Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

магчыма, прыняць пад увагу, што ляскатаць можа семантычна

суадносіцца з руск. лязг, што не знайшло дастаткова выразнага

адлюстравання ў тлумачальным слоўніку.

У дзеяслове клясці з пункту погляду сучаснай мовы я з'яўляецца

карэнным. Паколькі ў формах гэтага назоўніка паяўляецца н, карэнны

галосны ўзыходзіць да агульнаславянскага е насавога, што і гістарычна

пацвярджае

зыходнасць я. Аднак у беларускай мове ёсць і праклён, вядома

абл. кленічы, якія маюць безумоўную сувязь і з агульнавядомым

праклінаць. У гэтым дзеяслове ненаціскны [і] можа ўзыходзіць толькі да

націскнога [е], а не [а], як у парах блеск - блішчэць, свет - світаць,

прыветна - прывітаць. 3 гістарычнага пункту погляду прасочваецца

сувязь клясці і

праклінаць з кленчыць 'станавіцца на калені', і клянчыць

'назойліва выпрошваць', а таксама заклінаць. Такім чынам, аддаць перавагу

аднаму з напісанняў кляняце ці кленяце - зусім не простая справа.

Аналагічныя праблемы ўзнікаюць і пры аналізе напісанняў гледзіце і

глядзіце. Побач са словамі з коранем – гляд - маюцца і словы з коранем -

глед

-. Да першай групы адносяцца, напрыклад, агляд, глянуць, да другой -

агледзіны, агледзець. У большасці выпадкаў гэта проста фанетычныя

варыянты, цалкам супадаючыя па значэнню, якія ўзніклі ў выніку рознага

месца націску, параўн.: загледзецца і заглядзецца, разгледзець разглядзець.

Таму лагічным з'яўляецца напісанне форм другой асобы множнага ліку

таксама ў двух варыянтах: заглядзяцеся

і загледзяцеся, разгледзіце і

разглядзіцё, прыгледзіце і прыглядзіце і г. д. У сувязі з гэтым, відавочна,

варта дапусціць два варыянты для гэтай формы і дзеяслова глядзець, хоць

слоўнікі і даведнікі іх не фіксуюць. Гэта значыць, трэба лічыць правільным

напісанні глядзіце і гледзіце, углядзіцёся і ўгледзіцёся. Што датычыць

напісанняў галоснага ў

гэтым корані ў паслянаціскных пазіцыях тыпу

выгляд, выглянуць, выглядзець, дык іх трэба разгляглядаць як

традыцыйныя. Такім жа чынам трэба адносіцца і да напісання е ва

ўскосных склонах адзіночнага ліку і ва ўсіх склонах множнага ліку

назоўніка глядач, гледача, гледачу, гледачом, гледачы, гледачоў г. д.

Аналіз прыведзеных прыкладаў сведчыць, што у большасці

выпадкаў з

каранямі дзеясловаў устанавіць, ці з'яўляецца я карэнным, справа цяжкая.

Разнабой у напісанні тут непазбежны, бо ён падтрымліваецца не толькі

няпоўнай яснасцю гістарычных суадносін галосных [е] і [а] у гэтых

каранях, але і фанетычнымі прычынамі, якія псіхалагічна

падштурхоўваюць да напісання той або іншай літары. Да таго ж, з-

за

рэдкасці форм другой асобы множнага ліку ў тэксце той, хто піша, не

заўсёды здольны сканцэнтраваць на іх дастатковую ўвагу. Зразумела, што

ў далейшым трэба думаць, як правілы аб напісанні е, я зрабіць больш

дакладнымі і зручнымі для карыстання. Гэта тым больш неабходна, што

тут разгледжаны толькі некаторыя цяжкія выпадкі, хоць

маюцца і

шматлікія іншыя.

Пытанні культуры пісьмовай мовы. - Мн, 1991. – С. 17-22.

М.Р. Суднік

ПЫТАННІ АРФАГРАФІІ I МОЎНАЯ ПРАКТЫКА

АДНОСНА НАПІСАННЯ СЛОЎ,

НЕ РЭГЛАМЕНТАВАНЫХ АРФАГРАФІЧНА

Мова - не застылая з'ява, яна жыве ў грамадстве, абслугоўвае яго як

важнейшы сродак зносін і развіваецца ў цеснай сувязі з развіццём самога

грамадства. Узнікае што-небудзь новае ў бытавой ці сацыяльна-

эканамічнай сферах, гэта новае абавязкова адлюстроўваецца ў мове ў

выглядзе асобных слоў ці словазлучэнняў. Утвораныя новыя

словы, а

таксама лексічныя запазычанні з іншых моў, што пранікаюць у дадзеную

мову ў працэсе міжнародных зносін, нярэдка адрозніваюцца сваёй

структурай і правапісам ад слоў той мовы, якая іх запазычае, і, натуральна,

уносяць разнабой у пісьмовую практыку. Існуюць і ў сваёй мове асобныя

словы і нават групы слоў, якія не

рэгламентаваны прынятымі правіламі

пісьма, у сувязі з чым адхіляюцца ад агульных правапісных норм. Гэта

акалічнасць не магла застацца незаўважанай дапытлівымі чытачамі газет,

настаўнікамі школ, выкладчыкамі вышэйшых навучальных устаноў,

работнікамі выдавецтваў, тэатраў, радыёвяшчання і тэлебачання, якія

з'яўляюцца праваднікамі моўнай культуры і змагарамі за яе высокі

ўзровень. Вынікам іх зацікаўленага рэагавання з

'явіліся шматлікія лісты з

пытаннямі ў Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа Акадэміі навук

Беларусі.

Абагульненым адказам на дасланыя ў Інстытут пытанні і з'яўляецца

гэты артыкул.

Які крытэрый ляжыць у аснове напісання слоў дыета, рэквіем,

Ліліенталь, Трыест?

У беларускай мове ўжываецца даволі вялікая група запазычаных слоў,

якія прыйшлі з розных моў, у розныя часы і рознымі шляхамі. Да ліку іх,

акрамя ўпамянутых, адносяцца: аўдыенцыя, гігіена, дыез, пацыентка,

Даніель, Генрыета, Марыенбург і інш. Прыйшоўшы ў нашу мову, яны

прынеслі свае асаблівасці. А паколькі вымаўленне не пазбаўлена

індывідуальных

адхіленняў і недакладнасцей, то ў пісьмовай практыцы

такія словы знаходзяць дваякае адлюстраванне: авіетка і авіэтка, дыета і

дыэта, дыез і дыэз; Габрыель і Габрыэль, Марыета і Марыэта, Трыест і

Трыэст і пад.

У блізкіх адносінах з названымі знаходзіцца і другая група іншамоўных

слоў: арфаэпія, аэробіка, дуэт, каноэ, маэстра, паэма, сілуэт,

Рафаэль,

Венесуэла. Але ў адрозненне ад папярэдняй гэта група слоў вызначаецца

больш аднастайнай перадачай на пісьме. Дзе ж тыя крытэрыі, якія служаць

падставай для размежавання гэтых груп слоў і правільнага іх напісання?

Прыведзеныя прыклады паказваюць, што такім крытэрыем з'яўляюцца

розныя пазіцыі э-е ў сярэдзіне слоў. Так, устаноўлена, што пасля і-ы, як

правіла, пішацца е: гігіена, кліент, міеліт, рэквіем, аўдыенцыя, дыез,

дыета, трыер; Даніель, Генрыета, Ліліенталь, Марыенгоф, Трыест і пад.

Пасля ж іншых галосных трэба пісаць э: аэраплан, дуэт, каноэ, маэстра

паэма, сілуэт; Бадуэн, Хемінгуэй; Куэнь-Лунь, Суэцкі (канал) і пад.

Выключэнне складаюць словы: праект (і вытворныя ад яго:

праектаваць, праектны, праекціроўка, праекціроўшчык), праекцыя

(праекцыйны), рэестр (рэестравы), траекторыя (траекторны), феерыя

(феерычны); Хеердал і некаторыя іншыя.

Правіла аб напісанні э пасля галосных не распаўсюджваецца на

іншамоўныя словы тыпу поліэтылен, поліэфірны, дыэлектрычны

дыэтылавы, у якіх на і-ы канчаецца першая частка складанага слова або

прыстаўка, а наступнае э з'яўляецца пачаткам другога слова.

Калі ў першай частцы складаных слоў трэба пісаць усё-, а калі ўсе- або

ўся-?

Існуючыя правілы беларускай арфаграфіі не вызначаюць крытэрыяў

для напісання складаных слоў з гэтымі часткамі. А між тым пісьмовая

практыка адрознівае іх ужыванне і напісанне. У друку, напрыклад, мы не

сустракаем, каб пісалі ўсеночная, усянародны, усепераможны. Пішуць,

мабыць, па інтуіцыі, але так, як трэба: усяночная, усенародны,

усёпераможны. Значыць, першым часткам

такіх складаных слоў уласцівы

свае крытэрыі для перадачы на пісьме.

Што ж гэта за крытэрыі і як імі кіравацца?

Назіранні паказалі, што ў аснове напісання частак усё-, усе-, уся-

ляжыць суаднясенне іх з адпаведнымі азначальнымі займеннікамі. Пры

гэтым у якасці першай часткі складаных слоў трэба пісаць усё- тады, калі

яно

па сэнсу адпавядае азначальнаму займенніку ніякага роду ўсё, які

паказвае на паўнату ахопу чаго-небудзь без выключэння, напрыклад: усё

ахопліваць - усёахопны, усёабдымны, усёдаравальны, усёзнішчальны,

усёедны, усёпераможны, усёзнайка і пад. На гэтай падставе трэба пісаць і

складанае слова дзед-усёвед.

Частка ж усе- пішацца тады, калі суадносіцца з азначальнымі

займеннікамі мужчынскага

і жаночага роду ўвесь, уся, а таксама з формай

множнага ліку гэтых займеннікаў усе, што паказваюць на сукупны

характар чаго-небудзь, параўн.: увесь народ - усенародны, увесь саюз -

усесаюзны, уся ўлада - усеўладны, уся армія - усеармейскі; усе бакі -

усебаковы, усе славяне-усеславянскі і пад. Па напісанню сюды адносяцца і

складанаскарочаныя словы ўсевобуч ' (усеагульнае

вайсковае абучэнне) і

ўсенавуч (усеагульнае навучанне).

Што да састаўной часткі ўся-, то яна параўнальна рэдка

выкарыстоўваецца пры ўтварэнні складаных слоў. Прыкладам могуць

служыць старыя словы ўсявышні, усяночная і некаторыя іншыя.

Пытані культуры пісьмовай мовы. – Мн, 1991. – С. 5-7.

Л.І. Сямешка

КАДЫФІКАЦЫЯ АРФАГРАФІЧНЫХ НОРМ

Задачы пісьма кожнага народа - перадаваць максімальна дакладна і па

магчымасці простымі і эканомнымі спосабамі думку чалавека. Гэтым

задачам падпарадкаваны звычайна змены, удасканаленні і рэформы

пісьма, вядомыя ў гісторыі кожнай мовы. Беларуская літаратурная мова не

з'яўляецца выключэннем. Гісторыя яе развіцця - гэта разам з тым і

гісторыя ўсталявання і развіцця яе арфаграфічных норм, гісторыя вострых

дыскусій па. пытаннях арфаграфіі. Адна з важных, вызначальных

старонак гэтай гісторыі - рэформа беларускага правапісу 1933 года, вынікі

якой сталі пазней прычынай лінгвістычнай канфрантацыі і прывялі, па

сутнасці, да ўзнікнення двух варыянтаў беларускага правапісу (часам

гаворка ідзе нават пра два варыянты літаратурнай мовы). 3 канца 80-х

гадоў да сярэдзіны 90-х гадоў рэформа 1933 г., у прыватнасці яе

палітычныя і лінгвістычныя аспекты, знаходзяцца ў цэнтры ўвагі

навуковай грамадскасці, пісьменнікаў, публіцыстаў, настаўнікаў. У

непасрэднай сувязі з ёю разглядаюцца сучасны стан і далейшае

ўдасканаленне норм беларускай літаратурнай мовы. Дыяпазон ацэнак

рэформы і шляхоў развіцця літаратурнай мовы даволі шырокі. Адны

перакананы, што рэформа 1933 г. „дала набыткаў непараўнальна менш,

чым прынесла страт. Беларуская мова шмат у чым страціла самабытнасць,

намнога паменшылася яе супраціўляльнасць асіміляцыі"

. Паколькі

тэндэнцыі моўнай уніфікацыі, якія з агульнапалітычных пабуджэнняў

скіроўваліся на збліжэнне беларускай мовы з рускай, прывялі да

засмечвання беларускай мовы, затушоўвання яе нацыянальнай спецыфікі,

то абнаўленне літаратурнай мовы магчыма толькі на аснове норм, якія

існавалі да рэформы 1933 г. Другія прапануюць улічваць, што на

„парэформеннай" мове выхавана тры пакаленні беларусаў, таму неабходна

„не вяртанне, а ўдасканаленне"

ўжо распрацаваных норм літаратурнай

мовы, тым больш, што ў многіх лінгвістаў не выклікае сумнення той факт,

што рэформа 1933 г. у асноўных сваіх палажэннях грунтавалася на

ўнутраных заканамернасцях беларускай мовы, хоць і прывяла (з прычыны

пашырэння фанематычнага прынцыпу) да пэўнага збліжэння з рускім

правапісам

. Выказваюцца думкі, што перагляд норм толькі пашкодзіць

справе адраджэння беларускай мовы, якое і так ідзе даволі марудна.

Рэфармаванне правапісу можа стаць тормазам у авалоданні беларускай"

мовай шырокімі коламі грамадскасці. Пры гэтым звяртаецца ўвага на тое,

што „змены ў правапісе - справа вельмі складаная і адказная. Такія крокі

Р. Платонаў, Моўная рэформа 1933 года. „Літаратура і мастацтва" 1993, 17-23 ліпеня.

А. I. Падлужны, Работа над памылкамі 1933-га. „Беларуская мова і літаратура ў школе" 1991, 3, с. 4.

В. Вячорка. Правапіс – люстэока гісторыі. «Спадчына» 1991, 4, с.10

звычайна робяцца тады, калі сама мова займае ў грамадстве трывалыя

пазіцыі"

, чаго, на жаль, нельга сказаць яшчэ пра беларускую мову.

Вучоныя папярэджваюць таксама аб недарэчнасці наўмыснай

палітызацыі арфаграфічных праблем. Цяперашнія заклікі да адмены

рэформы 1933 г., - адзначае А.Падлужны, - якія „часта трактуюцца як

сімвал адраджэнчых настрояў, як прыналежнасць да сучасных

прагрэсіўных плыняў грамадскага руху", нагадваюць той палітычны

вэрхал, які быў пасля рэформы 1933 г., „калі мяккі знак і некаторыя

іншыя рэчы раптоўна аб'явілі сімвалам не існуючай нацдэмаўшчыны"

Тым не менш найбольш радыкальная частка беларускамоўнай

інтэлігенцыі лічыць, што беларуская мова і дагэтуль яшчэ не выйшла з-пад

палітычнага прэсінгу 30-х гадоў. Вынікам непазбежнай расплаты «за гады,

калі ў ахвяру прыносіліся і законы мовы, і нацыянальная годнасць»,

з'яўляецца „суіснаванне двух варыянтаў правапісу"

дарэформеннага,

кадыфікаванага Беларускай граматыкай для школ Б. Тарашкевіча 1918 г. (у

навуковым „прастамоўі" - тарашкевіца) і паслярэформеннага, замацаванага

СНК БССР у 1933 г. (наркомаўка). Пры гэтым абедзве правапісныя нормы

разглядаюцца як палітычныя моўныя сістэмы. Тая ўвага, якую грамадства

надае арфаграфіі, сведчыць толькі пра нявырашаныя праблемы

кадыфікацыі правапісных норм, а не пра складаныя і

супярэчлівыя

гістарычныя ўмовы ўсталявання нацыянальнай ідэі і шляхі фарміравання

літаратурнай мовы.

Беларуская мова - Opole, 1998. – С 148-149.

ЛЕКСІКАЛОГІЯ

В.К. Шчэрбін

ЛЕКСІКА-СЕМАНТЫЧНАЯ СІСТЭМА МОВЫ

Лексіка-семантычная сістэма мовы – гэта сукупнасць уласцівых гэтай

мове лексічных адзінак (слоў, груповак слоў і іх значэнняў, лексіка-

семантычных катэгорый, семантычных палёў і інш.) з усімі сувязямі і

адносінамі паміж імі.

Сістэмны характар сувязей паміж словамі пэўнай мовы лінгвісты

адзначылі даўно. Але толькі ў

50-х гадах 20 ст. акадэмік В.У.Вінаградаў

прапанаваў тэрмін «лексіка-сенмантычная сістэма мовы « для абазначэння

мноства разнастайных лексічных адзінак мовы з сувязямі і адносінамі

паміж імі. Ён пісаў: «Кожны раз, калі новае значэнне ўключаецца ў

лексічную сістэму мовы, яно ўступае ў сувязь і ва ўзаемаадносіны з

Л. М. Шакун, Гісторыя беларускага мовазнаўства, Мінск. 1995, с. 138.

А. I. Падлужны, Работа над памылкамі 1933-га. „Беларуская мова і літаратура ў

школе" 1991,3,с.4.

В. Вячорка. Правапіс – люстэрка гісторыі. «Спадчына» 1991, 4, с.10

іншымі элементамі складанай і разгалінаванай струкутуры мовы. Толькі на

фоне лексіка-семантычнай сістэмы мовы, толькі ў сувязі з ёй вызначаюцца

межы слова як складанай і разам з тым цэласнай моўнай адзінкі, якая

аб’ядноўвае ў сабе шэраг форм, значэнняў і словаўжыванняў» (В и н о г р а

д о в

В.В. Основные типы лексических значений слова // Вопросы

языкознания. 1953. № 6. С.5). Паступова ў мовазнаўстве пункт гледжання

на слова як адасобленую і самадастатковую адзінку мовы пачаў саступаць

месца больш сучаснаму погляду на слова як адзінку лексіка-семантычнай

сістэмы.

Яшчэ і сёння сярод мовазнаўцаў няма поўнай згоды адносна таго, што

трэба разумець

пад лексіка-семантычнай сістэмай мовы і як яе

даследаваць. Напрыклад, у якасці структурнай асновы лексіка-

семантычнай сістэмы мовы адны даследчыкі разглядаюць асноўны слоўны

фонд, іншыя – сістэматызацыю слоў па часцінах мовы. У сваю чаргу, да

асноўных вымярэнняў (восяў) лексіка-семантычнай сістэмы некаторыя

мовазнаўцы адносяць сінтагматыку, парадыгматыку і дэрыватыку, іншыя -

- антанімію, сінанімію,

аманімію і полісемію. Увогуле ж пад лексіка-

семантычнай сістэмай мовы адны даследчыкі разумеюць мноства лексіка-

семантычных варыянтаў слоў, іншыя ж лічаць, што тэрмін «лексіка-

семантычная сістэма» паказвае, што ў мове аб’ядноўваюцца два ўзроўні:

лексічны з гранічнай моўнай адзінкай -- словам і семантычны з гранічнай

моўнай адзіігкай – лексіка-семантычным варыянтам слова.

Суіснаванне

ў межах сучаснага мовазнаўства розных пунктаў

гледжання на сутнасць лексіка-семантычнай сістэмы мовы дазваляе

выкарыстоўваць розныя метады і крытэрыі класіфікацыі слоў паводле іх

сэнсавай блізкасці. Гэта садзейнічае усебаковаму апісанню слоўнікавага

складу мовы. Каб пераканацца ў гэтым, дастаткова разгледзець сістэмныя

сувязі такога, напрыклад шматзначнага слова, як жыццё, з іншымі словамі

лексічнымі групоўкамі нашай мовы.

Так, поруч з такімі шырокаўжывальнымі словамі, як барада, вада,

вечар, воля, вясна, жыта, зямля, маці, рука, чалавек і і нш., слова жыццё

ўваходзіць у асноўны слоўнікавы фонд нашай мовы, які надае ёй

устойлівасць. Паводле ж сваіх лексіка-граматычных асаблівасцей слова

жыццё аб’ядноўваецца з многімі тысячамі іншых

беларускіх слоў у межах

такой часціны мовы, як назоўнік. У сваю чаргу «суседзямі» слова жыццё ў

разнастайных пісьмовых і вусных тэкстах часцей за іншыя выступаюць

прыметнікі багатае, бесклапотнае, будзённае, бурнае, вясковае, галоднае,

гарадское, горкае, доўгае, доўгае, забяспечанае, казачнае, кароткае,

манатоннае, новае, працоўнае, сабачае, слаўнае, сытае, сямейнае,

цяжкае, чэснае, шматпакутнае, шчаслівае,

шэрае і інш.; назоўнікі год,

канец, лад, мэта, пачатак, радасць, расліна, сярэдзіна, чалавек і інш.;

дзеясловы ахвяраваць, любіць, пражыць, прысвяціць, радавацца,

рызыкаваць, скараціць, скончыць, шкадаваць, уратаваць і інш.

Калі ж мы паспрабуем вызначыць тып семантычных сувязей, якімі

слова жыццё яднаецца з іншымі словамі ў тэксце, то найперш павінны

будзем адзначыць адносіны сінаніміі са словам быт, быццё, век, лёс,

рэчаіснасць і інш., адносіны антаніміі са словам смерць, параніміі са

словамі жыціе і інш. Шырока звязваецца слова жыццё з рознымі

лексічнымі

групоўкамі і семантычнымі палямі па лініі полісеміі

(«Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» фіксуе для гэтага слова 9

асобных значэнняў). Напрыклад, паводле свайго першага значэння

(асобная форма руху матэрыі) яно адносіцца да лексіка-семантычнай

групы назваў форм існавання матэрыі, паводле другога (фізіялагічны стан

усяго жывога ад зараджэння да смерці) – да прадметна-тэматычнай

групы

назваў стану чалавека, паводле трэцяга (час існавання каго-небудзь, век) –

да семантычнага поля часу, і г. д.

Нарэшце, паводле сваіх словаўтваральных сувязей слова жыццё

аб’ядноўваецца з аднакаранёвымі словамі ажыццяўленне,

жыццезабеспячэнне, жыццелюбівы, пажыццёва, жыццесцвярджаль-

насць, нажыцца, жыццеўстойливасць, выжыць, жыццё-быццё, зжыць,

зжыцца, жыццёвы, жыццядайны, жыццядзейнасць, разжыцца, жыцця-

здольнасць, жыццяздольны, жыццялюб

, жыццялюбка, жыццялюбны,

жыццялюбства, жыццяпіс, жыццярадасна, перажыць, жыццярадасны,

жыць і інш. Як бачым з пераліку «суседзяў» слова жыццё па лексіка-

семантычнай сістэме мовы ўваходзіць у самыя розныя лексічныя групоўкі і

семантычныя палі. Такім чынам лексічны матэрыял арганізуецца ў сістэму,

відаць, дзякуючы шматразоваму паслядоўнаму падзелу слоў на групы, у

якіх пераплятаюцца розныя

чляненні. Калі ж абстрагавацца ад розных

класіфікацый слоў паводле іх сэнсавай блізкасці, то трэба адзначыць

наступнае. Паколькі цэнтральнай адзінкай мовы з’яўляецца слова, то і

сістэмнае апісанне лексікі павінна грунтавацца ў першую чаргу на

асноўных семантычных якасцях слова. Да іх звычайна адносяць

здольнасць слова абазначаць прадметы, з’явы, падзеі (намінацыйная

вартасць

) і здольнасць слова ўступаць у лексічныя сувязі з іншымі словамі

ў маўленчай плыні (сінтагматычная вартасць).

У адпаведнасці з гэтымі якасцямі слова ў межах слоўнікавага складу

любой мовы вылучаюцца 2 асноўныя тыпы сістэм: намінатыўная лексічная

сістэма, якая максімальна суадносіцца з пазамоўнай рэчаіснасцю і не

выводзіцца з сінтагматычных структур, і камунікатыўная лексічная

сістэма,

якая ў працэсе маўленчай дзейнасці цесна звязваецца з элементамі

іншых частак агульнай моўнай сістэмы і цалкам выводзіцца з

сінтагматычных структур (паводле А.Я.Міхневіча). Аб’яднанне

намінатыўнай і камунікатыўнай лексічных сістэм у межах больш вялікай

лексіка-семантычнай сістэмы мовы якраз і надае ёй галоўную адметнасць:

семантычныя сувязі паміж словамі ўтвараюцца тут

пад уздзеяннем як

экстралінгвітсычных, пазамоўных, так і чыста ўнутрымоўных фактараў.

Ад фаналагічнай і граматычнай сістэм нашай мовы лексіка-

семантычная сістэма адрозніваецца шэрагам прымет: яна аб’ядноўвае

непараўнальна большую колькасць элементарных адзінак; мае значна

больш складаную структурную арганізацыю, бо ступень сістэмнасці

розных яе частак істотна адрозніваецца і ў асобных перыферыйных

пластах лексікі часам набліжаецца да нуля; вызначаецца выключнай

рухомасцю і гістарычнай зменлівасцю

свайго складу; з’яўляецца адкрытай

для знешніх, пазамоўных уплываў у адрозненне ад больш замкнёных

фаналагічнай і граматычнай сістэм мовы.

Лексіка-семантычную сістэму мовы вывучаюць спецыялісты па

ідэаграфіі, семасіялогіі, анамасіялогіі, лексікалогіі, лексікаграфіі,

граматыцы, стылістыцы. У прыватнасці, у галіне ідэаграфіі і лексікаграфіі,

каб больш дэталёва апісаць разнастайныя семантычныя сувязі паміж

словамі ў

межах лексіка-семантычнай сістэмы мовы, ствараюцца

ідэаграфічныя, тэматычныя і асацыятыўныя слоўнікі, інфармацыйна-

пошукавыя тэзаўрусы, слоўнікі сінонімаў, антонімаў, амонімаў, паронімаў,

спалучальнасці слоў, эпітэтаў і інш.

Шчэрбін В.К. Лексіка-семантычная сістэма мовы //

Беларуская мова. Энцыклапедыя. --

Мн.: «Беларуская энцыклапедыя

імя Петруся Броўкі», 1994.

В.П. Красней

ТЫПЫ СІНОНІМАЎ

Словы смяяцца і рагатаць уваходзяць у адзін сінанімічны рад таму,

што іх агульнае значэнне – ‘праяўляць весялосць, радасць і пад, пры

дапамозе характэрных перарывістых гукаў смеху‘: Каваліха глядзела на яе

і смяялася. (К.Чорны). Нібы праз сон успамінаецца, -- у шэрым шынялі, з

чырвонай зоркай на шапцы, тата казытаўся вусамі і рагатаў,

падкідаючы Даніка на руках (Я. Брыль). Пра дрэвы, кветкі ў пару цвіцення

можна сказаць, што ян цвітуць, гараць: Вішні, узняўшыся белай каронаю,

быццам дзяўчаты, цвітуць (Я.Колас). За лета ўбіраліся ў поўную сілу

вяргіні, якія потым гарэлі аж да замаразкаў (В.Вітка).

У сінанімічным радзе смяяцца, рагатаць абодва словы выступаюць у

прамым значэнні, але слова рагатаць мае адценне ‘гучна, нястрымна

смяяцца‘. У сінанімічным радзе цвісці, гарэць першае слова выступае ў

прамым, а другое – у пераносным значэнні, пры гэтым слова гарэць тае

адценне ‘вельмі

ярка цвісці‘. У залежнасці ад таго, якімі адценнямі

значэння адрозніваюцца паміж сабой словы ў сінанімічным радзе, сярод іх

вылучаюцца сэнсавыя, стыолістычныя і сэнсава-стылістычныя сінонімы.

Акрамя таго, асобны тып складаюць кантэкстуальныя сінонімы.

Сэнсавыя сінонімы. Словы з’яўляюцца сінонімамі ў тым выпадку,

калі яны называюць адзін і той жа прадмет, з’яву, дзеянне ці прымету.

Аднак асаблівасць таго ці іншага сіноніма заключаецца не ў яго агульным

значэнні з іншымі словамі сінанімічнага рада, а ў тым, чым ён

адрозніваецца ад іх. Возьмем для назірання словы

плакаць і галасіць:

Плакаў сівы, стары чалавек (А.Бялевіч). Раманіха, схапіўшыся рукамі за

галаву, галасіла: “А сын ты мой… А што ж з табой зрабілі” (А.

Чарнышэвіч). З прыкладаў відаць, што словы плакаць і галасіць –

сінонімы. Але яны не з’яўляюцца абсалютна раўназначнымі: слова плакаць

мае значэнне ‘праліваць слёзы ад

болю, гора і пад.’, а слова галасіць –

значэнне ‘голасна плакаць ад болю, гора і пад., прыгаворваючы‘.

Сінонімы, якія адрозніваюцца сэнсавымі адценнямі значэння,

называюцца сэнсавымі, або семантычнымі (ад грэч. semantikos – які

абазначае), ці ідэаграфічнымі (ад грэч. idea – паняцце і grapho – пішу).

Сэнсавыя сінонімы адрозніваюцца паміж сабой, як правіла, ступенню

праяўлення якой-небудзь з’явы,

дзеяння, прыметы і г.д. Падобнымі

з’яўляюцца, напрыклад, словы ў сінанімічных радах адвага, смеласць,

храбрасць; стары, старажытны; многа, безліч; халодны, ледзяны,

сцюдзёны. Галоўная функцыя сэнсавых сінонімаў у мове

дыферэнцыяльная. Кожны з іх ужываецца ў залежнасці ад таго, якое

іменна адценне ці прымету ў той ці іншай з’яве, дзеянні

і г.д. неабходна

выразіць ці падкрэсліць.

Стылістычныя сінонімы. Некаторыя словы ў сінанімічным радзе

адрозніваюцца тым, што адно слова толькі называе які-небудзь прадмет,

з’яву, дзеянне, прымету, а іншыя, акрамя гэтага, выражаюць яшчэ розныя

эмоцыі, станоўчую ці адмоўную ацэнку прадмета, з’явы, дзеяння,

прыметы. Звернемся да прыкладаў: “Глядзіце, глядзіце, --

ветліва сказаў

вусаты і ўсміхнуўся, падміргнуў Сярожку, які ўставіўся на дзяздькавы

вусы (Л.Арабей). Сапраўды, ён ляпнуў не тое (І.Шамякін). Сінонімы

сказаць і ляпнуць абазначаюць адно і тое ж дзеянне – ‘выказаць што-

небудзь‘. Але слова ляпнуць, акрамя гэтага, мае ацэначнае адценне

неадабрэння, асуджэння. Яно выкарыстоўваецца тады, калі сказалі штосьці

неабдуманае, нетактоўнае і вынікае неабходнасць не толькі назваць

дзеянне, але і даць яму ацэнку, выказаць да яго свае адносіны. Разгледзім

яшчэ прыклады: Гэта была песня радасці і ў той жа час поўная лёгкага

смутку, калі высокі голас спявачкі гаварыў людзям аб тых, хто аддаў

жыццё за шчасце свайго народа (Э.Самуйлёнак

).Калі ўсе размясціліся, а

пяюхі згуртаваліся ў кутку, каля грубкі, гаспадар звярнуўся да

прысутных: “Вітаем у роднай хаце шаноўных гасцей з песнямі”

(А.Есакоў). Адно і тое ж значэнне маюць словы спявачка і пяюха, аднак

першае з іх з’яўляецца літаратурным, стылістычна нейтральным, а другое

выкарыстоўваецца пераважна ў гутарковым

стылі.

У выніку чаго ўзнікаюць падобныя сінанімічныя рады? Галоўнай

крыніцай сінанімічных слоў з эмацыянальна-экспрэсіўным адценнем

з’яўляецца жывая гутарковая мова і прастамоўе. Напрыклад, слова

гаварыць ужываюць усе носьбіты мовы незалежна ад месца іх жыхарства,

адукацыі, сферы дзейнасці, а словы прастарэкваць, балбатаць, пляскаць,

плявузгаць бытуюць пераважна ў гутарковай мове, у размоўным стылі

Уступаючы ў сінанімічныя адносіны са словам гаварыць, гэтыя словы

надаюць мове стылістычнае адценне гутарковасці.

Некаторыя сінонімы выкарыстоўваюцца ў гутарковай і кніжнай мове, а

іншыя – пераважна ў кніжнай, г. зн. у мове навуковай, публіцыстычнай і

афіцыйна-дзелавой літаратуры ( параўн.: розум і інтэлект, бязбожнік і

атэіст, туга і настальгія, дапамога і садзеянне).

Першыя з’яўляюцца

стылістычна нейтральнымі, а другія маюць стылістычнае адценне

кніжнасці, г. зн. адзнаку тых ці іншых кніжных стыляў.

Сінонімы, якія адрозніваюцца рознымі стылістычнымі адценнямі

значэння, адносяцца да стылістычных.

Сэнсава-стылістычныя сінонімы. Нярэдка ў сінанімічныя адносіны

ўступаюць словы, якія адрозніваюцца паміж сабой і сэнсавымі і

стылістычнымі адценнямі значэння. Для прыкладу

звернем увагу на

сінанімічны рад есці, сілкавацца, сёрбаць, жэрці: Не сказаць, каб вялікія

ласункі былі з чэрствага хлеба, але еў яго Міеолка з вялікай ахвотай

(М.Лынькоў). Сілкуецца дзед Арцём печанай бульбай і пры гэтым думы

розныя думае пра цяперашняе жыццё, пра даўнейшае ( З.Бядуля). Сёрбалі

яны варыва без хлеба,

і Вяршкоў, бачачы гэта, падзівіўся, што Зазыба

хоць і быў намеснікам у калгасе, але за сталом не раскашаваў цяпер

(І.Чыгрынаў). Жэрці і праўда хочацца. Аж у жываце баліць (М.Лупсякоў).

Словы есці, сілкавацца, сёрбаць, жэрці аб’ядноўваюцца ў адным

сінанімічным радзе значэннем ‘прымаць ежу, перажоўваючы яе і

глытаючы‘. Аднак

у гэтым радзе слова сілкавацца мае адценне

‘падмацоўвацца ежай’ і бытуе ў гутарковай мове; слова сёрбаць

адрозніваецца ад іншых сэнсавым адценнем ‘есці, прысмокваючы‘, мае

стылістычнае адценне размоўнасці і выкарыстоўваецца пераважна ў

гутарковай мове; слову жэрці ўласціва дадатковае сэнсавае адценне

‘прагна і многа есці‘, эмацыянальнае адценне грубасці і стылістычнае

адценне прастамоўнасці

Яшчэ прыклад: Штосьці ўсё шукае, выглядае, вынюхвае, прахвост, -- з

агідай сказаў Андрэй (М.Машара). Сінанімічнасць слоў шукаць,

выглядаць вынюхваць абумоўлена агульным значэннем ‘вызнаць,

выведаць, высачыць’. Але ў гэтым радзе першыя два словы з’яўляюцца

стылістычна нейтральнымі, а слова вынюхаць мае эмацыянальна-

экспрэсіўнае адценне грубасці і стылістычнае адценне размоўнасці.

Дарэчы,

слова прахвост у значэнні ‘чалавек ганебных, несумленных

паводзін‘ у сучаснай беларускай літаратурнай мове ўступае ў сінанімічныя