Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

прыстаўкі, г. зн. OBO-RV-A-Т’, абарваць, а [у] – пратэтычным галосным

кораня, г. зн. OD-MC-A-T’, адымчаць. Ужыванне вакалізаваных

варыянтаў прыставак тут, ташм чынам, абумоўлена лексічна, што, як i

для рускай мовы

, трэба лічыць рашаючым фактарам для ужывання

вакалізаваных варыянтаў прыставак наогул, параўн., напрыклад:

адабраць : адбрысці, разадраць : раздразніць i г. д.

Аднафанемная 1нтэрпрэтацыя спалучэнняў «пратэтычны галосны +

[v], [l], [l’], [m]» матывуецца таксама i вышэйпамянутым з’яўленнем

рэдукаваных галосных у фінальных спалучэнняў «зычны + [r], [l], [l’]»

i «шумны + [n]». Аднафанемная інтэпрэтацыя пазбаўляе ад значнай

колькасі фанематычна абумоўленых варыянтаў марфем.

4. Падоўжаныя зычныя

У беларускай мове падоўжаныя зычныя сустракаюцца i на мяжы

марфем i ўнутры адной марфемы. Там, дзе падоўжаны зычны

з’яўляецца на мяжы дзвюх марфем, напрыклад: аббегаць ‘оббегать’,

каменны ‘каменный’ i г. д., марфанематычная інтэрпрэтацыя не выклікае

ніякіх пярэчанняў: ОВ-ВЕγ-А-Т’, KAMEN’-N-I i г. д. Некаторая

праблематыка, аднак, звязана з тымі выпадкамі,

дзе падоўжаны зычны –

вынік aciміляцыі старога j, напрыклад: ноччу (творны скл. адз. л. ад ноч

‘ночь’), каменне ‘каменья’ (зборны наз.), i дзе марфемная мяжа сёння

праходзіць паміж зычным i галосным: ночч-у, каменн-е. Гэта азначае,

што даўжыня зычнага часам мае сэнсаадрознівальную функцыю i пры

сегментацыі марфем; А.I. Падлужны прыводзіь прыклады: цішу : цішшу

(він. скл. адз. л.: творны скл. адз. л. ад слова ціш ‘тишь’)

А. I. Падлужны лічыць, што i гэтыя падоўжаныя зычныя трэба

разглядаць як гемінаты. Ён прыводзіь цэлы рад аргументаў

(i) Дыстрыбутыўна яны сустракаюцца паміж галоснымі. У такой жа

пазіцыі сустракаюцца i спалучэнні зычных, якія несумненна ўтвараюць

два гукатыпы. У такой жа пазіцыі сустракаюцца i «адзіныя гукатыпы».

(ii) Падоўжаныя цвёрдыя зычныя сустракаюцца значна часцей на

мяжы марфем, чым унутры адной марфемы, i таму ix лепш разглядаць

як спалучэнні гукаў.

(iii) Усе падоўжаныя зычныя у беларускай мове – вынік змянення

папярэдніх спалучэнняў гукатыпаў, паміж якімі праходзіла марфемная

мяжа. Гэта тлумачыць ix тэматычна i граматычна абмежаванае

ужыванне, i адсутнасць падоўжаных зычных у фінальных i пачатковых

становішчах (выключэнне ззяць ‘сиять’) .

(iv) Падоўжаныя зычныя звязаны са строга вызначаным лексіка-

граматычным значэннем, асабліва ў галіне словаўтварэння, напрыклад,

Параўн. L. Durovič. Paradigmatika spisovnej ruštiny. Bratislava, 1970, стар. 220.

А.І. Падлужны. Фаналагічная сістэма..., стар. 34.

Там жа, стар. 36-38.

значэнне зборнасці (варона : вараннё ‘воронье’ i г. д.), дзе «...другі

элемент падоўжаных зычных выконвае функцыю суфікса. Гэта

падмацоўваецца наяўнасцю у мове іншых суфіксаў у значэнні, якое

маюць i падоўжаныя зычныя»

. Параўн. крылле ‘крылья’ : nep’e [p’erja]

‘перья’, ноччу ‘ночью’ : кроўю [krоwju] ‘кровью’.

(v) Гістарычны j знік пасля спалучэнняў зычных, i яны сталі як бы

выраўнены колькасна (госця ‘гостья’, свацця ‘сватья’). «Гэтая

фанетычная абумоўленасць гемінат як марфалагічнага сродку

адчуваецца яшчэ і ў сучаснай мове»

(vi) Падоўжаныя зычныя не захоўваюцца ў запазычаных словах,

напрыклад: алея ‘аллея’, метал ‘металл’, параўн., аднак, эскадрылля

‘эскадрилья’, камарылля ‘камарилья’, г. зн. словы на зычны + j, але

каньяк ‘коньяк’, дасье ‘досье’.

(vii) У некаторых дыялектах няма падоўжаных зычных. «Такім

чынам, падоўжаныя зычныя, – заключае Падлужны,

– характэрная рыса

беларускай фанетыкі, а не фанематыкі. Яны ўтвараюць два гукатыпы,

якія рэпрэзентуюць дзве аднолькавыя фанемы».

Паколькі размова ідзе аб апазіцыі падваення зычных у параўнанні з

фанематычнай апазіцыяй «кароткасць : даўжыня» у межах

дыферэнцыяльнай прыкметы, то я згодны з А.I. Падлужным. 3 пункту

погляду .марфанематыкі мяне, аднак, прываблівае іншая інтэрпрэтацыя,

іменна вытлумачэнне даўжыні як марфанематычнай адзінкі {:}, па

аналога з той фанемай /:/, якая часта ужываецца у апісаннях колькасці

шведскіх галосных i/або зычных

. Розн1цу паміж гэтымі трыма

магчымасцямі можна зрабіць нагляднай з дапамогай ужо прыведзенай

МНП цішу :

(А) Даўжыня выражаецца падваеннем зычных: [cišu]: [ciššu], CIš-

U:CIšš-U.

(Б) Даўжыня проціпастаўляецца кароткасці у межах

дыферэнцыяльнай прыкметы: [cišu] : [ciššu], CI

š-U : CIš-U.

(В) Даўжыня лічыцца (морфа) фанематычнай адзінкай: [cišu]:

[ciššu], Cіš-U : CIšš- : U.

Перавага альтэрнатывы (В) у параўнанні з (Б) у тым, што {:} не

проціпастаўляецца кароткасці i што колькасць адзінак павялічваецца

толькі на адну, а ў параўнанні з (A) i (Б) у тым, што марфалагічны

змест даўжыні атрымлівае агульнае выражэнне i даўжыня можа быць

аддзелена ад карэннай марфемы i інтэрпрэтавана як той суфікс, якім па

сутнасці служыць (параўн. вышэй (iv)). Так, мноства варыянтаў

А.І. Падлужны. Фаналагічная сістэма..., стар. 38.

Там жа.

Параўн. C.-Ch. Elert. Ljud och ord i svenskan. Uppsala, 1970, стар. 54.

карэнных марфем замяняецца вельмі абмежаванай колькасцю варыянтаў

суфіксальных марфем, напрыклад:

(1) тв. склон адз. л. «i-скланення» {-:U} побач з {-JU} : NOč-:U ноччу

‘ночью’, KROV′-JU кроўю ‘кровью’.

(2) словаўтваральны суфікс {-:-} побач з {-J-}, які выражае паміж

іншым «зборнасць»: KRIL-:-О

крылле 'крылья', PER-J-0 пер'е, 'перья'.

Акрамя таго {:} сустракаецца i як

(3) самастойная адзінка, якая належыць кораню, напрыклад: RUž:-O

ружжо ‘ружьё’, VUL:- побач з VULEJ-: вулей ‘улей’, вулея або вулля

(родны скл.) i г. д., Z : А-Т’ ззяць ‘сиять’ i шш.

3 гзтага вынікае, што ўвядзенне {:} азначала б некаторыя выгады

пры aпicaнні, таму што суфіксальная функцыя падоўжанага зычнага

атрымае адэкватнае марфанематычнае выражэнне. Перавага такога

рашэння, аднак, абмежавана малой колькасцю выразна вызначаных

выпадкаў, i, акрамя таго, узнікаюць праблемы, звязаныя з пабудовай

aпiсання на дыферэнцыяльных прыкметах. Таму можна сумнявацца ў

тым, у якой ступені гэтыя выгады структуральнага апісання

абгрунтоўваюць увядзенне яшчэ адной марфанематычнай адзінкі.

5. Заключэнне

Што датычыцца пратэтычных зычных, можам канстатаваць, што

хаця працэс узнікнення пратэз i можна лічыць завершаным, спалучэннi

«пратэтычны в +[o]» i «пратэтычны j +[i]» марфанематычна яскрава

адрозшваюцца ад спалучэнняў «зычны + /о/», «зычны + [i]», уключаючы

спалучэнні «/V/+/о/», «/j/ + /i/».

Паколькі гэта становішча, як здаецца, выроўніваецца толькі у

выключных выпадках (параўн. вока 'глаз' : вачэй (родны скл. мн. л.),

востры 'острый' : вастрыць ‘острить’) лічу аднафанемную штэрпрэтацыю

спалучэнняў «пратэтычны в + [о]», пратэтычны j + [i] самай удалай.

Спалучэнне «пратэтычны в-[u]», аднак, варта разглядаць як /v/+/u/.

<...> Я лічу, што насавыя сумесна з плаўнымі i /v/, /v’/, /j/ варта

аднесці да групы санорных, якую далей можна раздзяліць па

удаленасці ад галоснага. Прыналежнасць насавых да групы санорных

абгрунтоўваецца, па-мойму, яшчэ i тым, што ў вядомых пазіцыях

узнікаюць рэдукаваныя галосныя. Гэтыя склады можна, з пункту

погляду

марфанематыкі, добра інтэпрэтаваць як фанематычна абумоўленыя

складовыя варыянты санорных. Гэта інтэрпрэтацыя можа ахапіць i

пратэтычны галосны.

Што да падоўжаных зычных, дык можна ўказаць на магчымасць

увесці марфему {:}, што азначала б некаторыя выгады пры

Цвёрдасць тлумачыцца тым, што за выключэннем малой колькасці запазычаных слоў як ванна, манна і

інш., зычны ў становішчы перад {:} змякчаецца, г. зн. Знаходзіцца ў пазіцыі нейтралізацыі. Такім

жа чынам: SUK-:-O за суччо і інш.

структуральным апісанні. Не зусім ясна, аднак, у якой ступені гэтыя

выгады абгрунтоўваюць увядзенне яшчэ адной марфанематычнай

адзінкі.

Беларуская лінгвістыка. – Вып. 6. – Мн., 1974. – С. 11-18.

АКЦЭНТАЛОГІЯ

М.В. Бірыла

АБ НЕКАТОРЫХ ВЫПАДКАХ НЯЎСТОЙЛІВАСЦІ НАЦІСКУ

Ў БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРНАЙ МОВЕ

Пад уплывам рознадыялектных акцэнталагічных варыянтаў у

беларускай літаратурнай мове ў многіх выпадках назіраецца

няўстойлівасць націску. Акцэнталагічныя дублеты ў адных выпадках

з’яўляюцца раўнапраўнымі, таму надзвычай цяжка аднаму з іх аддаць

перавагу, у другіх жа выпадках адзін з варыянтаў выразна

вылучаецца як

норма літаратурнай мовы, а другі – як варыянт дыялектны.

Няўстойлівасць націску назіраецца ў наступных групах слоў:

1) У назоўніках мужчынскага роду назоўнага склону множнага ліку.

Звычайна націск прыпадае на канчатак, напрыклад: браты

′

, грыбы

′

сталы

′

; у частцы слоў, аднак, сустракаюцца акцэнталагічныя дублеты:

адзін – з націскам на канчатку, а другі – з націскам на аснове. У многіх

выпадках лепш аддаваць перавагу варыянту з флексійнай акцэнтуацыяй.

Напрыклад: ве

′

цер, вятры

′

(ве

′

тры); год, гады

′

(го

′

ды); за

′

яй, зайцы

′

(за

′

йцы); сват, сваты

′

(сва

′

ты); тра

′

ктар, трактары

′

(тра

′

ктары);

цэ

′

бар, цабры

′

(цэ

′

бры) і інш.

У другой частцы назоўнікаў мужч. р. трэба аддаваць перавагу варыянту

з націскам на аснове: напрыклад: бу

′

фер, бу

′

феры (буферы

′

); кант, ка

′

нты

(канты

′

); ліфт, лі

′

фты (ліфты

′

); мане

′

ж, мане

′

жы (манежы

′

); тума

′

н,

тума

′

ны (туманы

′

); шквал, шква

′

лы (шквалы

′

); шлюз, шлю

′

зы (шлюзы

′

) і

інш.

2) У многіх назоўніках мужчынскага роду роднага склону адзіночнага

ліку націск можа быць і на аснове і на канчатку. У моўнай практыцы адзін

з падобных дублетаў сустракаецца часцей. Такі варыянт і трэба лічыць

нормай беларускай літаратурнай мовы.

Назіраецца такая заканамернасць: калі ў родным склоне націск

прыпадае на канчатак,

то і ў астатніх ускосных склонах адзіночнага ліку ён

падае на канчатак; калі ж націск у родным склоне прыпадае на аснову,

тады ў астатніх ускосных склонах адзіночнага ліку ён таксама падае на

аснову. Прывядзём прыклады:

абру

′

с, абру

′

са, абру

′

су, абру

′

сам, абру

′

се, мн. абру

′

сы;

блін, бліна

′

, бліну

′

, бліно

′

м, бліне

′

, мн. бліны

′

;

бры

′

ль, брыля

′

, брылю

′

, брылём, брылі

′

, мн. брылі

′

;

вінт, вінта

′

, вінту

′

, вінто

′

м, вінце

′

, мн. вінты

′

;

вуж, ву

′

жа, і радзей вужа

′

, ву

′

жу, ву

′

жам, ву

′

жы, мн. вужы

′

;

горб, гарба

′

, гарбу

′

, гарбо

′

м, гарбе

′

, мн. гарбы

′

;

дзік, дзі

′

ка, дзі

′

ку, дзі

′

кам, дзі

′

ку, мн. дзікі

′

;

збан, збана

′

, збану

′

, збано

′

м, збане

′

, мн. збаны

′

;

квіт, квіта

′

, квіту

′

, квіто

′

м, квіце

′

, мн. квіты

′

;

коўш, каўша

′

, каўшу

′

, каўшо

′

м, каўшы

′

, мн. каўшы

′

;

лось, ло

′

ся, ло

′

сю, ло

′

сем, ло

′

сі, мн. ласі

′

;

мазо

′

ль, мазаля

′

, мазалю

′

, мазалём, мазалі

′

, мн. мазалі

′

;

мех, ме

′

ха, ме

′

ху, ме

′

хам, ме

′

ху, мн. мяхі

′

;

пласт, пласта

′

, пласту

′

, пласто

′

м, пласце

′

, мн. пласты

′

;

серп, сярпа

′

, сярпу

′

, сярпо

′

м, сярпе

′

, мн. сярпы

′

;

сноп, сно

′

па, сно

′

пу, сно

′

пам, сно

′

пе, мн. снапы

′

;

стог, сто

′

га, сто

′

гу, сто

′

гам, сто

′

зе, мн. стагі

′

;

тава

′

рыш, тава

′

рыша, тава

′

рышу, тава

′

рышам, тава

′

рышу, мн.

тава

′

рышы;

шнур, шну

′

ра, шну

′

ру, шну

′

рам, шну

′

ры, мн. шнуры

′

і інш.

3) У назоўніках жаночага роду на –а, у якіх у назоўным склоне

адзіночнага ліку націск падае на канчатак, у вінавальным склоне

адзіночнага ліку сустракаюцца варыянты з націскам на канчатку і з

націскам на аснове. Нормай беларускай літаратурнай мовы з’яўляюцца

формы з націскам на канчатку. Варыянты з націскам

на аснове з’яўляюцца

дыялектнымі. Часцей за ўсё няўстойлівасць націску назіраецца ў

прыведзеных ніжэй назоўніках: барана

′

, барану

′

; вада

′

, ваду

′

; гара

′

, гару

′

;

душа

′

, душу

′

; зіма

′

, зіму

′

; зямля

′

, зямлю

′

; каза

′

, казу

′

; капа

′

, капу

′

; кара

′

кару

′

; каса

′

, касу

′

; мяжа

′

, мяжу

′

; нага

′

, нагу

′

; нара

′

, нару; рака

′

, раку

′

;

рука

′

, руку

′

; саха, саху

′

; страха

′

, страху

′

; сцяна

′

, сцяну

′

У назоўніках, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць націск на

аснове, захоўваецца націск на аснове і ў форме вінавальнага склону

адзіночнага ліку. Напрыклад: ха

′

та, ха

′

ту, спра

′

ва, спра

′

ву, ла

′

ва, ла

′

ву,

са

′

жа, са

′

жу і інш.

4) У некаторых прыслоўях вышэйшай ступені сустракаецца націск і на

корані, і на суфіксе. Нормай з’яўляюцца варыянты з суфіксальным

націскам. Напрыклад: бліжэ

′

й, вышэ

′

й, глыбе

′

й, дале

′

й, шырэ

′

й.

5) У некаторых інфінітыўных формах на –ці сустракаюцца варыянты з

націскам на суфіксе. Падобная няўстойлівасць націску назіраецца ў тых жа

дзеясловах у формах прошлага часу адзіночнага ліку жаночага і ніякага

роду і ў формах множнага ліку. У інфінітывах нормай з’яўляецца каранёвы

націск. У большасці такіх дзеясловаў каранёвы націск захоўваецца

і ў

формах прошлага часу. Напрыклад: ве

′

зці, ве

′

зла, ве

′

зі; грэ

′

бці, грэ

′

бла,

грэ

′

блі; не

′

сці, не

′

сла, не

′

слі; ску

′

бці, ску

′

бла, ску

′

блі; трэ

′

сці, трэ

′

сла,

трэ

′

слі.

Аднак у некаторых дзеясловах у формах прошлага часу націск

прыпадае на канчатак. Напрыклад: ве

′

сці, вяла

′

вялі

′

; ме

′

сці, мяла

′

, мялі

′

;

пле

′

сці, пляла

′

, плялі

′

У другой групе дзеясловаў у інфінітывах на –ці націск устойлівы на

суфіксе: брысці

′

, вярзці

′

, паўзці

′

, расці

′

, раўці

′

, цвісці

′

. У падобных

дзеясловах устойлівы націск на канчатку і ў формах прошлага часу.

6) У некаторых дзеясловах на –ць у форме прошлага часу множнага

ліку назіраюцца варыянты з націскам на аснове і з націскам на канчатку.

Ужываюцца яны зараз у літаратурнай мове як раўнапраўныя. Напрыклад:

да

′

лі – далі

′

, узя

′

лі – узялі

′

, прада

′

лі – прадалі

′

, наня

′

лі – нанялі

′

, пача

′

лі –

пачалі

′

, адня

′

лі – аднялі

′

, падня

′

лі – паднялі

′

. У форме жаночага роду яны

маюць націск на канчатку: дала

′

, узяла

′

, прадала

′

, наняла

′

, пачала

′

, адняла

′

падняла

′

У другой групе дзеясловаў на –ць у форме прошлага часу множнага

ліку і ў форме прошлага часу адзіночнага ліку жаночага роду націск

пастаянны на канчатку. Напрыклад: былі

′

– была

′

, вілі

′

– віла

′

, жылі

′

–

жыла

′

, лілі

′

– ліла

′

, плылі

′

– плыла

′

У трэцяй групе дзеясловаў на –ць націск пастаянны на аснове: гна

′

лі –

гна

′

ла, рва

′

лі – рва

′

ла, спа

′

лі – спа

′

ла, бра

′

лі – бра

′

ла.

7) У многіх дзеепрыметніках залежнага стану прошлага часу

сустракаюцца варыянты з націскам на суфіксе і з націскам на корані.

Напрыклад: акава

′

ны – ако

′

ваны, арвнізава

′

ны – арганізо

′

ваны,

надрукава

′

ны – надруко

′

ваны, навяза

′

ны – навя

′

заны і інш. Для большасці

дзеепрыметнікаў нормай з’яўляецца націск на тым жа складзе, што і ў

адпаведным дзеяслове. Напрыклад: азло

′

біць – азло

′

блены, асядла

′

ць –

асядла

′

ны, узара

′

ць – узара

′

ны. Аднак ёсць выпадкі, калі ў дзеяслове і ў

дзеепрыметніку націск падае нарозныя склады. Напрыклад: ашчыпа

′

ць –

ашчы

′

паны, чыта

′

ць – чы

′

таны. Некаторыя дзеепрыметнікі маюць

раўнапраўныя акцэнталагічныя варыянты. Напрыклад: абмежава

′

ны і

абмяжо

′

ваны, адукава

′

ны і адуко

′

ваны, часа

′

ны і чэ

′

саны.

Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

Фанетыка. Арфаграфія. Лексікалогія. –

Мн.: Дзяржаўнае вучэбна-педагагічнае выдавецтва

Міністэрства асветы БССР, 1961. – С. 93-95.

ГРАФІКА

А.I. Яновіч

СТАНАЎЛЕННЕ ГРАФІЧНАЙ СІСТЭМЫ

БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРНАЙ МОВЫ

НОВАГА ПЕРЫЯДУ

Гісторыя кожнай літаратурнай мовы непазбежна звязана з гісторыяй

той сістэмы графічных знакаў, пры дапамозе якой ствараюцца пісьмовыя

тэксты. Асаблівае значэнне набываюць пытанні графікі ў тых выпадках,

калі літаратурная мова перажывае ў пэўны перыяд парушэнне пераемнасці

пісьмовых традыцый, як гэта адбылося ў гісторыі беларускай

літаратурнай мовы.

У канцы XVII ст. ва ўмовах сацыяльна-эканамічнага і нацыянальнага

прыгнечання беларускага народа спынілася стварэнне пісьмовых тэкстаў

на старабеларускай мове. Больш за стагоддзе беларуская мова існавала ў

вусна-дыялектнай форме.

3 сярэдзіны XIX ст. становяцца вядомымі першыя спробы пісьменнай

фіксацыі тэкстаў на беларускай мове і іх выдання. Гэта не толькі

этнаграфічныя

і фальклорныя публікацыі, але і выданне публіцыстычных і

літаратурна-мастацкіх твораў, часцей за ўсё ананімных, якія ствараліся на

беларускай мове і прызначаліся беларусам.

Першыя крокі на шляху станаўлення новай літаратурнай мовы

беларусаў звязаны з выкарыстаннем двух алфавітаў - лацінскага (у

польскай мадыфікацыі) і кірыліцкага, што было абумоўлена культурна-

гістарычнай сітуацыяй, якая склалася

ў той час у Беларусі. 3 аднаго боку,

шырокае распаўсюджанне атрымала польская мова як афіцыйная мова

Польскай дзяржавы, у склад якой доўгі час уваходзілі беларускія землі. 3

цягам часу польская мова ў сувязі з гэтым набыла на тэрыторыі этнічнай

Беларусі асаблівы статус як мова культуры і адукаванасці. Да таго ж

пазіцыі польскай

мовы і культуры былі значна ўмацаваны за кошт таго,

што ў Беларусі было даволі шырока распаўсюджана каталіцкае

веравызнанне. 3 другога боку, у гэты ж самы час выяўлялася імкненне

рускага ўрада аслабіць польскі ўплыў на палітычнае і культурнае жыццё

гэтага рэгіёна. Аб'ектыўна гэтаму садзейнічала ўсведамленне блізкай

роднасці з рускім народам, яго мовай

і культурай, якое было спрадвечна

ўласціва беларускаму народу.

Суадносіны кірыліцы і лацінкі ў працэсе станаўлення беларускай

літаратурнай мовы новага перыяду складаюць асобную праблему, якая ў

гэтай працы не разглядаецца. Прадметам нашага даследавання з'яўляецца

адаптацыя кірыліцкага алфавіта рускай мадыфікацыі для стварэння тэкстаў

на беларускай мове ў XIX - пачатку XX ст. (да часу выдання першай

нарматыўнай граматыкі беларускай мовы

Як вядома, у працэсе выкарыстання запазычанага або адаптаванага

алфавіта пісьмо развіваецца: спачатку складваецца сістэма алфавіта, потым

графіка, і ўжо ў далейшым - арфаграфія

. У гэтым артыкуле развіццё

пісьмовай формы новай беларускай літаратурнай мовы разглядаецца на

ўзроўні алфавіта і графікі.

Пісьмовая фіксацыя тэкстаў на беларускай мове ў пачатковы перыяд

новай беларускай пісьмова-літаратурнай мовы адпавядала дзвюм

галоўным задачам: публікацыі запісаў народнай мовы, фальклорных,

дыялектных і этнаграфічных матэрыялаў, якія прызначаны для вывучэння

мовы і быту

беларускага народа; публікацыі беларускіх тэкстаў, якія мелі

літаратурна-мастацкую або грамадска-палітычную значнасць

. Нягледзячы

на розніцу тыпаў публікацый, у абодвух выпадках пры звяртанні да

кірыліцкай азбукі на першым этапе назіралася выкарыстанне рускага

алфавіта з уласцівымі гэтай сістэме адносінамі найменных (именованных)

гукавых адзінак да ненайменных, якія вызначаюцца як адносіны

празмернасці (избыточности), непаўнаты і недастатковасці

(недостаточности)

Праяўленнем празмернасці сістэмы рускага дарэвалюцыйнага алфавіта

было выкарыстанне знакаў е і

як найменняў аднаго гука. Гэтую ж

асаблівасць адлюстравалі першыя беларускія выданні XIX ст., і толькі ў

пачатку XX ст. замацоўваецца сістэма алфавіта, у якой адсутнічае знак

Больш устойлівым было ўжыванне ў складзе адаптаванага алфавіта знакаў

и і і, таксама вядомых рускаму дарэвалюцыйнаму пісьму для перадачы

аднаго і таго ж гука. Выключэнне з беларускага алфавіта знака и адбылося,

па нашых назіраннях, толькі ў канцы першага дзесяцігоддзя XX ст. на

старонках газеты "Наша ніва". Да гэтага ж часу адносіцца

выключэнне з

алфавіта беларускіх выданняў знака щ у сувязі з замацаваннем графічнага

спосабу перадачы на пісьме асаблівага характару спалучэння гукаў

беларускай мовы [шч] у адпаведнасці з афрыкатай рускай мовы

Станаўленне новай беларускай літаратурнай мовы на базе мясцовых

дыялектаў ва ўмовах страты сувязей са старабеларускай літаратурнай

мовай прадвызначыла тое, што пры стварэнні пісьмовай формы новай

літаратурнай мовы значную ролю адыгралі прынцыпы фанетычнага

пісьма. А гэта было моцным стымулам да папаўнення сістэмы рускага

алфавіта за кошт новых знакаў, уведзеных для перадачы

фанетычных

асаблівасцей беларускай мовы. Паслядоўная рэалізацыя іменна гэтага

Тарашкевіч Б. Беларуская граматыка для школ. Вільня, 1918.

Волков А. А, Письмо и звучащая речь// ВЯ. 1983. № 1. С. 84.

Беларускія выданні XIX - пачатку XX ст., якія паслужылі матэрыялам для артыкула, указаны ў спісе

скарачэнняў. Спасылкамі на выданне ў тэксце служаць звесткі пра час або час і месца выданняў.

Волков А. А. Письмо н звучащая речь. С. 85.

Шуба П. П. Колькі літар у беларускім алфавіце? // Веснік БДУ. Сер. IV. 1973. № 3. С. 53.

напрамку ў развіцці беларускага алфавіта зрабіла б магчымым устараненне

празмернасці і непаўнаты, якія былі ўласцівы зыходнай сістэме

кірыліцкага алфавіта. Аднак не ўсе намечаныя змены былі прыняты

практыкай.

Працяглую гісторыю станаўлення і замацавання ў беларускім алфавіце

мае знак ў, уведзены як найменне ўласцівага беларускай мове паўгалоснага

лабіялізаванага гука. Абазначэнне гэтага гука пры

дапамозе спецыяльнай

літары адзначана ў фанетычных запісах народнай мовы, якія былі

зроблены этнографамі яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. (напрыклад, П. В. Шэйнам

у выданні беларускіх песень у 1869 г.). Па сваіх абрысах знак ў

прадстаўляе сабой кампазіцыю, якая аб'ядноўвае знак у і дыякрытычны

кампанент знака й, што адпавядае фанетычнай характарыстыцы гука [

ў] з

уласцівымі яму прызнакамі лабіяльнасці і непаўнаты. Відавочна, гэта

адпаведнасць гука і яго літарнага абазначэння былі прычынай даволі

паслядоўнага выкарыстання яго ў публікацыях літаратурных і

публіцыстычных твораў на беларускай мове (па нашых назіраннях, з

1873 г.) і ў далейшым замацавання яго ў беларускім алфавіце. (Больш

падрабязна функцыянальная нагрузка гэтага знака

будзе разгледжана

ніжэй.)

Але далёка не ўсе спробы папоўніць беларускі алфавіт новымі знакамі

былі паспяховымі. Так, у публікацыі А. Ельскага 1895 г. быў уведзены

новы знак для абазначэння [ γ] фрыкатыўнага, уласцівага беларускай мове

ў адрозненне ад рускага выбухнога [г]. Новая літара па абрысах

адрознівалася ад літары г наяўнасцю дыякрытычнага знака ў выглядзе

скобкі, загнутай уніз. У выданні фальклорна-этнаграфічнай працы

А.К. Сержпутоўскага 1911 г. з той жа мэтай быў прапанаваны знак Ґ (з

загнутай уверх гарызантальнай лініяй літары г). Гэты ж знак быў

выкарыстаны ў алфавіце зборніка Я. Купалы 1908 г. і ўвайшоў у склад

алфавіта, зацверджанага першай нарматыўнай граматыкай беларускай

мовы Б.

А. Тарашкевіча, толькі з іншым прызначэннем – для перадачы [г]

выбухнога. (Трэба адзначыць, што спроба дыферэнцыраваць на пісьме

перадачу гукаў [ γ] і [г], выкарыстоўваючы побач з літарай г адмысловую

літару Ґ , якая адрознівалася памерамі і абрысам, мела месца і ў гісторыі

старабеларускай мовы

.) Але вымаўленне [г] выбухнога ў беларускай мове

абмежавана вузкім колам слоў. Відавочна, іменна па гэтай прычыне

апісаны вышэй спецыяльны знак не знайшоў распаўсюджання ў

выдавецкай практыцы і таму ў перапрацаваным выданні "Беларускай

граматыкі" 1929 г. быў выключаны з алфавіта.

Асобны знак ê (з дыякрытыкай) быў прапанаваны для абазначэння [′о]

(побач

з літарай ё і дыграфам іо) у выданні "Энеіды навыварат" 1890 г., але

ў далейшым не замацаваўся ў выдавецкай практыцы.

Жураўскі А. I. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Мн., 1967. Т. 1. С. 284.

Да гэтага трэба дадаць, што і ў той час, калі выдавецкая дзейнасць

праходзіла ўжо ва ўмовах існавання ўпарадкаванай і адзінай графіка-

арфаграфічнай сістэмы беларускай мовы, рабіліся спробы стварыць новыя

знакі для абазначэння спецыфічных для беларускай мовы гукаў. Але гэтыя

спробы поспеху не мелі. Так, не атрымалі развіцця прапановы

Акадэмічнай канферэнцыі па

рэформе беларускага правапісу і азбукі, якая

адбылася ў Мінску ў 1926 г., увесці новыя знакі для абазначэння мяккасці

зычных і для перадачы на пісьме своеасаблівых беларускіх гукаў [дз'],

[дж]

. Кароткачасовая практыка ўжывання спецыяльных знакаў для

перадачы злітных і доўгіх зычных у некалькіх нумарах літаратурна-

публіцыстычных часопісаў "Полымя" і "Узвышша" ў 20-х гадах не змагла

замацаваць новыя літары (часткова запазычаныя з іншых славянскіх азбук,

часткова спецыяльна сканструяваныя) у складзе беларускага алфавіта.

Такім чынам, у працэсе адаптацыі рускага алфавіта да патрэб

беларускага пісьма сістэма алфавіта перажыла нязначныя колькасныя

змены. (Пры гэтым выключэнне знака

, а таксама ъ як паказчыка канца

слова было агульным для рускага і беларускага пісьма.) Задача

прыстасавання рускага кірыліцкага алфавіта да пісьменнай фіксацыі

тэкстаў на беларускай мове з уласцівымі ёй пэўнымі фанетычнымі

асаблівасцямі вырашалася пераважна іншым чынам пры дапамозе

спецыяльных графічных прыёмаў.

Стварэнне новых графічных прыёмаў беларускага пісьма часцей за ўсё

абапіралася на тыя ж прынцыпы, што былі пакладзены ў аснову рускай

графікі. У прыватнасці, апошняй было ўласціва абазначэнне мяккасці

зычных пры дапамозе напісання пасля іх графем е, ю, я

. Развіццём гэтага

графічнага прыёму было абазначэнне цвёрдасці [р], [ч] (якія ў адрозненне

ад рускай мовы ў беларускай сталі цвёрдымі) пры дапамозе графем а, у, э,

о. Пры гэтым асабліва працяглым быў працэс замацавання ў такім

ужыванні графемы э. У цэлым радзе беларускіх выданняў XIX-пачатку XX

ст. у пазіцыі пасля зацвярдзелых зычных

яшчэ прадстаўлена напісанне е,

(швыдчей, гар

лку-1845, чесьць, Андрей - 1892); у некаторых публікацыях

першага дзесяцігоддзя XX ст. назіраецца непаслядоўнае ўжыванне

графемы э побач з е (арэхъ, вачей-1903, Чарнігаў, рэдка, мучення-1908), а

замацаванне ў гэтай пазіцыі графемы э адбылося, па нашых назіраннях,

толькі ў канцы першага дзесяцігоддзя XX ст. (чэрві, дрэва - 1909).

Паслядоўнае правядзенне графічнага прынцыпу пераменнай уласнай

намінацыі (у адпаведнасці з

чым літара, змяняючы намінацыю папярэдняй

Працы Акадэмічнай канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі. Мн., 1927. Гл. таксама:

Крамко I. I., Юрэвіч А. К., Яновіч А. I. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Мн. 1968. Т. 2. С. 187-

188.

Тэрмінам графема ў гэтай працы абазначаецца найменшая адзінка пісьмовай мовы, якая мае значнасць

і мае пэўны карэлят у гукавой сістэме натуральнай мовы (гл. Амирова Т. А.К истории и теории

графемики". М., 1977. С. 90). Гэтым жа тэрмінам абазначаецца і пісьменная рэалізацыя графемы (ва

ўказанай працы Т. А. Аміравай ужываецца тэрмін граф).