю глыбіню яго ўнутраных сувязей. I іменна ў гэтым

плане адступленне ад агульнапрынятага напісання з'яўляецца цалкам

апраўданым. Аднак яго нельга разглядаць інакш, як аказіянальнае, ужытае

для канкрэтнага выпадку і з канкрэтнай мэтай.

Ухваляючы этымалагічныя і сэнсавыя пошукі

пісьменніка, усё ж

напісанне замяць нельга рэкамендаваць як нарматыўнае, бо для большасці

носьбітаў мовы яно не з'яўляецца абгрунтаваным з пункту погляду

сэнсавых сувязей слоў, якія існуюць у мове на сучасным этапе яе развіцця.

Падобныя цяжкасці ў выбары напісання маглі б узніккуць і са словам

памяць, бо шляхам унутрымоўных супастаўленняў нельга

ўстанавіць, ці

з'яўляецца ў ім я карэнным. Але калі ўлічыць, што насавому галоснаму е

польскай мовы рэгулярна адпавядае я ва ўсходнеславянскіх мовах, у тым

ліку і ў беларускай, то становіцца відавочным, што напісанне памяць з я

адзіна правільнае. Гэта тым больш справядліва, што з якімі-небудзь

каранямі з е

слова памяць у сучаснай беларускай мове не мае сувязі, як не

маюць такіх сувязей словы тысяча, яскравы і інш.

Складаней выбраць варыянт напісання позех або позях, бо сувязі гэтага

слова вельмі бедныя: апроч дзеяслова зяхаць, нельга падабраць

аднакарэнных слоў і такім чынам немагчыма праверыць, я ці е з'яўляюцца

карэннымі. Прынятае

напісанне позех можна абгрунтаваць толькі з пункту

погляду этымалогіі. А яна гаворыць за тое, што зяхаць гістарычна

ўзыходзіць да таго ж кораня, што і шырока прадстаўленыя ў славянскіх

мовах зеў, зяваць.

Асобую праблему складае напісанне е або я ў каранях досыць вялікага

рада дзеясловаў, у якіх у другой асобе множнага

ліку націск пераходзіць на

канчатак: сасцябнуць - сасцебняцё, глядзець - гледзіцё, клясці - кленяцё,

кіпяціць - кіпеціцё, бляяць - блеяцё, яршыцца - яршыцеся і г. д. Безумоўна,

другая асоба множнага ліку дзеясловаў не адносіцца да частаўжывальных

у звязнай мове. Аднак яна сустракаецца, і абыходзіць яе напісанне было б

зусім няправільна.

Тым больш, што цяжкасці з напісаннем я

або е ў корані ў гэтым

выпадку прывялі да разнабою, аб чым сведчаць і прыведзеныя прыклады,

узятыя са "Слоўніка беларускай мовы" (Мінск, 1987). "

Чаму гэтыя цяжкасці ўзнікаюць? Як вядома, большасць правіл

беларускай мовы, якія рэгулююць напісанне галосных у корані,

абапіраюцца на вымаўленне. Правіла ж аб захаванні карэннага я на пісьме

з'

яўляецца марфалагічным па сваёй сутнасці. Згодна з правіламі

беларускай арфаэпіі, вымаўленне галосных пасля мяккіх зычных

характарызуецца няпоўным яканнем недысімілятыўнага тыпу. Гэта

азначае, што ў няпершым пераднаціскным складзе і ў паслянаціскных

складах захоўваецца вымаўленне [е] на месцы [е], [о] націскных: [з'елен'] -

[падз'ел'ан'іц'], [б'егац'] - [б'еган'іна], [аз'оры] - [воз'ера]. Галосны [а] тут

можа захоўвацца толькі ў выпадку, калі ён узыходзіць да этымалагічнага

[а]: [п'атачок], [л'аскатан'н'е], [пам'ац'], [зайац], хоць звычайна, згодна з

Ф. М. Янкоўскім ("Беларускае літаратурнае вымаўленне". Мн. 1976, с. 29-

30), "у іншых пераднаціскных складах е, я пасля мяккіх зычных

вымаўляюцца так, як е, у большай ці

меншай меры набліжанае да я [ея]:

цеягавіты, цеягавіты, зеялеянаваты". Такое ж вымаўленне ён адзначае і

для паслянаціскных складоў.

Паколькі арфаэпічныя правілы звычайна строга паслядоўныя ў

адносінах незапазычанай лексікі, напісанні тыпу лямантаваць, ляскатаць,

заяц і г. д. успрымаюцца як не супадаючыя з вымаўленнем. Таму ўжо адно

гэта можа выклікаць цяжкасці ў напісанні.

3 другога боку, мы прызвычаіліся да напісання некаторых слоў з я,

хоць яно і не з'яўляецца карэнным. Напрыклад, відавочна, што ў назоўніку

япрук, прыметніку япруковы гістарычна корань той жа, што і ў назоўніку

вепр, аднак незалежна ад націску агульнапрынята захаванне на пісьме я.

Тое

ж можна сказаць і адносна формы другой асобы множнага ліку

дзеяслова яршыць і вытворных ад яго, хоць корань тут несумненна ёрш. На

захаванне я ў гэтых выпадках уплывае і той факт, што напісанні тыпу

епруковы, епрука ўспрымаюцца як скажэнне графічнага вобліку слоў.

Напісанне е, я ў форме другой асобы множнага ліку

азначанага тыпу

дзеясловаў ускладняецца наяўнасцю дублетных форм, гістарычных

чаргаванняў націскных галосных, немагчымасцю выяўлення шляхам

унутрымоўных супастаўленняў роднасных слоў, які галосны з'яўляецца

карэнным. Большасць даведнікаў па мове падаюць напісанне дзеяслова

ляскатаць з я. Аднак тыя ж даведнікі засведчылі наяўнасць двух

назоўнікаў ляскат і лёскат, у якіх галосны кораня знаходзіцца пад

націскам. У "Тлумачальным слоўніку беларускай мовы" - ляскат - 'дзеянне

паводле дзеяслова ляскаць, а таксама гукі гэтага дзеяння'; лёскат -

'дзеянне паводле знач. дзеяслова 'ляскатаць, а таксама гукі гэтага

дзеяння'. Не спыняючыся на дакладнасці вызначэння семантычных

адрозненняў паміж дзеясловамі ляскаць і ляскатаць, відавочна, што корань

у іх адзін і той жа. Але які

? Як утварылася слова лёскат, калі яно ўсё ж

звязана з ляскаць? У слоўніку У. Даля знаходзім лескать, ляскать.

Лескать - 'хлопать, щёлкать бічемъ, хлестать, бить плашмя по вод

якое распаўсюджана ў паўднёвых і заходніх зонах рускай мовы. Там жа

прыводзяцца і словы лескъ, лескотъ. Такім чынам, лёскат і суадносіцца з

варыянтам лескать, а ляскат - з ляскать. Улічваючы гэта, неабходна

прызнаць адначасова правільным напісанне ляскатаць і лескатаць і,