Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

літары, чытаецца сама), якое мела месца ў гэтым выпадку, абумовіла

таксама неабходнасць графічнага абазначэння гука [о] ў пазіцыі пасля

мяккага зычнага. У некаторых беларускіх выданнях канца XIX - пачатку

XX ст. (таксама і ў рускім пісьме) назіралася непаслядоўнае ўжыванне

графем е і ё, а іншы раз выразна адзначаецца таксама ўжыванне ў гэтых

мэтах

толькі графемы е (кацёлъ, на казенк

- 1845, усё лактемъ - 1889, веу,

привезъ, казелъ - 1892, весках, далекой- 1906, Барысаў). Разам з тым у

гісторыі беларускай графікі вядомы шматлікія спробы абазначэння гука [о]

з папярэдняй мяккасцю зычнага пры дапамозе дыграфаў іо, іo, йо.

Бясспрэчна, што прынцып стварэння іх адпавядаў графічнаму прыёму

абазначэння мяккасці папярэдняга зычнага, уласціваму польскай графіцы,

што было абумоўлена шырока

распаўсюджанай практыкай стварэння

беларускіх тэкстаў на аснове лацінскай азбукі польскай мадыфікацыі.

Літарны склад такіх дыграфаў, а таксама ступень іх ужывальнасці ў

беларускіх выданнях цяжка паддаецца вызначэнню. Гэта графічная

асаблівасць выяўляецца ў беларускіх публікацыях розных гадоў і розных

месцаў (сіостры, зъ даліока - 1895, з міодомъ, уціокши -1890, сьліозы, усіо

- 1903, Лондан, вйоскі, жнйом – 1908)

Асаблівым

характарам вызначаецца графічная сістэма выданага на

беларускай мове ў 1881г. у Жэневе публіцыстычнага твора “Пра багацце і

беднасць”, дзе паслядоўна праводзіцца абазначэнне мяккасці зычных

перад галоснымі пры дапамозе дыграфаў ье, ьа, ьу (ньесьецца, сьарод,

льудзі). Абазначэнне [о] ў пазіцыі пасля мяккага зычнага пры дапамозе

дыграфа ьо (озьора) пацвярджае паслядоўнасць прымянення

гэтага

графічнага прыёму абазначэння мяккасці зычных.

Аднак дыграфы розных тыпаў як найменні [о] з папярэдняй мяккасцю

зычных парушалі аднатыпнасць абазначэння мяккасці зычных пры

дапамозе аднакампанентных графем е, ю, я з пераменнай уласнай

намінацыяй, якая з'яўляецца характэрнай рысай як рускай, так і беларускай

графікі (ў працэсе станаўлення апошняй). Відавочна, па гэтай

прычыне ў

сістэме беларускай графікі замацавалася графема ё, ужыванне якой, у

адрозненне ад рускай графікі, не мае факультатыўнага характару. Гэта

графема была адзначана як адзіны спосаб абазначэння [о] з папярэдняй

мяккасцю зычных у выданнях фальклорна-этнаграфічных матэрыялаў,

пачынаючы з прац П. В. Шэйна (понёсъ, рублёў - 1869), у публікацыях

літаратурна-публіцыстычных твораў

на беларускай мове, пачынаючы з

1896 г. (цёмной, пёрком- Гродна) і была замацавана ў сістэме алфавіта

"Беларускай граматыкі" Б. А. Тарашкевіча

Даволі складаным шляхам адбывалася станаўленне графічнага спосабу

абазначэння спецыфічных беларускіх гукаў [ц’], [дз'], якія развіліся ў

выніку змякчэння [т], [д]. У гісторыі гэтага пытання асаблівай увагі

Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Фанетыка. Арфаграфія. Лексікалогія. Мн., 1961. С. 27.

заслугоўвае замацаванне структурна неаднатыпных графем (літары і

дыграфа) і неадначасовае іх распаўсюджанне.

Характар літарных абазначэнняў, прапанаваных для перадачы асобых

гукаў беларускай мовы ў выданні сярэдзіны XIX ст. (здз±каться, буркнець-

1845), вызначаўся, відавочна, тым акустычным эфектам, які выклікалі

мяккія гукі [дз'], [ц']. Даследчыкі адзначаюць, што іх артыкуляцыя

характарызуецца спалучэннем выбухнога і шчыліннага

элементаў

, і гэта

тлумачыць з'яўленне дыграфаў дз,тс у выданні 1845 г. Паказальна, што

для абазначэння глухога мяккага гука побач з дыграфам была прапанавана

таксама графема ц. Такім чынам, задача графічнага абазначэння беларускіх

гукаў, адметных ад гукаў рускай мовы, вырашалася на аснове прынцыпу

пераменнай няўласнай намінацыі (калі дзве літары абазначаюць гук,

несуадносны ні з адной з гэтых літар, што мае месца пры ўвядзенні

дыграфаў) або на аснове прынцыпу пераменнай пазіцыйнай намінацыі

(калі літара абазначае розныя гукі ў залежнасці ад пазіцыі ў слове, што мае

месца пры ўвядзенні графемы ц).

У сувязі з тым, што ў пачатковы перыяд гісторыі новай беларускай

літаратурнай

мовы яшчэ не было дастаткова шырокай і ўпарадкаванай

практыкі стварэння літаратурна-пісьмовых тэкстаў, прапанаваныя яшчэ ў

сярэдзіне XIX ст. спосабы графічнага абазначэння гукаў [дз'], [ц'] не адразу

атрымалі паслядоўнае распаўсюджанне. У наступных выданнях побач з

новымі графемамі дз, ц адзначана ўжыванне традыцыйных для рускага

кірыліцкага алфавіта графем д, т, якія ў тэкстах

маглі спалучацца з

першымі ў розных камбінацыях. Так, у графічнай сістэме выдання 1873 г.

адзначаны д, ц (злод¸й, чесценъ), у выданні 1900 - д, ц, т, (гляди,

даражицца, батька), у выданні 1906 г. - дз, ц, т (людзи, весци,

правительства - Барысаў). Некаторыя беларускія выданні канца XIX -

пачатку XX ст. характарызуюцца неўпарадкаваным выкарыстаннем

графем д, дз, т,

ц (адинъ, хадзіу, чуть, мыць - 1889; крадь, сядзітъ,

кастяница, пцица - 1903, Чарнігаў). Тым не менш, пачынаючы з

публікацыі этнаграфічных матэрыялаў П. В.Шэйна ў 1869 г., выходзіць у

свет рад беларускіх выданняў, графічнай сістэме якіх уласціва ўжыванне

графем дз, ц (привядзи, господзь, у госьци, хочиць - 1869; грамадз¸, маци -

1892; видзиць, грунце - 1907; грудзі сціхла - 1913), замацаваных

Беларускай граматыкай" Б.А. Тарашкевіча як асобныя элементы

беларускай графічнай сістэмы.

Структурна аднатыпным з дыграфам дз з'яўляецца дыграф дж, які

таксама адпавядае графічнаму прынцыпу пераменнай няўласнай

намінацыі. Ён быў ўведзены для перадачы спецыфічнага для беларускай

мовы злітнага гука [дж] даволі позна: па нашых назіраннях, яго ўжыванне

адзначана толькі ў выданнях

першага дзесяцігоддзя XX ст. (погарджаюць,

крыўджу -1908; усаджаны, хаджу - 1910). Відавочна, гэта тлумачыцца

меншай частотнасцю гука [дж] у параўнанні з гукам [дз'] у беларускай

мове, у сувязі з чым патрэбнасць пісьмовага абазначэння гэтага гука была

менш прыкметнай.

Характэрнай рысай беларускай мовы ў адрозненне ад рускай з'яўляецца

падаўжэнне зычных на месцы "новых" спалучэнняў зычных з ётам. Але

гэта

фанетычная беларуская асаблівасць доўгі час не знаходзіла

аднолькавага і паслядоўнага адлюстравання ў графічнай сістэме

беларускага пісьма. У некаторых публікацыях беларускіх тэкстаў на

працягу другой палавіны XX ст. назіраецца асобы графічны прыём, які быў

вядомы яшчэ помнікам старабеларускай пісьменнасці - спалучэнне

зычнага з галосным без ётацыі

. Праўда, у якасці адзіна магчымага такі

спосаб абазначэння падоўжаных зычных адзначаны толькі ў двух

выданнях (сумленя, збожэ - 1903, Лондан; прыказане, вяселя, жыце - 1906,

Вільна). Часцей пры перадачы на пісьме гэтай фанетычнай з'явы

выяўляецца графічная неаднароднасць, якая адлюстроўвае ўзнікненне і

замацаванне новага графічнага прыёму - напісання падвоеных зычных. Ён

адпавядае графічнаму прынцыпу пастаяннай

намінацыі, які з'яўляецца

адным з галоўных прынцыпаў рускай графікі. Па нашых назіраннях, гэты

графічны прыём уводзіцца ў 70-х гадах XIX ст. (браццямъ, збожжа -

1873), а ў выданнях 80-х гадоў гэты прыём сумяшчаецца з графічным

абазначэннем мяккасці падоўжаных зычных пры дапамозе графемы ь. Гэта

праяўляецца спачатку спарадычна і непаслядоўна (жицьцё, жиццю - 1886),

аднак

з часам развіваецца як графічны сродак абазначэння мяккіх

падоўжаных зычных у адрозненне ад цвёрдых (жыцьцё, раздольля, але:

печчу, збожжэ - 1913), што і было замацавана ў "Беларускай граматыцы″

Б. А. Тарашкевіча.

Другой характэрнай для беларускай фанетычнай сістэмы рысай

з'яўляецца паўгалосны лабіялізаваны гука [ў], для абазначэння якога ў

пісьмовых тэкстах на

беларускай мове былі выкарыстаны графемы в, у, ў

(першыя дзве вядомы таксама старабеларускай пісьменнасці

Выкарыстанне графемы в у якасці адзінага сродку перадачы [ў] уласціва

толькі некаторым публікацыям (паслав, довгаjо - 1881; съ пановъ, забравъ;

- 1896). Беларускія выданні канца XIX - пачатку XX ст. часцей за ўсё

характарызуюцца такімі графічнымі сістэмамі, у складзе якіх графемы в, у,

ў прадстаўлены рознымі камбінацыямі: в, ў (ставъ, взяць,не ўзглянець -

1873; вставай, за

ўсе, таўчи - 1886), в, у (поплывъ, всхадився, у волю -

1890; вбиваецца, утрациу, роуное - 1906, Вільна), в, у, ў (вставай, даўшы,

быў, у голасъ, воукь - 1886; знавъ, довго, у по-лясовщикахъ, у пана,

наўзничь, ня ўлезеть - 1898).

Жураўскі А. I. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. С. 324.

Булыка А.М. Развіццё арфаграфічнай сістэмы старабеларускай мовы. Мн., 1970. С. 98-102.

Падобна графеме в, графема у таксама магла выступаць у якасці

адзінага сродку перадачы гука [ў] (знау, пятухоу, каучанъ - 1889; объ

уся,

быу, доуго - 1892; податкоу, моучыць, дауней - 1903, Лондан; роуное,

даношчыкоу, захварэу - 1906, Вільна). Але ў пачатку XX ст. найбольшай

распаўсюджанасцю характарызуецца графічная сістэма з варыянтнасцю

графем у і ў, размеркаванне якіх не вызначаецца паслядоўнасцю (сыпнуў,

поўна, жоуты - 1906; жартаваў, каласоў, на усходзе - 1910; загубіў,

паузём, я ураню - 1913). "Беларуская граматыка" ўключыла гэтыя знакі ў

сістэму алфавіта, упарадкаваўшы

іх ужыванне як сродак перадачы

складовага і нескладовага лабіялізаванага гука.

Усё сказанае сведчыць, што галоўным напрамкам адаптацыі сістэмы

рускага кірыліцкага пісьма да стварэння беларускіх пісьмовых тэкстаў,

якая адбывалася ў XIX - пачатку XX ст., былі змены на ўзроўні графікі (а

не алфавіта). Пры гэтым графічныя прыёмы беларускага пісьма ў

большасці выпадкаў прадстаўляюць сабой

развіццё тых самых прынцыпаў,

на якіх была заснавана руская графічная сістэма.

Увядзенне новых графічных прыёмаў, як і нешматлікія змены ў складзе

алфавіта, былі выкліканы патрэбамі пісьмовай перадачы спецыфічных

фанетычных рыс беларускай мовы, што падкрэслівае стварэнне новай

сістэмы беларускага пісьма на фанетычнай аснове. Некаторыя алфавітныя і

графічныя адпаведнікі, якія выяўляюцца ў старабеларускай

пісьменнасці і

ў новай беларускай літаратурна-пісьмовай мове, яшчэ раз пацвярджаюць,

што асаблівасці кірыліцкага старабеларускага пісьма, як і асаблівасці

кірыліцкай азбукі новай беларускай літаратурнай мовы, звязаны з

адлюстраваннем на пісьме фанетычных асаблівасцей беларускай мовы.

Прынятыя скарачэнні

1845 -Энеида навыворот//Маяк.Пб, 1845. Т. XXIII; 1869 - Белорусские песни, собр. П. В. Шейном.

Витебск, 1869; 1873 - Вот теперь какой люд стал//3ап. Геогр. об-ва по отд-нию этнографии. СПб, 1873. Т.

V; 1881-Про богатство и бедность. Женева, 1881; 1886 -Беседа Данилы со Степаном // Русская старина.

СПб, 1886; 1889 - Тарас на Парнасе//Минский листок. 1889. № 37; 1890 -Тарас на Парнасе

//Смоленскнй

вестник. 1890. № 37; 1892 - Лучина Я. Старый лесник. Горсть пшеницы. Ямщик// Северо-западный

календарь. Мн., 1892; 1895 - Ельский А. Сынок. СПб, 1895; 1896 - Весна гола перепала // Витебские

губернские ведомости. 1896. № 26; 1896, Гродна - Тарас на Парнасе. Гродно, 1896; 1898 - Тарас на

Парнасе. Витебск, 1898; 1903, Лондан - Беседа о том, куда мужицкие гроши идут. Лондон, 1903; 1903,

Чарнігаў - Косич М. На переселение. Переложение некоторых

басен Крылова на белорусское наречие.

Чернигов. 1903; 1906 - Цетка. Скрыпка беларуская. Хрэст на свабоду. Без М. В., 1906; 1906, Барысаў - О

чем у нас теперь говорят. Борисов, 1906; 1906, Вільна - Наша доля. Вільна, 1906; 1907 -Наша ніва.

Вільна, 1907; 1908 - Купала Я. Жалейка. Пб, 1908; 1909 - Наша ніва. Вільна, 1909-1912; 1910 - Колас Я.

Песні - жальбы. Вільна, 1910; 1911 - Сержпутовский А. К. Сказки и рассказы белорусов-полешуков.

СПб

, 1911; 1913 - Багдановіч М. Вянок. Вільна, 1913.

Беларуская лінгвістыка, 1987, вып. 31. – с. 16-22.

Н.Б. Мячкоўская

НАВОШТА АДНАМУ НАРОДУ ДЗВЕ АЗБУКІ?

(КІРЫЛІЦА І ЛАЦІНКА Ў КАЛІЗІЯХ БЕЛАРУСКАГА

АДРАДЖЭННЯ)

2. Алфавіт “як элемент культурна-рэлігійнай геральдыкі”. Як

вядома, алфавіт ідзе ўслед за верай і з усіх моўных феноменаў валодае

максімальнай культурна-гістарычнай нагрузкай. Пісьмо – гэта знак

нацыянальна-рэлігійнай самаідэнтыфікацыі народа і яго палітычных

арыенціраў. Калі прыняць пад увагу, што літары ёсць значкі для адзінак

фанетыка-фаналагічнага ўзроўню, то высокая семіятычнасць

алфавіта

можа здацца парадаксальным перабольшаннем. Але карані такіх

перабольшанняў глыбокія і гістарычныя.

У пісьме людзі доўга бачылі цуд, таму пісьмо, на іх думку, стварылі

багі ці боскія першапродкі (культурныя героі). Нярэдка адбывалася

сакралізацыя саміх літар. Гэта пабуджала бачыць у пісьме праблемы

веравызнаўчай вартасці і адносіцца да памылак у правапісе як

да ерасі. Але

і пасля таго, як арфаграфію перасталі атаясамліваць з артадаксіяй, у

традыцыях, звязаных з рэлігіямі Пісання, стагоддзямі захоўваліся ўяўленні

аб асобай важнасці графікі і арфаграфіі. Піетэт перад пісьмом жыве да

сённяшняга часу. У пісьме народ бачыць карані сваёй культуры і

веравызнаўчай традыцыі. Невыпадкова Пушкін назваў арфаграфію

“геральдыкай мовы”.

Ніводная спрэчка аб “правільнасці” ў мове не бывае

такой вострай і прадузятай, як графіка-арфаграфічныя дэбаты, якія лёгка

перарасталі ў “азбучныя войны”, нярэдка з анафемстваваннем і фізічнымі

рэпрэсіямі.

У славянскім свеце арэолы кірылічнага і лацінскага, а таксама

глагалічнага пісьма адпавядаюць межам веравызвання: праваслаўныя і

уніяты пішуць на кірыліцы, католікі – на лацініцы

, а глаголіца заўседы

спадарожнічала таму ці іншаму канфесіянальнаму адасабленню

(напрыклад, харват-глагалітаў ад праваслаўя). Невыпадкова да глаголіцы

звярталіся і перадрэфармацыйна настроеныя чэхі (напрыклад, маюцца

глагалічныя версіі твораў Яна Гуса) і пад іх уплывам палякі (ёсць звесткі

аб глагалічных месах у Кракаве ў пачатку XVст.).

Дзве азбукі беларускага пісьма паўстаюць з

’явай больш

парадаксальнай, чым алфавітная траістасць харвацкага друку XVIст., не

звязаная з працэсамі этнічнага самавызначэння. У Беларусі апазіцыя

кірыліцы і лацініцы, па-ранейшаму захоўваючы сувязь з апазіцыяй

канфесій, аказалася ўключанай у шэраг іншых нацыянальна-палітычных і

культурных працэсаў і калізій.

3. Час з’яўлення кірыліцы, грамадзянкі і лацінкі ў беларускім

пісьме

. Кірылаўская графіка, традыцыйная для праваслаўных славян, была

першапачатковай у беларускай рукапіснай традыцыі і ў першадрукаваных

кнігах Францыска Скарыны. Пры гэтым Скарына змяніў абрысы

кірылаўскіх літар: каб пад уплывам антыквы і некаторых заходнерускіх

почыркаў XIV – XV стст. У яго выданнях літары становяцца больш

акруглымі і лёгкімі, што рабіла набраны тэкст больш светлым і

празрыстым. Да таго ж Скарына змяняе склад кірыліцы: некаторыя

архаічныя дублетныя літары ў яго не сустракаюцца, іншыя дублеты ён

выкарыстоўвае радзей, чым у папярэднім царкоўнаславянскім пісьме. Па

сутнасці Скарына прадказаў аблічча будучай грамадзянскай азбукі, амаль

на два стагоддзі апярэдзіўшы рэформу графікі Пятра І (1710)

Лацініца была здаўна вядома беларусам, дзякуючы пастаянным

кантактам з польскай пісьмовай культурай, дзякуючы беларускім

традыцыям лацінскай адукаванасці, а пазней таксама і знаёмству з

пісьменнасцю суседзяў-літоўцаў. Польскі ўплыў на беларускую культуру,

у тым ліку актыўнае беларуска-польскае двухмоўе адукаваных і/ці

сацыяльна мабільных беларусаў, прывяло да выкарыстання імі лацінскай

графікі.

Найбольш важкія прыклады такіх запісаў адносяцца да сярэдзіны

XVІІІ ст.

SLAVIA ORIENTALIS. Том XLVII, N R 2, ROK 1998 – С.280-282.

П. Сцяцко

Лацінскае пісьмо вылучалася плаўнасцю і акругленнем абрысаў у

літарах. На аснове грэцкага пісьма з улікам абрысаў лацінскіх літараў была

створана славянская сістэма пісьма ў другой палове IX ст. Яна мела два

варыянты - глалоліца і кірыліца. Стваральнікамі

іх былі знакамітыя

славянскія асветнікі браты Кірыла і Мяфодзь. Спачатку ўзнікла глаголіца.

Але яна хутка выйшла з ужытку, відаць, таму, што літары яе былі

складанай формы (мелі шмат кручкоў і кружочкаў) і стваралі пэўную

цяжкасць для напісання. Кірыліца (назва ад імя стваральніка яе -Кірылы)

мела літары больш простай формы і выразнасці

і была больш прыдатнай

для засваення. Літары кірыліцы, як мяркуюць даследчыкі, у большай

частцы ўзнаўляюць абрысы літараў грэцкага "унцыяльнага" (устаўнага)

пісьма, якое выкарыстоўвалася ў набажэнскай літаратуры і мела строгі і

выразна перпендыкулярны абрыс літараў. Кірылаўскае пісьмо было

прыстасаванае для перадачы фанемаў стараславянскай мовы, таму ў ім

(параўнальна з грэцкім пісьмом

) былі дадатковыя літары - Б, Ц, Ш, Ч, Ж,

Ъ, Ь, Ы, Ь, Ю, ж, А ды некаторыя іншыя.

Падрабязней гл.: Н.Б. Мечковская. «Рускыми словами а славенскым языком» (о языковом сознании

Франциска Скорины). “Russian Linguistics”, vol. 13, 1989, p. 249-250.

Уводзіны ў мовазнаўства. – Гродна, 2001. – С. 172 – 173.

І.Я. Лепешаў

У падручніках і дапаможніках падаюцца неаднатыпныя, часам

супярэчлівыя сцвярджэнні пра беларускі алфавіт. У "Буквары"

А.К.Клышкі (Мн., 1995. С. 103) колькасць літар не называецца, але

першакласнікі пры жаданні самі могуць зрабіць падлік: апрача 32 літар,

тут пасля д у

дужках прыводзяцца дж і дз. Тое самае знаходзім і ў

падручніку для 2 класа "Беларуская мова" В.А. Бекіша і інш. (Мн., 1995.

С. 24). Пяцікласнікі з падручніка "Беларуская мова" В.П. Краснея і

Я.М. Лаўрэля (Мн., 1995. С. 141) даведваюцца, што "ў беларускім алфавіце

32 літары, а гукі [дж] [дз] абазначаюцца на пісьме дзвюма

літарамі (д, ж і

д, з). Прыкладна тое самае паўтараецца і ў дапаможніку для вучняў

старэйшых класаў "Беларуская мова" М.Ц. Кавалёвай (Мн., 1995. С. 66-67).

Аналагічныя звесткі даюцца і ў падручніку для педвучылішчаў

"Беларуская мова. Ч. I" (Мн., 1982. С. 41-42).

У дапаможніках жа для студэнтаў-філолагаў вышэйшых навучальных

устаноў сцвярджаецца, што сучасны беларускі алфавіт складаецца з 34

літар, потым даецца іх пералік: а, б. е, г, д, дж, дз

і г.д. (гл., напрыклад:

Бурак Л.I. Сучасная беларуская. мова. Мн., 1974. С. 89; Камароўскі Я.М.,

Сямешка Л.І. Сучасная беларуская мова. Мн., 1985. С. 113-114; Рагаўцоў

В.I., Юрэвіч А.Л. Уводзіны ў мовазнаўства. Мн., 1987. С. 147-148; Сцяцко

П. У. Пачатковы курс мовазнаўства. Гродна, 1993. С. 53; Сучасная

беларуская мова: Лексікалогія. Фаналогія. Арфаграфія. Мн., 1976: С. 168).

Праўда, у

апошняй з пералічаных кніг у 2 і 3-м дапрацаваных выданнях

(1984. С. 160-161; 1993. С. 177-178) сказана, што ў нашым алфавіце 32

літары, а дж і дз утвораны са спалучэння літар і называюцца дыграфамі.

Няпэўнасць адносна колькасці літар у алфавіце адчуваецца і пры чытанні

энцыклапедыі "Беларуская мова" [11. с. 29]. Тут спачатку гаворыцца, што

алфавіт складаецца з 32 літар

, а затым дадаецца, што "некаторыя

даследчыкі асобнымі літарамі лічаць дыграфы дж, дз". Думаецца, што тут

слова "даследчыкі" ўжыта не зусім дакладна (замест "аўтары

падручнікаў"), бо спецыяльнымі даследаваннямі пра названыя дыграфы

ніхто ў беларускім мовазнаўстве не займаўся, ды ў гэтым і няма патрэбы,

бо існуе адпаведная агульнапрынятая сусветная практыка.

Паводле гэтай

практыкі, кожная літара алфавіта як асобны графічны

знак для перадачы на пісьме пэўнага асноўнага, тыповага гука (фанемы)

мае свой, толькі яму ўласцівы малюнак (абрыс), непадобны ні да адной

іншай літары. Так, фанема [д] абазначаецца літарай д, фанема [ж] - літарай

ж, фанема [з] - літарай з. Ідэальным мог бы лічыцца алфавіт, калі б

у ім

для кожнай фанемы была свая літара. Але такіх алфавітаў няма. Яны б

былі занадта шматлітарныя. У нашай графіцы, як і ў некаторых іншых,

многія літары маюць два асноўныя гукавыя значэнні (напрыклад, літары б,

в у словах быць - біць, воз - вёз). Няма ў беларускай графіцы асобных

знакаў-літар для

фанем [дж] і [дз]. Яны абазначаюцца на пісьме

спалучэннем дзвюх літар (д,ж і д, з), кожная з якіх ужо заняла ў алфавіце

сваю нішу. Такія спалучэнні дзвюх літар называюцца дыграфамі або

лігатурамі. I, зразумела, яны не павінны ўключацца ў алфавіт - ні ў дужках

пасля д, ні без дужак. Як слушна зазначана

ў прадмове да "Беларуска-

рускага слоўніка ў 2 тамах" (Мн., 1988. Т. I. С. 22), лігатуры "дж, дз пры

размяшчэнні слоў у алфавітным парадку разглядаюцца як дзве літары". I

пры фанетычным або графічным разборы, напрыклад, слова дзед мы

кажам, што ў ім 3 гукі і 4 літары.

Аналагічнае можна бачыць і ў шмат якіх іншамоўных алфавітах.

Напрыклад,

і ва ўкраінскай мове гукі [дж] і [дз] перадаюцца на пісьме

дыграфамі: бджола, дзвін. Тое самае і ў польскай мове, дзе алфавіт

складаецца з 33 літар, а па-за алфавітам ёсць яшчэ аж 7 дыграфаў, у тым

ліку dz, dż для абазначэння афрыкатаў [дз], [дж]. Дыграфы ці лігатуры

характэрныя і для англійскай, французскай, нямецкай моў. У нямецкай

мове фанема [ш] абазначаецца спалучэннем трох літар – sch, а для

перадачы на пісьме фанемы [ч] выкарыстоўваецца спалучэнне

з чатырох

літар - tsch. I, канешне, такія спалучэнні ў алфавіт не ўваходзяць. "Вынікам

непаразумення" называе вядомы даследчык тэорыі пісьма Л.Р.Зіндэр

выпадкі, калі ў алфавіт уключаюць спалучэнні дзвюх і больш літар, і ў

якасці прыкладаў прыводзіць кабардзіна-чэркаскі алфавіт, у якім ёсць

чатырохлітарнае спалучэнне кжьу, а таксама беларускі "са спалучэннямі

дз

і дж для абазначэння афрыкатаў" [39, с. 62].

Характэрна, што ў 20-я гг. мінулага стагоддзя не было праблемы

адносна таго, уключаць ці не ўключаць у алфавіт дыграфы дз, дж.

Б.Тарашкевіч у "Беларускай граматыцы для школ. Выданне 5-е" (Вільня,

1929. С. 47) пісаў: "У беларускай азбуцы 32 літары... Для гукаў дз, дж

няма асобных літараў

, а таму для кожнага ўжываецца па дзве літары. Але

трэба ведаць, што вымаўляюцца дз і дж як адзін гук". Я.Лёсік у

"Граматыцы беларускае мовы: Фонэтыка" (Мн., 1926. С. 43, 38) піша: "Для

абазначэння гукаў дз і дж пішацца дзве літары, але чытаюцца яны не

паасобку, а разам, злітна: дзень, дзед". У азбуцы

, паводле Я.Лёсіка, 33

літары, сярод іх дзве (аднолькавага малюнку) літары г: адна абазначае

фрыкатыўны гук [г], а другая - выбухны гук [г].

Тут, дарэчы, варта асобна запыніцца на гэтых двух гуках у нашай мове.

Пра выбухны [г], парны звонкі з [к], ва ўсіх беларускіх падручніках па

мове пры разглядзе арфаэпіі

зычных гукаў гаворыцца, што ён вымаўляецца

толькі ў паасобных словах: гузік, гонта, швагер, рэзгіны, гвалт і

некаторых іншых. А Я.Лёсік ілюстраваў вымаўленне выбухнога [г] не

толькі словамі мазгі, розгі, ганак, але і шматлікімі іншымі, у якіх [к]

пераходзіць у [г], "калі яму, будучы прыназоўнікам, прыходзіцца стаяць

перад словамі

, што пачынаюцца звонкімі г, д, ж: г гары, г дому, г дзераву.

г жалезу" (с. 111 у цытаванай працы). Выбухны [г] вымаўляецца, аднак, не

толькі ў гэтых выпадках. Азванчэнне глухога.[к] адбываецца ў сярэдзіне

вельмі многіх слоў, найчасцей запазычаных з неславянскіх моў, а таксама

на стыку двух слоў. Вось толькі некалькі

прыкладаў, дзе замест [к]

вымаўляецца выбухны [г]: анекдот, вакзал, Вялікдзень, гекзаметр,

штрэйкбрэхер, экзамен, экзатычны, экзекуцыя, экзэмпляр, экзотыка,

экзэма, як бы, як бачыш, як жа.

У галіне графікі неаднастайна трактуецца і яшчэ адно пытанне - пра

адназначныя і двухзначныя літары. Гэтыя тэрміны ў школьных

падручніках, як і прадугледжана праграмай, не ўпамінаюцца. Але

тут

даюцца неабходныя звесткі пра двайную ролю літар е, ё, ю, я, пра тое, што

мяккія зычныя гукі абазначаюцца на пісьме тымі самымі літарамі, што і

цвёрдыя гукі, толькі з дапамогай е, ё. ю, я, і, а таксама мяккага знака.

Гаворыцца і пра іншыя суадносіны паміж гукамі і літарамі, у прыватнасці,

пра тое, што адна зычная літара можа абазначаць розныя гукі. Гэта

ілюструецца прыкладамі: літара з у слове замок абазначае гук [з], у слове

казка - гук [

с], у слове зжаваць - гук [ж]. Да гэтага можна дадаць, што

літарай з яшчэ абазначаюць і гук [ш], напрыклад, у слове рэзчык, а таксама

мяккі гук [з']: азімы.

Як бачым, літара з мае пяць гукавых значэнняў. Адны з гэтых

значэнняў называюцца асноўнымі, другія - дадатковымі (другараднымі).

Асноўнае значэнне літара мае тады, калі

абазначае асноўны, тыповы гук

(фанему), гук у моцнай пазіцыі. У пададзеных вышэй прыкладах літара з

мае асноўнае значэнне ў словах замок, азімы. Астатнія значэнні літары з -

дадатковыя, яны рэгулююцца правіламі арфаграфіі (казка, зжаваць.

рэзчык). Наша пісьмо мае фанемны характар, таму ў графіцы вывучаюцца

толькі асноўныя значэнні, а з дадатковымі значэннямі

мае справу

арфаграфія.

Адны літары маюць адно асноўнае гукавое значэнне і называюцца

адназначнымі. Гэта літары а, о, у, ы, э (яны заўсёды абазначаюць адзін

адпаведны галосны гук), а таксама д, ж, й, р, т, ў, ч, ш і дыграф дж (яны

абазначаюць адпаведныя зычныя гукі). Астатнія літары, за выключэннем

мяккага

знака, двухзначныя. Яны маюць два асноўныя значэнні, адны з іх

(б, в, з і інш.) абазначаюць пэўныя цвёрдыя і мяккія зычныя (выць – віць,

конь - кон), а другія (е, ё, ю, я, і) у адных выпадках абазначаюць два гукі

(мае, маё, маю, мая, маіх), а ў другіх - адзін галосны гук і

мяккасць

папярэдняга зычнага: лес -

[

л'эс].

Менавіта такі падзел літар па іх асноўных гукавых значэннях знаходзім

у падручніку для педвучылішчаў "Беларуская мова. Ч. I" (Мн., 1982. С. 42-

43), хоць тут у пераліку адназначных літар чамусьці няма й, ў, а таксама ў

дапаможніку для студэнтаў-філолагаў "Сучасная беларуская літаратурная

мова" (1989. С. 180-181). У першых двух выданнях гэтага дапаможніка

(

Мн., 1976. С. 171; Мн., 1984. С. 163) сярод адназначных, аднак, не

называлася літара й. Яе, несумненна, трэба адносіць да адназначных, бо

яна заўсёды абазначае гук [j], але толькі ў пэўнай пазіцыі - у канцы склада:

тайга, майму, мой, гай.

Зусім іншы сэнс укладваюць у паняцце "адназначныя і двухзначныя

літары" Я.М.Камароўскі і Л.І.Сямешка

- аўтары дапаможніка для

студэнтаў філалагічных факультэтаў "Сучасная бсларуская мова" (Мн.,

1985. С. 115-116): "Літары, якія адначасова ніколі не абазначаюць двух

гукаў, называюцца адназначнымі. Так, напрыклад, літара б адначасова

абазначае або цвёрды [б] - [б]ыла, або мяккі [б'] - [б']іць. Да адназначных

адносяцца ўсе зычныя літары, а таксама галосныя у, о, а,

ы, э. Галосныя

літары е, ё, ю, я двухзначныя. У пэўнай пазіцыі ў слове яны адначасова

абазначаюць два гукі: [j] з наступнымі [э. о, у, а]: сва[jа] (свая)..." Але, як