Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

формазмянення варта спыніцца на формах цяперашняга (будучага

простага) часу 1-й і 2-й асобы множнага ліку. У першую чаргу

прыцягваюць увагу рэалізацыя тэматычнага галоснага пад націскам перад

канчаткам -м у 1-й асобе дзеясловаў першага спражэння і варыянты

націскнога галоснага ў апошнім складзе флексіі 2-й асобы дзеясловаў

першага і другога спражэнняў.

Вар'іраванне форм тыпу нясём і нясем, адвязём і адвязем, перааром і

пераарэм, сячом і сячэм, везяце і везяцё, седзіце і седзіцё наглядаецца на

працягу ўсяго новага перыяду станаўлення і развіцця беларускай

літаратурнай мовы Напрыклад, у газеце «Наша Ніва» мелі месца

дублетныя формы: Мы бяром толькі тые капейкі (1907 № 29), Мы жывём

во як (1913 № 2), Мы жывём І пяём, Хлеб наш людзі ядуць, Мы ж мякіну

жуём (1908 № 24), Ад рускай культуры мы бярэм навуку, знаньне абема

рукамі (1913 № 9), Як вы жывецё (1907 № 24), Як жа вы глядзіцё на гэту

Думу? (1913 № 3) і інш. Такая ж сітуацыя наглядаецца і ў нашы дні ў

розных беларускіх перыядычных выданнях, у творах мастацкай

літаратуры, радыё- і тэлеперадачах ужываюцца дублетныя формы

дзеясловаў 1-й і 2- й асобы множнага ліку.

Аднак дзеля аб’ектыўнасці трэба адзначыць істотную розніцу ва

ўжыванні варыянтных форм, напрыклад, у публікацыях «Нашай Нівы» і ў

наш час. Як вядома у XIX і ў пачатку XX ст. не былі яшчэ вызначаны

нормы беларускай літаратурнай мовы. У кожнага аўтара былі «свае

нормы», у аснове якіх ляжала тая ці іншая беларуская гаворка, што

прыводзіла да існавання ў мове варыянтнасці. Цяпер жа сітуацыя зусім

іншая: ёсць граматыкі, падручнікі, розныя дапаможнікі па беларускай

мове, а варыянтнасць усе ж існуе.

Зразумела, узнікае пытанне, у якой ступені формы тыпу нясём – нясем,

несяце – несяцё адлюстраваны ў працах па беларускаму мовазнаўству,

якую ацэнку яны атрымлівалі ў граматыках і дапаможніках па беларускай

мове, у якіх адносінах яны знаходзіліся да літаратурнай нормы?

У кадыфікацыі норм разглядаемых дзеяслоўных форм можна выдзеліць

тры перыяды: перыяд, які пачынаецца з «Беларускай граматыкі для школ»

Б Тарашкевіча, другі перыяд ахоплівае 1934–1957 гг. (ад выхаду ў свет

Правапісу беларускай мовы да прыняцця Саветам Міністраў Беларускай

ССР пастановы «Аб удакладненні і частковых зменах існуючага

беларускага правапісу»), трэці перыяд – пасля 1957 г.

Формы 1-й асобы множнага ліку

Ю.Ф.Мацкевіч у сваім даследаванні, прысвечаным дзеяслову, адзначае,

што форма 1-й асобы множлага ліку на –ом ад дзеясловаў першага

спражэння з націскам на канчатку належыць да агульнапашыраных рыс

беларускіх гаворак і шырока адлюстравана ў творах Я.Купалы, Я.Коласа,

К.Крапівы, М.Лынькова, М.Танка, П.Панчанкі і інш.

Улічваючы распаўсюджанасць гэтых форм у народных гаворках (яны

былі адзначаны ў матэрыялах Я. Ф. Карскага, Е. Р. Раманава, П. В. Шэйна),

ужыванне іх у мове «Нашай Нівы», творах Дуніна-Марцінкевіча,

Ф. Багушэвіча і іншых, Б. Тарашкевіч спрабуе замацаваць іх як норму для

дзеясловаў першага спражэння з націскам на канчатку

. Ен дапускае

ўжыванне канчатка -ем (-ом) і ў дзеясловах другога спражэння, робячы да

форм siadz-im kryč-ym зноску “аbo: siadzióm, bajómsia, kryčóm, maūčóm”.

Б.Тарашкевіч не мяняе сваіх адносін да форм на -ем (-ом) для дзеясловаў

першага спражэння і ў наступных выданнях «Беларускай граматыкі для

школ». Націскны канчатак -ём (пасля шыпячых і р – -ом) знаходзім і ў

іншых дапаможніках па беларускай мове таго часу.

У якасці асноўнага

падае канчатак -ём (-ом) для дзеясловаў першага спражэння Я. Лёсік.

Аднак ён адзначае, што «калі націск прыпадае на канчатак, то асноўны

мяккі зычны можа замяняцца цвёрдым (а часам – зацвярдзелым): нясём –

нясом, сядзім – сяджом, ідзём – ідом, грызём – грызом...»

Ужыванне

канчатка -ем (-ом) у дзеясловах другога спражэння (крычым -- крычом,

маўчым – маўчом, сядзім – сядзём) тлумачыцца уплывам аналогіі з боку

дзеясловаў першага спражэння.

Але з цягам часу стала відавочным, што і ў Граматыцы Б. Тарашкевіча

і ў падручніках Я. Лёсіка мелі месца недахопы, спрэчныя пытанні, аб чым

гаварыў сам Тарашкевіч у прадмове да 5-га выдання «Беларускай

Граматыкі для школ» (1929). Наспела патрэба рэформы правапісу. Была

створана правапісная камісія, якая падрыхтавала праект правапісу,

апублікаваны ў 1930 г. Аўтары праекта прапанавалі для дзеясловаў

першага спражэння ў 1-й асобе множнага ліку пад націскам захаваць у

якасці нормы канчатак -ём (-ом), не пад націскам – канчатак -ем (-ам):

нясём, ідзём, будзем, пойдзем.

Аднак у Правапісе беларускай мовы 1934 г.

г. на падставе Пастановы СНК БССР 1933 г «Аб зменах і спрашчэнні

беларускага правапісу» дзеясловы першага спражэння ў цяперашнім і

будучым простым часе пададзены пад націскам толькі з канчаткам -ем

(-эм): ідзем, бярэм, сцеражэм, збярэм.

Атрымалася, што ў якасці літаратурнай нормы была замацавана старая

форма з канчаткам -ем (-эм) -€мъ, якая ў беларускіх гаворках мела

абмежаваную тэрыторыю ўжывання (частка Гродзенскай вобл. і Брэсцкая

Мацкевіч Ю. Ф. Марфалогія дзеяслова ў беларускай мове. Мн., 1959. С 144—150

Taraškiewič B. Bielaruskaja hramatyka dla škol. Wilnia, 1918. С.61

Там жа. С.62

Багдановіч А.В. Беларуская мова. Падручнік для тэхнікумаў і самаадукацыі. Мн., 1927. С.126

Лёсік Язэп. Граматыка беларускай мовы. Морфолёгія. Мн., 1927. С.55

Лёсік Язэп. Граматыка беларускай мовы. Морфолёгія. Мн., 1927. С.54

Беларускі правапіс (праект). Апрацаваны правапіснай камісіяй Беларускае Акадэміі навук. Мн.,1930. С

С 29.

Правапіс беларускай мовы. Мн., 1934. С. 38.

вобл.) Гэтага канчатка як нарматыўнага прытрымліваліся і пазнейшыя

падручнікі, граматыкі і дапаможнікі

Але канчатак -ём (-ом) пад уплывам народных гаворак (відаць, і пад

уплывам старой правапіснай нормы) ужывалі ў сваіх творах Я. Купала,

Я. Колас, К.Крапіва, М. Лынькоў, К. Чорны, П. Броўка, М. Танк і іншыя

пісьменнікі. Формы ж на -ем (-эм), хаця і тэрытарыяльна абмежаваныя, у

адпаведнасці з правапіснымі нормамі 1934 г. пашыраліся ў мове мастацкай

літаратуры, асабліва ў мове малодшага пакалення беларускіх пісьменнікаў,

нагрыклад у П. Глебкі, А.Куляшова, I. Шамякіна і інш. Але гэта не

выключала ўжывання імі і канчатка -ём (-ом). Такім чынам,

«несуадпаведнасць паміж дыялектнай базай і нормай літаратурнай мовы

прывяла да ўжывання ў мове мастацкай паралельных форм на -ом і -ем»

У 1957 г былі прыняты ўдакладненні беларускага правапісу па раду

пазіцый, у тым ліку і па форме 1-й асобы множнага ліку дзеясловаў

цяперашняга і будучага простага часу абвеснага ладу. У выніку ў якасці

арфаграфічнай нормы (для дзеясловаў першага спражэння – Г. А.) была

прынята форма з канчаткам -ём (-ом) пад націскам, якая адпавядала

найболып пашыранай у беларускіх гаворках форме тыпу ідзём, нясём,

бяром, сцеражом.

Пасля гэтага граматыкі беларускай мовы, падручнікі і

дапаможнікі прытрымліваліся ўстаноўленай літаратурнай нормы і падавалі

формы з канчаткам -ём (-ом) пад націскам.

Але на практыцы наглядалася і наглядаецца ўжыванне форм І-й асобы

множнага ліку дзеясловаў першага спражэння з варыянтнымі канчаткамі

-ём (-ом) і -ем (-эм). Асабліва праяўляецца функцыянаванне варыянтных

форм у апошняе дзесяцігоддзе, прычым не толькі ў мове мастацкай

літаратуры, але і ў мове перыядычнага друку, у перадачах па радыё і

тэлебачанні. Вар'іраванне дзеяслоўных форм мае месца нават у мове

аднаго і таго ж аўтара. Прычым трэба адзначыць, назіраецца тэндэнцыя да

пашырэння форм з націскным канчаткам -éм (-эм).

Бязносік К. і Севярнёва А. Беларуская мова. Падручнік для чацвёртага класа. Мн., 1934. С. 42; Шэўчык

Н. I. і Саломенік А.С. Граматыка. Частка першая. Марфалогія. Падручнік для 5 і 6 класаў сярэдняй

школы. Мн., 1936. С. 100; Гурскі К.I., Ломцеў Т.П., Шкляр Г.3., Рохкінд С.Л. Курс сучаснай беларускай

мовы (Фанетыка. Марфалогія. Лексіка). Мн., 1940. С. 125; Ломтев Т.П. Грамматика белорусского языка.

М., 1956. С 122.

Мацкевіч Ю. Ф. Марфалогія дзеяслова ў беларускай мове. С. 150.

Аб удакладненні і частковых зменах існуючага беларускага правапісу. Пастанова Савета Міністраў

БССР № 249 ад 11 мая 1957 г.

Янкоўскі Ф. Пытанні культуры мовы. Мн., 1961. С. 53; Граматыка беларускай мовы. Мн., 1962. Т.1. С.

350, Шуба П.П. Дзеяслоў у беларускай мове. Мн., 1968. С. 37, Юргелевіч П. Я. Курс сучаснай беларускай

мовы з гістарычнымі каментарыямі. Мн. 1974; Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія. Мн.,

1975. С. 184; Беларуская граматыка. Частка I. Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск.

Мн., 1985. С. 166; Беларуская мова/Пад агульн. рэд. Г. М. Малажай. Мн., 1986. С.119—120; Беларуская

мова. Цяжкія пытанні фанетыкі, арфаграфіі, пунктуацыі. Мн., 1987. С.124; Шуба П.П. Сучасная

беларуская мова. Марфаналогія. Марфалогія. Мн., 1987. С 211; Кривицкий А А., Михневич А. Е.,

Подлужный А.И. Белорусский язык для говорящих по русски. Мн., І990. С. 197; Беларуская мова/Пад

агульн. рэд. праф М. С. Яўневіча. Мн., 1991. С. 222; Кривицкий А. А., Подлужный А. И. Учебник

белорусского языка. Для самообразования. Мн., 1994. С. 151. Сямешка Л. І., Шкраба I. Р., Бадзевіч 3. I.

Курс беларускай мовы. Мн., 1996. С 394.

Прывядзём прыклады на -ём (-ом): Хто не хоча купацца – гвалтам

акунём (I. Шамякін. Маладосць. 1997. № 1. С. 30); Мы ідзём па разорцы

між бульбоўніку, які прыемна дакранаецца до ног (А.Жук. Полымя. 1997.

№ 1. С. 57); Усё з нараджэннем даецца нам. I ўсё мы завём Радзімаю (В.

Зуёнак. Полымя. 1995. № 5. С 58), Бяром выдатныя ўраджаі, Жывём – дай

божа! Грэх маніць (Н. Гілевіч. Родныя дзеці. 1995. С.156), Прывядзём тут

поўны аўтэнтычны тэкст гэтага дакументу (Н. Недасек. Спадчына.

1998. № 1. С. 56), Мо ў канцы тыдня каня на ферме вазьму, дык пляц

перааром (А.Ветах. Маладосць. 1997. № 6. С. 15). Прыклады на -éм (-эм):

Дзеля аб'ектыўнасці прывядзем гэты тэкст поўнасцю (Ю.Віцьбіч.

Спадчына. 1998. № 1. С. 142), Давай спынімся. Атосу троху адагнем (Я.

Сіпакоў. Полымя. 1989. № 11. С. 11), І вось жывем па розных гадзінніках

(А. Вярцінскі. Полымя. 1998. № 1. С 8), Усе мы рвемся ў сталіцу

ашчаслівіць літаратуру (С. Грахоўскі. Полымя. 1995. №3. С. 160), П'ем

гарбату з варэннем, з булачкамі (А. Ждан. Полымя. 1996. № 10. С. 39), Мы

з Машай не думалі, што так хутка апынемся ў Мінску (І.Шамякін.

Полымя. 1996. № 2. С. 144); І мы смяемся (Я.Брыль. Полымя. 1996. № 5. С.

88), |Палкоўнік Прыгодзіч:| – Хіба ж забыў? Даб 'ем лютага звера ў яго

ўласным логаве. Значыць, ідзем пакуль па крайняй меры да Бярэзіны

(I.Чыгрынаў. Полымя. 1996. № 1. С. 172), Спадзяемся, што публікацыя

паспрыяе вяртанню гэтых каштоўнасцяў у беларускую мастацкую

спадчыну (Спадчына. 1995. № 5. С. 5), Пішы. Жджэм адказу (А. Ветах.

Маладосць. 1997. № 6. С. 18), Адыходны дзень не выбіраем, Развітальны

водпуск не бярэм (В. Ракаў. Полымя. 1995. № 2. С. 67), Спадзяемся, што з

гэтага інтэрв’ю штаты нашай газеты змогуць зрабіць сабе высновы па

гэтых пытаннях (Звязда. 19.01.1996), Мы не нясем адказнасці за змест

рэкламы (Звязда.14.01.1998), І не перастаем здзіўляцца (Лім. 1997. № 21);

Прывядзем прыклады (Беларуская мова ў другой палове XX стагоддзя.

Мн., 1998. С 178) і інш.

Вельмі часта формы 1-й асобы множнага ліку з канчаткам -éм (-эм)

можна пачуць у радыё- і тэлеперадачах: перадаем для імянінніцы гэту

песню; дасягнем новых поспехаў; назавем наступныя артыкулы; першымі

правядзем жніво; слова, якое мы даем сабе; мы перадаем для жанчын

песні і г. д.

Як бачым, варыянтнасць – з'ява жывая, і пазбегнуць яе поўнасцю ў

некаторых граматычных катэгорыях не ўдаецца. Чым гэта растлумачыць?

Зразумела, што частка носьбітаў беларускай мовы выкарыстоўвае форму з

канчаткам éм (-эм) як форму сваёй роднай гаворкі. Акрамя таго,

пашырэнне гэтай формы ў моўнай практыцы апошніх гадоў, магчыма,

выклікана тым, што пэўная частка гаворачых па-беларуску шляхам звароту

да Правапісу 1934 г. імкнецца адштурхнуцца ад пануючай у беларускіх

гаворках і пададзенай у «Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі»

(Мн., 1959) формы з канчаткам -ём (-ом), каб адмежавацца ад рускай мовы

(ідзём – идём, бяром – берём). Такім чынам, назіраецца адступленне ад

існуючых цяпер правапісных норм.

У лінгвістычнай літаратуры выказвалася думка аб непажаданай

аманіміі на ўзроўні марфалогіі. А якраз пры выкарыстанні формы 1-й

асобы множнага ліку абвеснага ладу з канчаткам -éм (-эм) і ўзнікае такая

аманімія: формы з гэтым канчаткам супадаюць з спецыфічнымі

нарматыўнымі формамі 1-й асобы множнага ліку загаднага ладу ад

дзеясловаў, якія ў 2-й асобе адзіночнага ліку загаднага ладу маюць

канчатак -і (-ы): няс-і! – няс – ем! збяр – ы! – збяр –эм!

Дарэчы, у «Беларускай граматыцы для школ» Б. Тарашкевіча і ў

«Граматыцы беларускай мовы» Я. Лёсіка захоўвалася розніца паміж

формай 1-й асобы множнага ліку абвеснага ладу і формай 1-й асобы

множнага ліку загаднага ладу нясём і нясем! нясема! ідзём і ідзем! бяром і

бярэм!

Здаецца, было б мэтазгодна і цяпер у моўнай практыцы, асабліва ў

афіцыяльна-дзелавым, навуковым, публіцыстычным стылях,

прытрымлівацца правапіснай нормы, г. зн. ужываць формы 1-й асобы

множнага ліку цяперашняга і будучага простага часу з канчаткам -ём (-

ом).

У мове мастацкай літаратуры можна дапусціць ужыванне паралельных

форм з канчаткам -ём (-ом) і éм (-эм). Ю. Ф. Мацкевіч заўважае, што

пісьменнікі размяжоўваюць гэтыя формы як гутарковыя і літаратурныя.

«Адсюль вынікае і рознае стылістычнае выкарыстанне адзначаных

варыянтаў у мове сучаснай мастацкай літаратуры, што яскрава выяўляецца

ў вершаванай мове, дзе варыянт -ем звычайна выступае ва ўзвышаным

патэтычным стылі, а варыянты на -ом пераважаюць у дыялогах і простай

мове»

Формы 2-й асобы множнага ліку

Форма 2-й асобы множнага ліку цяперашняга і будучага простага часу

ад дзеясловаў, якія захоўваюць нерухомы націск на канчатку, можа

канчацца на -цé або –цё: гледзіцé – гледзіцё, несяцé – несяцё. Формы на –цé

уласцівы паўднева-заходняй групе беларускіх гаворак, формы на –цё –

паўночна-ўсходняй групе. Варыянты тыпу ідзяцё, ідзяцé былі зафіксаваны

ў дыялектных і фальклорных матэрыялах, сабраных у канцы мінулага

стагоддзя, у публікацыях газеты «Наша Ніва» (1906–1915), яны шырока

адлюстраваны ў мове мастацкай літаратуры больш ранняга і пазнейшага

перыяду XX ст. “Першы з іх, – як адзначае Ю. Ф. Мацкевіч, – які

выходзіць далёка за межы паўночна-ўсходніх гаворак, складае тыповую

асаблівасць мовы Я. Купалы, другі характэрны для мовы Я. Коласа,

К. Чорнага, К. Крапівы, П. Глебкі, М. Лынькова, М. Танка і іншых

пісьменнікаў, якія праз мову персанажаў падкрэсліваюць тыповую

Мацкевіч Ю.Ф. Марфалогія дзеяслова ў сучаснай беларускай мове. С.150.

асаблівасць паўднёва-заходніх беларускіх гаворак. У падобных

стылістычных умовах, г. зн. у мове персанажаў, старэйшае пакаленне

беларускіх пісьменнікаў шырока выкарыстоўвае варыянт формы на -цё

тыпу ідзяцё як тыповую рысу пераходных гаворак»

Б. Тарашкевіч у «Беларускай граматыцы для школ» (1918) ад усіх

дзеясловаў незалежна ад тыпу спражэння для 2-й асобы множнага ліку

цяперашняга і будучага простага часу пад націскам падаваў форму на –

цё:niasicio, piačycio, siadzicio, kryčycio. Я. Лесік, улічваючы

распаўсюджанасць форм на -це і -цё ў беларускіх гаворках, а таксама

шырокае выкарыстанне абодвух варыянтаў пісьменнікамі, быў менш

катэгарычным і дапускаў формы на -це і –цё: «Другая асоба множнага ліку

канчаецца на -це як у першым, так і ў другім спражэньні, з адпаведным

свайму спражэньню галосным перад «це», прычым калі на «це»

прыходзіцца націск, то можа быць і (цё), дзеясловы зваротнага стану

пасьля «це (цё)» маюць ся, напр. везяце(цё), несяце(цё), памраце(цё),

бераце(цё), уяце(цё), ясьце(цё), расьцяце(цё), крычыце(цё,) стаіце(цё),

сьпіце(цё), чуеце, чытаеце, пішаце, кажаце, косіце, гамоніце, просіце,

гаворыце; баіцеся – баіцёся, засьмеяцеся – засьмеяцёся...”

перапрацаваным і пашыраным выданні «Беларускай Граматыкі для школ»

(1929. С. 94–95) Б. Тарашкевіч прапануе для дзеясловаў першага

спражэння ўжываць формы на -цё (несяцё, берацё), для дзеясловаў другога

спражэння – формы на -цé (сядзіцé, маўчыцé). Але, нягледзячы на

прапанаваныя Б. Тарашкевічам і Я. Лёсікам варыянты з націскам на

апошнім галосным канчатка, характэрныя большасці беларускіх гаворак,

«Правапіс беларускай мовы» (1934) у якасці нормы беларускай

літаратурнай мовы зацвердзіў акцэнталагічны варыянт з націскам на

тэматычным галосным (бярэ′це, сцеражэ′це, ідзéце, вядзéце, збярэ′це),

дыялектная база якога нязначная, а іменна абмяжоўваецца «часткай

тэрыторыі Гродзенскай і Брэсцкай абласцей, аднак у апошняй націск на

тэматычным галосным захоўваецца толькі ў дзеясловах першага

спражэння».

Вызначанай правапісам нормы ў асноўным прытрымліваліся

беларускія пісьменнікі малодшага пакалення. Формам з націскам на

апошнім галосным канчатка аддавалі перавагу Я. Купала, Я. Колас, М.

Лынькоў, К. Чорны, хаця і ў іх творах сустракаюцца выпадкі ўжывання

форм 2-й асобы множнага ліку з націскам на тэматычным галосным

Такім чынам, у моўнай практыцы таго перыяду наглядалася

суіснаванне варыянтных форм 2-й асобы множнага ліку. Таму ў «Правілах

беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» (1959) на падставе Пастановы Савета

Міністраў Беларускай ССР ад 11 мая 1957 г. «Аб удакладненні і частковых

Мацкевіч Ю.Ф. Марфалогія дзеяслова ў сучаснай беларускай мове. С.170.

Лёсік Язэп. Граматыка бсларускае мовы. Морфолёгія. С. 55.

Мацкевіч Ю.Ф. Марфалогія дзеяслова ў сучаснай беларускай мове. С.170

Там жа.

зменах існуючага беларускага правапісу» ў якасці нормы быў замацаваны

адзін з варыянтаў націскнога канчатка, а іменна варыянт на –цé: берацé,

сцеражацé, ідзяцé, несяцé, кладзяцé. Услед за гэтым граматыкі і падручнікі

па беларускай мове ўнеслі адпаведныя змены і давалі ў 2-й асобе множнага

ліку толькі формы на –цé.

Праўда, некаторыя мовазнаўцы дапускаюць варыянтную форму на -цё

(ідзяце і ідзяцё, маўчыце і маўчыцё, ясце і ясцё, дасце і дасцё) Але, як

адзначае Ф. Янкоўскі, перавага за формай на –це

. Некаторыя аўтары

падручнікаў і дапаможнікаў па беларускай мове дапускаюць форму на -цё

толькі для дзеясловаў есці і даць: ясцё, дасцё.

І пісьмовая і вусная моўная практыка апошніх гадоў таксама дае

прыклады варыянтных форм 2-й асобы множнага ліку – Куды вы везяце

нас? – каторы раз задавала яна пытанне (В. Іпатава. Полымя. 1997. № 11.

С. 25); – А заўтра з раніцы прывезяце (В. Кадзетава. Маладосць. 1998. № 1.

С. 33); – Эй, людзі, не напірайце... усе паздаяце, мы вас мігам абслужым

(А. Бароўскі. Маладосць. 1998. № 5. С. 150); Напрыклад, у «Зорным

экспрэсе» вы седзіце сярод людзей, якія катаюцца на ролікавых каньках

вакол вас (ЛіМ. 1997. № 4.) і: Седзіцё там, а тут бульбу жукі ледзьве не

з'елі (В. Кадзетава. Маладосць. 1998. № 1. С. 33); – Дажджу баіцёся?

(Я.

Брыль. Полымя. 1998. № 2. С 10); Вы кожны дзень паўз мяне ўдалячынь

леціцё (М. Дукса. Маладосць. 1995. № 4. С. 76); Што так глядзіцё?

(В.

Быкаў. Полымя. С. 13. №6.).

Адзначаюцца таксама выпадкі ўжывання форм 2-й асобы з націскам на

тэматычным галосным. Напрыклад: Я баялася, што вы мяне завязеце да

чорта на кулічкі (Г. Марчук. Полымя. 1995. № 3. С. 42); – Гора мне з вамі:

не беражэцеся, мабыць, басанож па вадзе, па балоце, а потым прастуда

(I. Капыловіч. Полымя. 1997. № 8. С. 103); Ну што ж вы, Родныя дзяды,

Жывеце даўняю навукай І ўсе апошнія гады Ваюеце супроць унукаў?

(Г.

Бураўкін. Полымя. 1996. № 8. С. 7); Ваш ураджай будзе багацейшы, калі

вы своечасова ўнясеце ядахімікаты (Беларускае радыё. 02. 04. 1997);

Рубрыка, якую вы вядзеце ў часопісе (Там жа, 03. 04. 1998)

Калі падвесці вынікі зробленым назіранням, то трэба адзначыць, што

на працягу ўсяго перыяду (пачынаючы ад публікацый «Нашай Нівы») пры

ўжыванні дзеяслоўнай лексікі, нягледзячы на пэўныя нарматыўныя

ўстаноўкі, для форм 1-й і 2-й асобы множнага ліку характэрна было

вар'іраванне: нясём -- нясéм, бяром – бярэм, седзіцё – седзіцé, несяцё –

несяцé – нясéце, гледзіцё – гледзіцé – глядзіце і інш.

Зразумела, што перакрэсліць наогул вар'іраванне нельга, ды ў гэтым

няма патрэбы. Але варыянтыя формы павінны мець сваё прызначэнне.

Янкоўскі Ф. Пытанні культуры мовы. С. 54. Яго ж: Роднае слова. Мн., 1972. С. 77—78.

Шуба П.П. Дзеяслоў у беларускай мове. Мн., 1968. С.38; Кривицкий А.А., Михневич А.Е., Подлужный

А.И. Белорусский язык для говорящих по-русски. С.198.

Так, формы 1-й асобы множнага ліку з націскным канчаткам -éм (-эм)

дзеясловаў першага спражэння і формы 2-й асобы множнага ліку на -цё або

з націскам на тэматычным галосным (жывéце, глядзіце) як стылістычны

сродак дапускаюцца ў мове мастацкай літаратуры. Што датычыць

афіцыйна-дзелавога, навуковага, публіцыстычнага стыляў, то неабходна

прытрымліваца норм існуючага правапісу, г. зн. ужываць формы 1-й асобы

множнага ліку цяперашняга і будучага простага часу ад дзеясловаў

першага спражэння пад націскам з канчаткам -ём (-ом), формы 2-й асобы

множнага ліку ад дзеясловаў абодвух спражэнняў пад націскам – з

канчаткам –цé.

Беларуская лінгвістыка, 2000. – Вып.49. – С. 25-32.

І.Я. Лепешаў

ДЗЕЯСЛОЎ. СКЛАДАНАЯ ФОРМА ПРОШЛАГА ЧАСУ

<...Беларускай літаратурнай мове ўласцівы дзве формы прошлага часу

простая (пайшоў) і складаная (пайшоў быў). У складаную форму

ўваходзіць асноўны дзеяслоў (закончанага трывання) у спалучэнні з

дапаможным дзсясловам быць, які ставіцца ў той жа родавай і лікавай

форме, што і асноўны, дапасуючыся да яго. Такая форма прошлага часу

захавалася ў нашай мове са старажытнага перыяду; напрыклад, у дзённіку

Ф.Еўлашоўскага (XVI ст.) чытаем: «з Москвы был приехал», «з обу сторон

знесли были», «сестра Володымирова позвала была пана Троцкого».

Складаная форма прошлага часу выкарыстоўваецца, калі неабходна

выказаць даўномінулае дзеянне, якое адбылося раней за іншае, або

дзеянне, якое пачалося ці магло пачацца, але перапынілася іншым

дзеяннем. Абодва дзеясловы складанага прошлага часу змяняюцца па

ліках, а ў адзіночным ліку – па родах. Канфігурацыя гэтай формы ў

мужчынскім родзе такая: асноўны дзеяслоў + быў (дапаможны дзеяслоў

можа стаяць як пасля асноўнага, так і перад ім). «Памятаю, як адзін з

карэспандэнтаў, запытаўшы Коласа тут жа на двары аб тым, над чым зараз

працуе паэт, зусім разгубіўся быў, пачуўшы жартоўны адказ: – А хіба,

браток, не бачыш – дровы сяку»! (М.Лынькоў); «у гэтым збожжы пагрэў

быў рукі» (К.Крапіва). У жаночым родзе: асноўны дзеяслоў + была.

«Прызба па самыя вокны зарасла была лебядою і лопухам» (К.Чорны);

«была ўзялася» (Л.Гаўрылкін). У ніякім родзе: асноўны дзеяслоў + было:

«Усё далей адплывала тое, што было з'явілася там, у пакоі, за ўспамінамі»

(П.Галавач); «Вераб'інае воінства было памкнулася ўслед...» (М.Лужанін).

У множным ліку: асноўны дзеяслоў + былі. «Каб мір зберагчы, мы

згадзіліся былі на унію» (У.Караткевіч); «перайшлі былі» (Я.Колас); «былі

пазаставаліся» (У. Дубоўка).

Хоць у сучаснай літараіурнай мове, як відаць з прыведзеных і шмат

якіх іншых прыкладаў, прошлы складаны час паслядоўна

выкарыстоўваецца аўтарытэтнымі аўтарамі ў яго нарматыўнай форме,

аднак іншы раз у друку можна сустрэць і памылковыя ўжыванні: «пачалі

было», «памкнуўся было», «прыціснулі было», «сустрэў было», «хацела

было выскачыць», «пыталіся мы было». Магчыма, яны выклікаюцца

ўплывам рускай мовы, дзе дапаможны дзеяслоў у такіх канструкцыях

ператварыўся ў нязменную часціцу было.

Прайшло амаль 50 гадоў, калі ў акадэмічным падручніку «Курс

сучаснай беларускай літаратурнай мовы: Марфалогія» (Мн., 1957)

ужыванні тыпу «пайшоў было» ацэньваліся як «адхіленне ад літаратурнай

нормы» (с. 179). У некаторых жа сучасных падручніках і дапаможніках

складаную форму прошлага часу або зусім абыходзяць і нават не

ўпамінаюць пра яе, або кваліфікуюць як асаблівасць гутарковага стылю. А

ў акадэмічнай «Беларускай граматыцы. Ч. 1» (Мн,, 1985) гаворыцца, што

гэтыя складаныя формы «бытуюць у асноўным у гутарковай вуснай мове і

ў мове мастацкай літаратуры і выходзяць за межы літаратурнай нормы»

(с. 163). 3 гэтым, аднак, нельга згадзіцца. Ды і ТСБМ (т. 1. с. 432) падае

ўжыванне дзеяслова быць у саставе складанага прошлага часу як норму

літаратурнай мовы (без ніякіх стылістычна абмежаваных памет).

Несумненна, гэта форма павінна кваліфікавацца як нарматыўная для ўсіх

стыляў мовы.

Што да ўскосных склонаў дзеепрыметніка, дык пры ім ужываецца

дапаможны дзеяслоў у форме ніякага роду: «ускапаную было градку».

Параўн. і ў санеце Я.Купалы «Для Бацькаўшчыны»; «Я зноў заснуўшую

было жалейку бяру і пробую ў ёй галасоў»...>

І.Я.Лепешаў.

Сучасная беларуская літаратурная мова:

Спрэчныя пытанні. – Гродна, 2002. – С. 177-178.

ДЗЕЕПРЫМЕТНІК

Анатоль Клышко

ПРА ЛЯМАНТ -уючых I «ЛЕМАНТУЮЧЫХ»...

А я вось з сваёй мовы выкараняю гэтакія формы і

змагу без іх выказаць беларускаю моваю, што

хачу.

Кузьма ЧОРНЫ.

ЗДАЕЦЦА, зноў пра дзеепрыметнік... Так, пра той самы

дзеепрыметнік, які ўсё ніяк не можа атайбавацца ў беларускай мове, хоць

дзе-хто сёння спрабуе нават выдаць яго за тубыльца....

Памятаецца, неяк год восем назад у рэдакцыі адной з рэспубліканскіх

газет зайшла аб гэтым размова. Малодшы навуковец, які быў тут, заўзята

пачаў даводзіць, што калі б Кузьма Чорны жыў цяпер, ён у дзве рукі

галасаваў бы за дзеепрыметнік, бо сёння, у наш век навукі і тэхнікі, без

гэтай формы ніяк не абыдзешся. I ён красамоўна, на прыкладах даказваў

гэта сваім няўменнем перакладаць. I можа якраз у гэты час, калі малодшы

навуковец намагаўся падвесці навуковы грунт пад дзеепрыметнік, вось

што адзначаў адзін з заснавальнікаў новай літаратурнай беларускам мовы,

віцэ-прэзідэнт Акадэміі навук БССР, народны паэт Беларусі Якуб Колас:

«Без усякай патрэбы і радыё і «беларускія газеты засмечваюць мову не

ўласцівымі ёй формамі, як «выдаткаваемыя», «засылаемыя», «брыгада,

узначальваемая», «навучаючыяся», якія не бытуюць у беларускай мове».

Вядома, людзям, якія, не ведаючы беларускай мовы, хочуць

перакладаць, куды зручней было б, каб перакладаць зусім не трэба было–а

толькі пісаць беларускімі літарамі. Але ж кожная мова па-свойму рупіцца,

каб быць дакладнай у перадачы думкі, у кожнае мовы свае сродкі. Што ў

адной гаворыць кантэкст, у другой–добра выказвае слова, у трэцяй–гэту

работу бярэ на сябе граматычная катэгорыя. Як старанна, хораша і

непадобна працуюць людскія мовы! I ніводнаму рускаму перакладчыку не

прыходзіць у галаву, каб які дзесятак часоў, скажам, французскага

дзеяслова перадаваць і на рускай мове роўна такой жа коль-касцю часоў

або перакладаць з нямецкай мовы на рускую артыклі. Каму патрэбны былі

б такія пераклады, якія зноў трэба перакладаць! А між тым, у нас падчас

знаходзяцца такія перакладчыкі. 3амест таго каб глыбей вывучаць

беларускую мову, яны, здаецца, гараць адзіным жаданнем–як бы яе

«ўдасканаліць». Я нават думаю, што такія людзі, чаго добрага,

даведаўшыся, што ў абазінскай мове дзеепрыметнік мае аж восем форм

часу або што ў ёй, як і ў яе сваякоў–у абхазска-адыгейскіх мовах, гэтая

катэгорыя не толькі змяняецца на ўзор дзеяслова па ліках, але і асобах,

усур'ёз уздумаюць і рускую мову ўзбагачаць адпаведнымі формамі, ды

яшчэ пачнуць спрагаць рускі дзеепрыметнік!.. Што ўжо казаць пра

пачуццё гэтых людзей да тых нямногіх форм дзеепрыметніка, якія

бытуюць у рускай мове! Самому Максіму Горкаму было б ніякавата перад

імі за тое, што ён у лісце да аднаго аўтара пісаў: «...язык наш... достаточно

богат. Но у него есть свои недостатки, и один из них–шипящие

звукосочетания: вши, вша, вшу, ща, щей. На первой странице рассказа вши

ползают в большом количестве «прибывшую», «проработавший»,

«говоривших»... Вполне можно обойтись без насекомых».

А ў нас чытаеш якую газету ці кнігу–і бачыш, як прыгожы беларускі

дзеяслоў раптам перад назоўнікам пачынае завываць–уючы, юючы ці

леманта-ваць–-аючы, яючы. (Ці не пра глум над сабою, пра аўтарскую

сваволю?) А мы спакойна глядзім на гэты гвалт. А дзе-хто і старанна

падлічвае гэты енкат, каб пасля, спасылаючыся на працэнты, узаконьваць

такія формы. Нібыта непісьменнасць, калі яна часта ўжываецца, можна

выдаць за пісьменнасць. I хоць нашы вядомыя знаўцы мовы, такія, як Якуб

Колас, Кандрат Крапіва, Кузьма Чорны, Пятро Глебка, неаднойчы пісалі