Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

Заўсёды ў форме множнага ліку ўжываецца выказнік пры лічэбніках

абодва/абедзве, абое. У адзіночным ліку пры лічэбніках 2- 4 выказнік

ужываецца найчасцей пры прэпазіцыі выказніка, і толькі надзвычай рэдка

выкарыстоўваецца адз. лік выказніка, капі ён размяшчаецца пасля

дзейніка. Большая частка выказнікаў у адз. ліку пры лічэбніках 2- 4

прыходзіцца на пэўныя асобыя канструкцыі. Так, прыкладна

палова ўсіх

выпадкаў ужывання выказніка ў адз. ліку – гэта дзеяслоў быць; палова

астатніх выпадкаў прыпадае на дзеясловы “мінавання” у часавых

канструкцыях тыпу “Прайшло тры дні”, “Мінула чатыры гады” і на

дзеяслоў (з)аста(ва)лася (параўн. Асталося толькі тры чалавекі).

Толькі менш чым у 30 працэнтах выпадкаў выступае выказнік у

адз. ліку

пры зборных лічэбніках. Перш за ўсё варта адзначыць, што пры слове двое

форма адз. ліку выказніка выключна рэдкая, у той час як пры вялікіх

зборных, асабліва якія суадносяцца з немаркіраванымі лічэбнікамі ад пяці,

яна сустракаецца ледзь не ў палове ўсіх выпадкаў. Тое, што пэўны ўплыў

тут робяць немаркіраваныя

лічэбнікі, уяўляецца бясспрэчным. Зноў, як і з

немаркіраванымі лічэбнікамі 2- 4, звяртае на сябе ўвагу той факт, што ў

адз. ліку ўжываюцца некаторыя асобыя канструкцыі. Як і з лічэбнікамі 2-

4, са зборнымі ў палове ўсіх выпадкаў выкарыстання адз. ліку выказніка

гэты выказнік выражаны дзеясловам быць. Асобна павінны быць

адзначаны канструкцыі з формай роднага

склону зборных у функцыі

назоўнага і выказніка пры іх у адз.ліку, напр.: А траіх чангарцаў працуе й

сягоння. Аднак прыкладна ў 10 працэнтах выпадкаў усіх выкарыстанняў

зборных лічэбнікаў у дзейніку форму адз. ліку выказніка цяжка

растлумачыць. Справа тут папросту у вядомай дапушчальнасці формы адз.

ліку побач з пераважнай формай мн.

ліку. Варта толькі падкрэсліць, што і

тут, як правіла, мае месца прэпазіцыя выказніка, якая, зрэшты, сама па

сабе не разглядацца як дастатковая ўмова для выкарыстання формы адз.

ліку.

Іншую карціну дапасавання выказніка даюць лічэбнікі ад пяці. Тут ужо

множны лік выказніка сустракаецца толькі ў трэці выпадкаў, у той час як

дзвюх трэціх выпадкаў выказнік выступае ў адз. ліку (ніякі род).

Лексічныя сродкі перадачы прыблізнасці садзейнічаюць таму, што формы

адз. ліку выказніка пераважаюць: пры пэўна-колькасных лічэбніках з

такімі сродкамі адз. лік сустракаецца ў чатырох пятых выпадкаў, у той час

як пры лічэбніках ад пяці без перадачы прыблізнасці такімі сродкамі – у

дзвюх трэціх выпадкаў. Выпадкі перадачы прыблізнасці пры дапамозе

інверсіі характарызуюцца такімі ж суадносінамі формаў адз. ліку

выказніка з формамі мн. ліку, як і лічэбнікі без інверсіі, значыць, у

беларускай мове інверсія назоўніка і лічэбніка не ўплывае ўвогуле на

форму выказніка пры лічэбніку. Як і з лічэбнікамі 2- 4, каля паловы ўсіх

ужыванняў выказніка

ў адз. ліку прыпадае на выказнік, выражаны

дзеясловам быць : у мн. ліку такі выказнік ужываецца рэдка (у 5-10

працэнтах выпадкаў). Таксама, як і з лічэбнікамі 2- 4, у выбары формы

выказніка значную ролю адыгрывае парадак слоў. Адзіночны лік выказніка

мае перавагу пры прэпазіцыі выказніка: ён выкарыстоўваецца пры такім

парадку слоў у чатырох пятых выпадкаў; наадварот, пры постпазіцыі

выказніка адз. лік сустрэўся толькі ў адной чвэрці выпадкаў. Гэтыя

суадносіны распаўсюджваюцца не толькі

на выпадкі ўжывання лічэбнікаў

ад пяці, але і на выпадкі, калі пры дапамозе дадатковых лексічных сродкаў,

ужытых побач з лічэбнікамі, перадаецца прыблізны характар колькасцей.

З няпэўна-колькаснымі лічэбнікамі ў беларускай мове ужываецца

пераважна выказнік у адз. ліку. Асабліва датычыцца гэта няпэўна-

колькасных слоў больш, менш, многа, мала, багата, шмат, колькі,

столькі, форма мн. ліку з якімі сустракаецца не часцей, чым у пяці

працэнтах выпадкаў, г.зн. у якасці выключэння. З меншай пэўнасцю

пераважае (у дзвюх трэціх выпадкаў) адз. лік выказніка пры лічэбніку

некалькі. Як і з пэўна-колькаснымі лічэбнікамі тыпу пяць, істотную ролю ў

выбары формы выказніка адыгрывае парадак слоў: у

выпадку, калі

выказнік папярэднічае, выразна назіраецца тэндэнцыя ўжываць яго ў

форме адз. ліку; гэта форма выкарыстана ў 90% выпадкаў. Вызначыць

дадатковыя ўмовы, у якіх бы пры прамым парадку слоў выкарыстоўвалася

тая або іншая форма выказніка, у агульным плане, наўрад ці з’яўляецца

магчымым, хаця ў асобных (але не ва ўсіх) выпадках

і могуць быць

знойдзены пэўныя матывы выкарыстання той або іншай формы.

Факультатыўнасць формы ліку выказніка добра ілюструецца магчымасцю

выкарыстання ў межах аднаго сказа пры адным дзейніку выказніка і ў адз.

ліку, і ў мн. ліку: Некалькі сот чалавек, мужчын і жанчын, высыпала

якраз у гэты момант з вакзальнай залы і астаўбаваліся

на пляцы

(Мурашка). Такая факультатыўнасць, зрэшты, характэрная не толькі для

выпадку з прамым парадкам слоў пры дзейніку са словам некалькі, дзе яна

выражана дастаткова яскрава, але і для ўсёй сістэмы дапасавання

выказніка да колькаснага дзейніка ў беларускай мове, хоць у некаторых

частках гэтай сістэмы да поўнай свабоды выбару той або

іншай формы

ліку выказніка яшчэ далёка.

Зборныя лічэбнікі ў беларускай мове

У беларускай мове карціна ўжывання зборных лічэбнікаў блізкая да

рускай. Асноўныя выпадкі іх ўжывання такія. Па-першае, назоўнікі, якія

маюць толькі форму множнага ліку, спалучаюцца ў назоўным-вінавальным

склоне выключна, а ва ўскосных склонах факультатыўна са зборнымі

лічэбнікамі. Відаць,

да гэтага выпадку прымыкаюць выпадкі выкарыстання

лічэбнікаў пры назвах маладых жывёл, а таксама словах людзі, дзеці.

Дарэчы, ужо тут выяўляецца пэўнае адрозненне ад рускай мовы: у рускай

мове выкарыстанне зборных лічэбнікаў пры назвах маладых жывёл

тыпалагічна збліжаецца з выкарыстаннем іх пры назоўніках pluralia tantum,

паколькі ў рускай мове мае месца суплетывізм пры

ўтварэнні форм

множнага ліку гэтых назоўнікаў. У беларускай мове такога суплетывізму

няма: у ёй захоўваецца стары адзіночны лік назоўнікаў тыпу цяля.

Магчыма, меншая спецыфічнасць мн. ліку гэтых слоў у беларускай мове і

з’яўляецца прычынай таго, што канструкцыі са зборнымі лічэбнікамі

пашырыліся і на словы конь, свіння і інш. Другім асяродкам выкарыстання

зборных

лічэбнікаў у беларускай мове, як і ў рускай, з’яўляецца іх

выкарыстанне ў спалучэннях з назоўнікамі, якія абазначаюць асоб

мужчынскага полу, аднак у адрозненне ад рускай мовы, зыходзячы з

літаратурных крыніц і спецыяльных прац, у беларускай мове ў пэўнай

ступені шырэй, чым у рускай, пашырана ўжыванне зборных лічэбнікаў

таксама пры

назвах жанчын: двое кабет, трое дзяўчат. Экспансія

выкарыстання беларускіх зборных лічэбнікаў абмяжоўваецца ў асноўным

адушаўлёнымі назоўнікамі ўсіх трох родаў, паколькі выкарыстанне

зборных лічэбнікаў з неадушаўлёнымі назоўнікамі абмяжоўваецца

практычна амаль ці не адзінкавым выпадкам – словам гон. Ужыванне

зборных лічэбнікаў ва ўскосных склонах, як і ў рускай мове, значна

радзейшае, чым у

назоўным-вінавальным, галоўным чынам — гэта

ізаляваныя лічэбнікі, якія абазначаюць сукупнасці асоб.

Катэгарыяльная суаднесенасць зборных лічэбнікаў у беларускай

мове выражана яшчэ слабей, чым у рускай, а, значыць, і іх граматычная

характарыстыка вельмі невыразная.

Супрун А.Е. Славянские числительные.

Становление числительных как особой части речи. –

Мн.: Изд-во БГУ, 1969. – С. 110-111.

Л.А. Мельнікава

СЛОВАЎТВАРЭННЕ КОЛЬКАСНЫХ ЛІЧЭБНІКАЎ У

БЕЛАРУСКАЙ I РУСКАЙ МОВАХ

Лічэбнік як часціна мовы з'яўляецца непапаўняльнай групай слоў.

Лічэбнік абазначае колькасць і перадае гэта значэнне ў марфалагічных

катэгорыях склону (паслядоўна) і роду (непаслядоўна). Колькасныя

лічэбнікі падзяляюцца на два лехсіка-граматычныя разрады: колькасныя

(два, пяць, дваццаць, пяцьдзесят, дзвесце, трыста, пяцьдзесят

адзін; два,

пять, двадцать, пятьдесят, двести, триста, пятьдесят один і інш.) і

зборныя (абодва, пяцёра; оба, пятеро).

У суфіксальных колькасных лічэбніках одиннадцать, двенадцать,

тринадцать...девятнадцать, матываваных колькаснымі лічэбнікамі, якія

называюць лічбы першага дзесятка, выдзяляецца суфікс -надцать. Такія

лічэбнікі абазначаюць колькасць, якая роўна лічбе, названай

матывавальным словам, плюс десять. У беларускай

мове спосаб утварэння

колькасных суфіксальных лічэбнікаў падобны да вышэй названага ў

рускай мове: адзінаццаць, дванаццаць, трынаццаць...дзевятнаццаць.

Суфікс, які адпавядае рускаму суфіксу -надцать мае ў беларускай мове

фанетычныя адрозненні -наццаць. У словах двенадцать і тринадцать

аснова матывавальнага слова супадае з нарашчэннем за кошт фіналі, якая

супадае з флексіяй назоўнага склону (тры-, три-) і назоўнага склону

жаночага роду две- ў рускай мове і два- мужчынскага роду ў беларускай

мове матывавальнага лічэбніка.

У астатніх словах гэтага тыпу аснова застаецца нязменнай (без

нарашчэння): адзінаццаць — одиннадцать, чатырнаццаць —

четырнадцать,

пятнаццаць — пятнадцать і інш.

У рускай мове ва ўсіх словах, акрамя одиннадцать і четырнадцать,

націск на першым складзе суфікса: двенадцать, шестнадцать. У словах

одиннадцать \ четырнадцать — націск на матывавальнай аснове. У

беларускай мове націск таксама нерухомы, але ва ўсіх словах знаходзіцца

на першым складзе суфікса. Тут маюць месца акцэнталагічныя адрозненні

ў беларускіх

і рускіх лічэбніках: адзінaццаць – одuннадцать,

чатырнаццаць - четырнадцать.

У словах двадцать і тридцать – дваццаць і трыццаць, матываваных

лічэбнікамі два і тры, выдзяляецца суфікс -дцать (-ццаць). Націск у

абедзвюх мовах на матывавальнай аснове.

Супадае таксама парадыгма скланення: двадцати (р., д., м.),

двадцатью (тв.) – дваццаці (р., д., м.), дваццаццю (тв

.), двадцать —

дваццаць (н., в.). Адрозненні фанетычнага характару.

Для суфіксальных зборных лічэбнікаў, што абазначаюць сукупнасць

прадметаў, колькасць якіх называецца матывавальным словам, характэрны

суфікс -о |j| і -ер (о). У рускіх словах двое, трое выяўляецца суфікс -о |j|.

Ужыванне зборных лічэбнікаў тыпу двое, трое ў абедзвюх мовах звязана з

выкарыстоўваннем іх

у спалучэнні з назоўнікамі, якія абазначаюць асоб

мужчынскага полу або назоўнікамі агульнага роду, якія абазначаюць асоб,

мападых істот, а таксама з назоўнікамі, якія маюць толькі множны лік, і з

асабовымі займеннікамі ў множным ліку. Паводле "Руска-беларускага

слоўніка" (Мн., 1993), ва ўжыванні гэтых слоў у беларускай мове існуюць

пэўныя абмежаванні: у большасці

выпадкаў у падобным значэнні

ўжываюцца лічэбнікі два, тры (трое товарищей - тры таварышы). Аднак

з назоўнікамі мужчынскага і жаночага роду, якія сустракаюцца разам,

альбо з назоўнікамі ніякага роду, а таксама з назоўнікамі, якія абазначаюць

дзяцей і маладых істот, з асабовымі займеннікамі множнага ліку

ўжываюцца зборныя лічэбнікі трое, двое: их было трое:

двое мужчин и

одна женщина — іх было трое: два мужчыны і адна жанчына; у них трое

детей – у іх трое дзяцей; трое котят – трое кацянят; трое суток – трое

сутак і інш.

Трэба звярнуць увагу таксама на наступнае сцвярджэнне: "Аднак у

адрозненне ад рускай мовы, мяркуючы па літаратурных крыніцах і

спецыяльных працах

, у беларускай мове некалькі шырэй, чым у рускай,

распаўсюджана ўжыванне зборных лічэбнікаў таксама пры найменнях

жанчын: двое кабет, трое дзяўчат"

. Такім чынам, ужыванне зборных

назоўнікаў, разам з агульным, мае ў кожнай мове сваю спецыфіку.

У лічэбніках четверо, пятеро, шестеро, семеро, восьмеро, девятеро,

десятеро, у якіх матывавальнымі з'яўляюцца лічэбнікі, выдзяляецца суфікс

-ер(о) . Для беларускіх лічэбнікаў пяцёра, шасцёра, сямёра, васьмёра,

дзевяцера, дзесяцера таксама характэрны суфікс -ёр-(-ер-). Націск у рускіх

словах на першым складзе

асновы, а ва ўскосных склонах – на флексіі. У

суадносных беларускіх словах націск на суфіксе, а ва ўскосных склонах –

на флексіі: чацвёра – чацвярых, шасцёра – шасцярых, пяцёра – пяцярых і

г.д. У словах дзевяцера, дзесяцера націск на аснове (параўн. рус. девятеро,

десятеро).

Для суфіксальнага спосабу ўтварэння лічэбнікаў у беларускай мове

характэрныя ўтварэнні

з суфіксам -ёр-, якія ствараюць прадуктыўны тып у

гутарковай мове і ў мове мастацкай літаратуры (трынаццацёра і пад.), які

не ўласцівы рускім эквівалентам (суф. -ер- уласцівы толькі пэўнаму колу

лічэбнікаў, вытворных ад колькасных лічэбнікаў першага дзесятка: ад

четверо да десятеро, націск адрозніваецца ад націску беларускіх слоў

гэтага тыпу).

Складаныя

колькасныя лічэбнікі, якія абазначаюць колькасць

дзесяткаў, роўную лічбе, названай у першым кампаненце складанага слова,

маюць апорны кампанент -десят- у аснове гэтага лічэбніка: десять –

десяти: пять-десят - пятидесяти. Націск у беларускіх і ў рускіх

лічэбніках на флексіі першага кампанента (пятидесяти, пятьюдесятью –

пяцідзесяці, пяццюдзесяццю); у формах наз. і він. склонаў – на другім

складзе апорнага кампанента: пятьдесят, шестьдесят і на першым

кампаненце ў лічэбніках семьдесят і восемьдесят. У адрозненне ад

рускага лічэбніка бел. шэсцьдзесят у назоўным і вінавальным склонах мае

націск на першым складзе асновы.

У лічэбніках двести, триста, четыреста, пятьсот, шестьсот,

семьсот, якія абазначаюць колькасць соцень, роўную лічбе, названай у

першым кампаненце

складанага слова, апорны кампанент уяўляе сабой

аснову лічэбніка сто. У гэтай аснове перад нулявой флексіяй з'яўляецца

беглы галосны о: пять-сот-O. Ва ўскосных склонах лічэбнікі супадаюць у

рускай і беларускай мовах: пятьсот – пятисот, пятистам, пятьсот,

пятьюстами, пятистах; пяцьсот — пяцісот, пяцістам, пяццюстамі,

пяцістах. Беларускія і рускія лічэбнікі гэтага тыпу маюць падобную

структуру і ў пачатковай форме, і ва ўскосных склонах.

Адрозненні паміж беларускімі і рускімі лічэбнікамі двести – дзвесце

заключаюцца ў розных флексіях і змякчанай зычнай фанеме |дз'|. Націск у

словах двести — дзвесце, триста — трыста, четыреста — чатырыста –

на першым кампаненце, ва ўсіх астатніх формах – на флексіі другога

кампанента. У формах ускосных склонаў

маецца пабочны націск, які

ставіцца на флексіі першага кампанента: пятистaм, четырёхсoт,

двумястaми - пяцiстaм, чатырoхсoт, двумaстaмі.

Такім чынам, у словаўтварэнні беларускіх і рускіх лічэбнікаў шмат

агульнага, але маюць месца таксама пэўныя адрозненні, якія датычацца,

акрамя фанетычных і акцэнталагічных з'яў, некаторых канкрэтных

словаўтваральных мадэляў: розныя флексіі (двести – дзвесце), большая

прадуктыўнасць тыпу слоў (трынаццацёра і інш.), своеасаблівае ўжыванне

(двое, трое) і некаторыя іншыя.

Літаратура:

1. Супрун А.Е. Славянские числительные. Мн., 1969, с. 111.

Беларуская мова і мовазнаўства на рубяжы ІІІ тысячагоддзя:

Матэрыялы навук. канф., прысвечанай 70-годдзю Ін-та мов-ва імя Я.

Коласа НАН Беларусі. –Мн.: Выд-ва “Права і эканоміка”, 2000. –С. 115-

117.

ПРЫМЕТНІК

П. Сцяцко

ФІЗІЧНА-МАТЭМАТЫЧНЫ ЦІ ФІЗІКА-МАТЭМАТЫЧНЫ?

Натуральныя і штучныя формы складаных прыметнікаў

Складаныя прыметнікі, утвораныя з дзвюх асноваў, якія абазначаюць раўнапраўныя

паняцці, у абедзвюх частках поўнасцю захоўваюць свой гукавы склад [першая аснова

далучаецца да другой пры дапамозе інтэрфіксаў (злучальных галосных) а, е]:

адміністрацыйна-гаспадарчы, беларуска-нямецкі, інжынерна-тэхнічны, кісла-салодкі,

паштова-тэлеграфны, пладова-ягадны... Гэтую заканамернасць літаратурнай мовы

засведчыла акадэмічная "Граматыка беларускай мовы" (Т. 1. Мн., 1962. С. 235). Такую

натуральную форму складаных прыметнікаў з дзвюма асновамі, якія абазнача-юць

раўнапраўныя якасці, фіксуюць і акадэмічныя слоўнікі. У першым томе "Беларуска-

рускага слоўніка" (Мн., 1988. С. 323) чытаем: гістарычна-матэрыялістычны (рус.

историко-материалистический), гістарычна-філалагічны (историко-филологический),

гістарычна-філасофскі (историко-философский).

На жаль, у перыядычным друку — насуперак гэтай зака-

намернасці — нярэдка бачым

небеларускія формы складаных прыметнікаў з "падрэзанай" першаю часткай. Вось

некаторыя прыклады: “Другім прызам журы ўзнагародзіла дакументальны фільм

"Белавежскі край..." — за публіцыстычнасць і глыбокую распрацоўку тэмы захавання

нацыянальнага гісторыка-культурнага багацця Беларусі” (ЛіМ. 7.08.1998. С. 4); “Кніга

"Беларуская літаратура: Паўднёва-славянскі кантэкст" паводле шырыні ахопу

гісторыка-культурнага матэрыялу, шматаспектнасці праблематыкі

... годна дапаўняе

сабой нашу славістычную бібліятэку” (Полымя. 1998. № 6. С. 316).

Як зразумець тут значэнне гэтых прыметнікаў: "гісторыка-

культурны" (матэрыял), "гісторыка-культурнае" (багацце)? Пра якіх

гісторыкаў ідзе тут гаворка? Як паказвае семантыка тэксту, аўтары хацелі

распавесці пра гістарычна-культурнае багацце Беларусі, пра гістарычна-

культурны матэрыял. Невыпадкова ў іншых, дагледжаных мясцінах тых

самых тэкстаў бачым нармаваныя формы складаных прыметнікаў з

першым кампанентам гістарычна

-: Нерухомыя помнікі гісторыі і

культуры... могуць быць выкарыстаныя ў гаспадарчых і іншых мэтах, калі

гэта не наносіць шкоды захаванню помнікаў і не парушае іх гістарычна-

мастацкай каштоўнасці (ЛіМ. 7.08.1998. С. 13). У чарговым даследаванні

Г. Тварановіч... на вялікім гістарычна-культурным матэрыяле ўпершыню

ў айчыннай славістыцы разглядае літаратурныя ўзаемасувязі беларусаў і

сербаў, славенцаў, харватаў ад самых славянскіх вытокаў да канца 19

стагоддзя (Полымя. 1998. № 6. С. 309).

I самыя новыя, апошнія па часе выдання, акадэмічныя слоўнікі

таксама фіксуюць гэтыя заканамерныя формы прыметнікаў-

кампазітаў

(складанняў). Так, "Русско-белорусский словарь" 1998 г. (як і яго

папярэднікі 1993, 1994 гг. ды інш.) падае ў беларускай частцы:

гістарычна-дакументальны, гістарычна-літаратурны, гістарычна-

матэрыялістычны, гістарычна-рэвалюцыйны, гістарычна-філалагічны,

гістарычна-філасофскі (Т. 1. С. 591).

Такая форма гэтых прыметнікаў абгрунтаваная, бо тут прыметнікі-

кампазіты складаюцца з раўнапраўных кампанентаў і выяўляюць адзіную

прымету, якая

вынікае з спалучэння адзнакаў, названых утваральнымі

словамі. Напрыклад, гістарычна-філалагічны факультэт. Ён мае два

аддзяленні: гістарычнае і філалагічнае, што выразна выяўляецца і ў назве.

На жаль, неўнармаванымі застаюцца яшчэ шмат якія складаныя

прыметнікі такога кшталту. У акадэмічных слоўніках бачым тут вялікую

разбежнасць. У адных выпадках, як мы ўжо пераканаліся, слоўнікі

фіксуюць

натуральныя, сістэмнанармаваныя формы (гістарычна-

філалагічны), у іншых — штучныя, неўласцівыя беларускай мове: "фізіка-

хімічны" (рус. физико-химический), "эканоміка-геаграфічны" (экономико-

географический), "эканоміка-матэматычны" (экономико-математический),

"палітыка-эканамічны" (политико-экономический) ды інш.

Але чаму пішуць "фізіка-матэматычны", а не фізічна-ма-

тэматычны, як гэтага патрабуе сістэма і здаровы сэнс? Да прыкладу,

фізічна

-матэматычны факультэт, як і згаданы гіс-тарычна-філалагічны.

Аднак слоўнікі патрабуюць у першым выпадку пісаць у адпаведнасці з

сэнсам (выражаным паняццем) натуральнае найменне гістарычна-

філалагічны (рус. историко-филологический), а ў другім — штучнае,

небеларускае "фізіка-матэматычны" (физико-математический).

Пра недарэчнасць напісання складаных прыметнікаў з першаю

"падрэзанаю" (непрыметнікаваю) часткаю сведчыць і наступны

факт. У

1994 г. у выдавецтве "Народная асвета" выйшаў з друку даведнік: 3.

Андрыеўская, I. Галай. " Руска-беларускі фізіка-геаграфічны слоўнік". У

прадмове яго чытаем: "Слоўнік утрымлівае паняцці і тэрміны па фізічнай

геаграфіі... прызначаны... для ўсіх, хто цікавіцца фізічнай геаграфіяй" (С. 3,

4). Дык адкуль тут гэтае "фізіка-" ў назве слоўніка, калі гаворка ідзе

пра

фізічную геаг-рафію? (Натуральна тут было б... слоўнік па фізічнай

геаграфіі),

Такую недарэчнасць бачым і ў назвах некаторых іншых перакладных

слоўнікаў. Напрыклад, "Англа-беларускі слоўнік". Што тут значыць гэтае

"англа-"? Гэта ж слоўнік, які мае дзве часткі — англійскую і беларускую,

таму і назва яго мусіць быць адпаведная: англійска-беларускі. Бо пішам жа:

беларуска-англійскі слоўнік, а не "беларуса-англійскі".

Блытаніна пераносіцца і на старонкі друку: "Зразумела, што ў

цяперашняй сітуацыі, найперш пры тых, што склалі-ся, палітыка-

эканамічных стасунках,

нам не надта выпадае раптам закрычаць на ўвесь

свет..." (ЛіМ. 7.08.1998. С. 2). Тут ідзе гаворка пра палітычныя і

эканамічныя стасункі, то трэба так і пісаць: палітынна-эканамічныя.

Невыразнасць формы (структуры) слова робіць незразумелым, цьмяным

ягоны сэнс.

Недарэчныя формы складаных прыметнікаў з "падрэзанай"

(куртатаю) першаю часткай трапляюць і на старонкі мовазнаўчых

выданняў,

навучальных дапаможнікаў і падручнікаў па беларускай мове.

Напрыклад, у адным навучальным дапаможніку для студэнтаў ВНУ

чытаем: "Новыя словы могуць утварацца і марфолага-сінтаксічным

спосабам, сутнасць якога заключаецца ў тым, што словы адной часціны

мовы пераходзяць у іншыя. Да марфолага-сінтак-січнага спосабу належаць

субстантывацыя, ад'ектывацыя, адвербіялізацыя. Субстантывацыя... —

пераход у клас

назоўнікаў слоў з іншай часціны мовы: малы, хворы,

камандзіровачны, марожанае...".

Але ж пры пераходзе слова з класу прыметнікаў у клас назоўнікаў

яно набывае не толькі іншыя сінтаксічныя ўласцівасці (выступае ў ролі

дапаўнення ці дзейніка, далучае да сябе азначальныя словы), але і

марфалагічныя (значэнне прадметнасці і незалежную катэгорыю роду).

Таму гэты

спосаб натуральна назваць марфалагічна-сінтаксічным. Да

таго ж, іншыя мовазнаўчыя тэрміны — складаныя прыметнікі (часткі ў

якіх абазначаюць раўнапраўныя паняцці) маюць тут натуральныя

прыметнікавыя асновы ў абедзвюх частках: прыставачна-суфіксальны

спосаб, прыставачна-постфіксальны спосаб, суфіксальна-складаны. Калі

кіравацца вось гэтаю скалечанаю формаю, то тады ўжо мусім пісаць і

"прыстаўка-суфіксальны" спосаб, "

суфікса-складаны" спосаб...

Неапраўдана перанеслі ў беларускую мову і чужыя (рускамоўныя)

формы першых частак прыметнікаў у тэрмінах "лексіка-семантычны"

спосаб, "лексіка-семантычны" варыянт слова ды інш. Тут натуральныя

тэрміны — семантычны спосаб утварэння (інакш семантычная

дэрывацыя), семантычны варыянт слова. Параўн.: "Семантычныя

варыянты слова — гэта розныя значэнні мнагазначнага слова: цёплая

печка, цёплая куртка

, цёплая сустрэча" (Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў.

Мн., 1990. С. 32).

Тэрміналагічныя слоўнікі апошніх гадоў, падрыхтаваныя

кваліфікаванымі спецыялістамі (дасведчанымі і ў пытаннях культуры

мовы), трымаюцца сістэмна абумоўленых нормаў і ў падачы складаных

прыметнікаў спалучальнага тыпу. Так, у даведніку: У. Самайлюковіч, У.

Пазняк, А. Сабалеўскі. "Руска-беларускі фізічны слоўнік" (Мн., 1994)

чытаем: фізічна-матэматычных навук (с. 2), физико-химический —

фізічна-хімічны (с. 263) ды інш. У "Расейска-беларускім слоў-ніку" С.

Судніка і С. Чыслава (Мн., 1997) таксама бачым: фізічна-матэматычных

навук (с. 2).

Такім чынам, складаныя прыметнікі, дзе абедзве часткі абазначаюць

раўнапраўныя паняцці, натуральна мусяць мець і

форму гэтай часціны

мовы ў абедзвюх частках-асновах: англійска-беларускі, гістарычна-

культурны, гістарычна-філалагічны, палітычна-эканамічны, фізічна-

матэматычны, хімічна-біялагічны ды падобныя.

Роднае слова. –1999. –№9. – С.31-34.

П. Сцяцко

СВЯТЛО КУПАЛАВАГА ДОМУ ЦІ ...КУПАЛАВА ДОМУ?

Прыналежныя прыметнікі і іх склонавыя формы

Калі чытаем кнігі, выдадзеныя апошнім часам, нярэдка сустракаем

памылковыя, небеларускія словаформы прыналежных прыметнікаў

кшталту: "Арыстотэлева сацыялізму", "Купалава музею", "праметэева

агню". На жаль, бачым іх часамі і ў спецыяльных нарматыўных даведніках.

Для абгрунтавання памылковасці такіх формаў спынімся больш

падрабязна на гэтай катэгорыі словаў.

Прыналежныя прыметнікі пры

змяненні ў розных склонавых формах

маюць канчаткі, уласцівыя розным часцінам мовы — назоўнікам і

прыметнікам. Тыя канчаткі, што і ў назоўнікаў (іх называюць кароткімі,

іменнымі), яны маюць у словаформах назоўнага склону множнага ліку:

канчатак -ы (братавы дыпломы, бабуліны хусткі), а таксама ў назоўным

склоне адзіночнага ліку:

1) канчатак нулявы для мужчынскага

роду (братаў дыплом, цётчын

куфар);

2) канчатак -а для жаночага роду (дзедава хата, бабіна

хустка, сестрына дачка)',

3) канчатак -о пад націскам і -а не пад націскам для ніякага роду

(сестрыно, братава лецішча),

Гэтыя канчаткі захоўваюцца і ў вінавальным склоне множнага

ліку: (бачу) братавы дыпломы, бабуліны хусткі, сестры-ны лецішчы

, а

таксама ў словаформах адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду

вінавальнага склону пры неадушаўлёных назоўніках: (бачу) дзедаў

хутар, братава і сестрыно лецішча. Словаформы жаночага роду маюць

тут (у вінавальным склоне адзіночнага ліку) канчатак -у. (гартаю) жончы-

ну і братаву кнігу. У астатніх склонавых формах прыналежныя прыметнікі

маюць поўныя канчаткі — тыя

, што і ў якасных і адносных прыметніках:

Р. бацькавага (добрага, вясковага) падарунка, сестрынога і братавага

лецішча, дзеда-вай (ае) і бабулінай (ае) хаты; Д. бацькаваму (добраму,

вясковаму) падарунку, сестрыному і братаваму лецішчу, дзедавай,

бабулінай (добрай, вясковай) хаце. I гэтак далей.

Памылкі пры скланенні прыналежных прыметнікаў сустракаюцца ў

словаформах роднага і давальнага склонаў адзі-ночнага ліку мужчынскага

і ніякага роду. Тут на месцы нармаванага поўнага (прыметнікавага)

канчатка роднага склону -ага (-ога) (бацькав-ага, братав-ага, сестрын-ога

дыплома) бачым памылковы кароткі (назоўнікавы) канчатак -а (

да "дзедав-

а, братав-а лецішча") і на месцы нарматыўнага канчатка -аму (-ому) у

словаформах давальнага склону (дзедав-аму, сестрын-ому лецішчу)

памылковы канчатак -у ("дзедав-у, сестрын-у лецішчу").

Словаформы прыналежных прыметнікаў роднага склону з канчаткам

-а і давальнага склону з канчаткам -у ўласцівыя рускай мове (братова

диплома, братову диплому). Недасведчаныя аўтары (стыльрэдактары,

карэктары) механічна пераносяць гэтую рускую норму ў беларускія

тэксты. Вось некаторыя прыклады такой моўнай трасянкі: "Арыстотэль —

супраціўнік Плятонава камунізму" (Анры Дэні. Гісторыя эканамічнай

думкі. Дапаможнік для студэнтаў. Мн., Тэхналогія. 1996. С. 39); "Самы

значны прадстаўнік Рыкардава сацыялізму ў Нямеччыне — Карл

Радбэртус" (Тамсама. С. 371). "Святло Купалава Дому" —

назва буклета

Дзяржаўнага літаратурнага музея Янкі Купалы (Мн., 1998). Гэтую назву

мае і артыкул Антаніны Хатэнкі. I далей у артыкуле чытаем: "3 Купалава

Дому звяртаюцца да нас напамінам пра ўзлёт Крывіцкага Духу 1154

старонкі рукапісаў Паэта..." (С. 19), "інтэр'ер Купалава пецярбургскага

пакою" (С. 20), "да парогу Купалава Дому" (С. 25).

З'яўленню такіх небеларускіх словаформаў у згаданым

буклеце

спрыяла і тое, што аналагічнае, на жаль, бачым і ў даведніку "Слоўнік

цяжкасцей беларускай мовы" (Мн., 1987. С. 141): "Праметэеў: праметэеў

агонь, Скланенне: Р. праметэева агня, Д. праметэеву агню...". Гэтыя

штучныя словаформы прыналежнага прыметніка праметэеў у родным

склоне з канчаткам -а і давальным склоне з канчаткам -у механічна

перанесеныя сюды

з даведніка "Словарь грамматических трудностей

русского языка", што пацвярджае і словаформа "агня" (з канчаткам -я, рус.

огня) на месцы нармаванага агню.

Норму выкарыстання канчаткаў у словаформах прыналежных

прыметнікаў бачым у акадэмічнай "Беларускай граматыцы" (Ч. 1. Мн.,

1985. С. 115); Р. дзядзькав-ага, цётчын-ага, Д. дзядзькав-аму, цётчын-аму.

Таму правільнымі ёсць

формы: Р. праметэев-ага агню, Д. праметэев-аму

агню. Дарэчы, у новай, пазнейшай працы тых самых аўтараў (Арашонкава

Г, Лемцюгова В. Кароткі слоўнік беларускай мовы. Мн., 1994) згаданая

памылка, абнародаваная намі ў 1989 г. у "Полымі" (№ 11. С. 208), ужо

выпраўленая. На с. 103 слоўніка чытаем: Р. праметэевага агню, Д.

праметэеваму агню.

Як бачым, розныя

мовы (нават і блізкія) маюць свае адметнасці. I іх

трэба ўлічваць, каб не рабіць памылак, не зніжаць якасці выданняў.