Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

для граматычнай тыпалогіі дапаўненне. Ён піша: «Класы, якія фактычна

або фіктыўна грунтуюцца на форме аб'екта, могуць быць у розных мовах

амерыканскіх індзейцаў адкрытымі або скрытымі»

. 3 гэтага і вынікае, што

тыпалогія павінна быць арыентавана не на дыхатамію «лексічнае –

граматычнае», а на траякі падзел «лексічнае – скрыта-граматычнае –

адкрытаграматычнае». Няцяжка ўявіць, якая колькасць граматычнай

шфармацыі застаецца па-за увагай даследчыка, калі ён свядома або

несвядома ігнapye скрытаграматычны аспект моўнай структуры.

Нарэшце, варта адзначыць, як Б. Уорф ацэньваў адносіны скрытых

катэгорый да рэчаіснасці. I тут, як здаецца, ён падышоў да праблемы

дастаткова гібка. Ён указваў, што у скрытых катэгсрыях «часта бачаць

адлюстраванне аб'ектыўных адрозненняў; на самой справе тэта хутчэй

граматычныя катэгорыі, якія проста да пэўнай ступені суадносяцца з

аб'ектыўнай рэчаіснасцю. Верна, што яны могуць адлюстроўваць вопыт,

але ён праяўляецца ў рамках пэўнай лінгвістычнай схемы, тэта не той

вопыт, што аднолькавы для ycix назіральнікаў»

Пасля прац О. Есперсена, I. I. Мешчанінава, Б. Уорфа пытанні

скрытых семантыка-сінтаксічных катэгорый сталі прадметам увагі многіх.

моваведаў. Агульныя катэгорыі, якія ўтвараюць лагічны каркас кожнай

мовы і не залежаць ад спосабу іх перадачы, бачыць у мове Э. Кашмідэр.

На яго думку, катэгорыі ліку, часу і падобныя «моцна узаемазвязаны, i

гэтыя сувязі не мяняюцца ад таго, што у той ці іншай мове яны

вызначаюцца па кантэксту або выражаюцца неграматычнымі

сродкамі»

Наяўнасць у мове прамежкавых (паміж лексічнымі і граматычнымі)

абстракцый адзначаў I. Польдаўф. Ён пicaў: «Абстракцыі, якія не

маюць фармальнага выражэння, звычайнага для дадзенай галіны (г. зн.

выражэння пры дапамозе слова ў галіне лексікі ці пры дапамозе

фармальнай граматычнай катэгорыі ў галіне граматыкі), я называю,

беручы тэрмін са старой псіхалогі, лімінальнымі, паколькі яны з'яўляюцца

фактарамі, што дзейнічаюць на той мяжы, праз якую адбываецца скачок

са сферы лексгчных абстракцый у якасна іншую сферу абстракцый

граматычных»

. Было б грубым механіцызмам, адзначае I. Польдаўф,

адмаўляць рэальнасць абстрагуючага працэсу там, дзе яго вынік не

замацаван у слове або ў фармальнай граматычнай катэгорыі. Ён не

разглядае спосабы матэрыяльнага выражэння лімінальных

абстракцый, але i не адмаўляе таго, што такія спосабы існуюць, бо

«любая абстракцыя атрымлівае сацыяльнае існаванне толькі у сувязі з

Б.Л. Уорф. Грамматические категории. Сб. «Принципы типологического анализа языков

различного строя», стр. 48.

Там жа, стар. 50.

E. Koschmieder. Beiträge zur allgemeinen Syntax. Heidelberg, 1965, S. 19.

И. Польдауф. Место грамматики и лексикологии в изучении вопросов глагольного вида. Сб.

«Вопросы глагольного вида». М., 1962, стр. 80.

мовай»; слова ж у лексіцы і фармальная катэгорыя ў граматыцы – толькі

найпрасцейшае выражэнне граматычнай абстракцыі

Выпрацоўваючы паняційны апарат для апісання стану дзеяслова,

да цікавячай нас праблемы звярнуўся Б. Гаўранак. Ён бачыць у

паняційных катэгорыях інтэлектуальнае скарачэнне эмпірыі,

спрашчэнне яе і пярэчыць Б. Трнку, які лічыў, што ў есперсенаўскай

трыядзе «форма – сштаксічная катэгорыя – паняційная кагэгорыя»

сярэдняе звяно лішняе. Падзел, прапанаваны О. Есперсенам, піша

Б. Гаўранак, «дапамагае адрозніваць паняцйныя катэгорыі, якія маюць у

мове граматычныя катэгорыі i якія ix не маюць; у сваю чаргу

граматычныя катэгорьй трэба адрозніваць ад фармальнага

выражэння...»

. Б. Гаўранак не толькі, як бачым, падтрымлівае думку аб

наяўнасці розных у фармальных адносшах катэгорый. Ён шукае вытокі

гэтых ідэй i прыходзіць да вываду, што погляды О. Есперсена на

паняційныя катэгорыі дазваляюць зблізіць яго канцэпцыю з вучэннем

А. Мар аб унутранай форме мовы, у прыватнасці у той мадыфікацыі

гэтага вучэння, якую надаў яму В. Порцыг

, i урэшце рэшт з ідэяй

чыстай граматыкі Э. Гусерля.

Калі услед за Б. Гаўранакам прасачыць гэту гістарычную лінію

(«Есперсен, Мар, Порцыг, Функе i інш.», як піша Б. Гаўранак), мы

непазбежна прыйдзем да сучаснага уяўлення аб глыбіннай i паверхневай

структуры выказвання i зноў сустрэнемся з імёнамі В. Гумбальта, які,

на думку Н. Хомскага, развіваў ідэі ўніверсальнай граматыкі Поль-

Раяля, i А. Мар, які «адным з першых дэманстратыўна звярнуўся да

спадчыны картэзіянскай філасофскай граматыкі...»

У сучаснае мовазнаўства паняцці глыбіннай i паверхневай

структуры ўведзены Ч. Хокетам. Ён пicaў у сваім «Курсе сучаснага

мовазнаўства»: «Цэлая сетка структуральных адносін паміж асобнымі

формамі, часам закранаючая i пазамоўны кантэкст, утварае як бы

перапляценне значымасцей, тольш частку якіх адкрывае даследчык на

першым этапе аналізу. Гэта частка належыць, можна сказаць, да

граматыкі павярхоўнай або паверхневай. Існуе, аднак, акрамя таго

шматслойная глыбінная граматыка, больш блізкая да асноўнай

праблемы: як тэта адбываецца, што мы гаворым i дабіваемся

ўзаемаразумення; але гэта граматыка толькі ў нязначнай ступені

узарана граматыстамі»

. Цяжка меркаваць, наколькі арыгінальная сама

ідэя Ч. Хокета, але калі разумець гэта выказванне як думку аб

семантычным інварыянце, які па-рознаму рэпрэзентуецца паверхневай

структурай, то тады храналагічныя рамкі семантычнага сінтаксісу

Там жа, стар. 79.

В. Havränek. Genera verbi v slovanskych jazycïch. Praha, 1928, S. 6.

Там жа, стар. 7.

В.А. 3вегинцев. Язык и лингвистическая теория. М., 1973, стр. 187.

Ch. F Hосkе11. Kurs jezykoznawstwa wspôtczesnego. Warszawa, 1968, s. 290—291.

павінны быць аднесены да IV ст. да н. э., калі Папп стварыў сваю

сінтаксічную тэорыю, згодна з якой у мове існуюць інварыянтныя

семантычныя адносіны, якія праяўляюцца ва ўcix моўных выразах i якія

можна разглядаць як вытворныя ад пэунай першаснай структуры

Створаную тэорыю семантычных адносін у сказе «можна разглядаць як

чыста семантычную інтэрпрэтацыю глыбіннай структуры»

У супадзенні або блізкасці канцэпцый вучоных розных эпох можна

бачыць адлюстраванне адзінства задачы i аб'екта даследавання. У

пэўных жа выпадках відавочны ўплыў, i тэта не адмаўляюць i самі

вучоныя. «Я лічу,– піша H. Хомскі,– што самай падыходзячай асновай для

даследавання праблем мовы i мыслення з'яўляецца сістэма ідэй,

распрацаваная як частка рацыяналісцкай псіхалогіі семнаццатага i

васемнаццатага стагоддзяў, дэталізаваная у некаторых важных адносінах

рамантыкамі і потым у мнопм забытая з прычыны таго, што ўвага была

перанесена па іншыя пытанні»

. Далей Н. Хомскі дае паступную

характарыстыку глыбіннай i паверхневай структуры, указаўшы, што

ідэя належыць мінулым стагоддзям, а тэрміналогія – дваццатаму:

«...мы можам... адрозніваць паверхневую структуру сказа, сістэму

катэгорый i складаючых, якая прама звязана з фізічным сігналам, i

глыбінную структуру, якая ляжыць у аснове паверхневай i таксама

з'яўляецца сістэмай катэгорый i складаючых, але больш абстрактнага

характару»

На падставе гэтай канцэпцыі ўзнікла значная колькасць прыватных

інтэрпрэтацый «глыбіннасці» i «паверхневасці» – ад фармальных да

уласна семантычных

. Згодна з адной з такіх інтэрпрэтацый, глыбінная

структура – тэта «лексіка-сінтакічная структура, ізаморфная ciтуацыі»

Тут мы сустракаемся не толькі з разуменіем сказа як знака сітуацыі, як

прапазіыйнага канцэпта, але i са зваротам да ідэі мыслідельных

катэгорый, якія на гэты раз выступаюць у выглядзе актантаў, г. зн.

тыповых удзельнікаў сітуацыі, або – у больш абстрактным разуменні – у

выглядзе паняційных i адпаведна семантыка-сінтаксічных катэгорый

тыпу агентыўнасць, адрасатнасць, прыладнасць i падобных.

Распрацоўкай пытанняў суадносін рэчаіснасці, семантыкі i граматыкі,

тыпаў граматычных катэгорый i сродкаў ix выражэння займаюцца i

H. E. Brekle. Generative Satzsemantik und transformationclle Syntax im Systemder englischen

Nominalkomposition, S. 94.

«Foundations of Language» № 5, 1969, p. 37.

H. Xомский. Язык и мышление. М., 1972, стр. 39.

H. Xомский. Язык и мышление. М., 1972, стр. 39-40.

«Вопросы языкознания» № 6, 1973, стр. 33—43; «Вопросы языкознания» № 3, 1973, стр. 50—61;

Тезисы научной конференции «Глубинные и поверхностные структуры в языке». М., 1972; «Вопросы

языкознания» № 5, 1973, стр. 126.

В.Г. Гак. К проблеме синтаксической семантики (семантическая интерпретация «глубинных» и

«поверхностных» структур). Сб. «Инвариантные синтаксические отношения и структура предложения»,

стр. 79.

caвецкія моваведы. Некаторыя работы ўжо упаміналіся. Пэўны ўклад у

распрацоўку цікавячай нас праблемы зрабiў A.M. Пяшкоўскі, якому

належыць ацзнка часцін мовы як «асноўных катэгорый мыслення ў ix

прымітыўнай агульнанароднай стадыі развіцця»

i папярэджанне пры

граматычным аналізе быць гатовымі да таго, каб шляхам

«анатамаравання» слова адкрыць «элементы значэння, непрыкметныя

пры агульным успрыняцці слова», якія могуць «аказацца з пэўнага

пункту погляду найважнейшымі»

Н.Ю. Шведавай належаць даследаванні праблемы лексічных

абмежаванняў у сінтаксісе i спроба агульнай тэорыі падпарадкавальнай

сувязі паміж словамі па падставе ix катэгарыяльных уласцівасцей

А.В. Бандарка стварыў рад прац, у якіх шырока выкарыстоўваецца

ідэя паняційных або, у яго інтэрпрэтацыі, функцыянальна-семантычных

катэгорый

У якасці папярэднікаў А. В. Бандаркі трэба назваць i чэшскіх

граматыстаў, напрыклад Ф. Копечнага, які вылучаў катэгорыі тыпу

«працэснасць наогул»

Важнае значэнне маюць шырокавядомыя працы Ю.Д. Апрэсяна, у

якіх абгрунтоўваецца i практычна распрацоўваецца ідэя

дыстрыбуцыйнай абумоўленасці значэнняў i вылучэння на гэтай

падставе класаў слоў.

У aпошні час распрацоўваецца часткова з апорай на замежныя

работы, часткова самастойна тэорыя спалучальнасці слоў на падставе

паняцця класемы

, г. зн. агульнай -семы двух слоў, што утвараюць

спалучэнне. Агульнага cпica класем пакуль што няма. Ззычайна да ix

адносяць такія семантычныя кампаненты агульнага значэння, як

адушаўлёнасць/неадушаўлёнасць, чалавечая icтотa/жывёла, мужчынскі

пол/ жаночы пол, дзеянне/стан, пераходнасць/непераходнасць i пад

. Пры

Пры гэтым падкрэсліваецца свядомы зварот да пазамоўнай рэчаіснасці i

крытыкуюцца тыя, хто «абмяжоўвае сябе рамкамі уласнай структуры

выказвання, не звяртаючыся ні да кантэкста, нi да сітуацыі, нi да адносін

лексем з экстралігвістычным светам. Taкi падыход недастатковы пры

вывучэнні семантычнага сінтэзу. Тут важна выявіць, у якой ступені, у

А.М. Пешковский. Русский синтаксис в научном освещении. М., 1956, стр. 74.

Там жа, стар. 70.

«Вопросы языкознания» № 6, 1960; Материалы и исследования по истории русского

литературного языка. М., 1962; «Prace komisij jezykoznawstwa» № 23, 1971. Warszawa.

А. В. Бондарко. Грамматическая категория и контекст. Л., 1971; А. В. Бондарко. О некоторых

аспектах функционального анализа грамматических явлений. Сб. «Функциональный анализ

грамматических категорий». Л., 1973.

Fr. Коpесnу. Zâklady ceské skladby. Praha, 1952, s. 76.

В.Г. Гак. К проблеме семантической синтагматики. Сб. «Проблемы структурной лингвистики

1971». М, 1972; В. Г. Гак. Проблемы лексико-грамматической организации предложения. Докт. дисс. М.,

1967.

В.Г. Гак. К проблеме семантической синтагматики. Сб. «Проблемы структурной лингвистики»,

стр. 375.

якіх дэталях i з якой мерай абагульнення сітуацыя адлюстроўваецца у

формах мовы, i выхад у план рэальнасці становіцца неабходны»

Існуе процілеглы пункт гледжання: «Вывучэнне семантычнага

аспекту мовы з апорай на пазамоўную рэчаіснасць нерацыянальнае»

Аўтар гэтага палажэння прапануе стварыць спецыяльную мовазнаўчую

дысцыпліну – прадсемантыку, якая будзе вывучаць ідэальныя моўныя

рэферэнты накшталт «прадмет», «дзеянне», «аб'ект», «адушаўлёнасць»,

«мнагакратнасць», «час» i пад. Ідэальныя моўныя рэферэнты

універсальныя, яны ўтвараюць сістэму, адзіную для ўcix натуральных

моў, але існуюць толькі дзякуючы існаванню моўных адзінак i толькі ў

тым сзнсе, што аб ix можна перадаць інфармацыю. Даныя аб стстэме

моўных рэферэнтаў можна здабыць толькі праз маўленчыя выказванні

Мы бачым тут спробу больш строга i з уласна моўных пазіцый падысці да

пытанняў скрытых граматычных катэгорый. Няцяжка выявіць рысы, якія

зъязваюць гэтыя погляды з ідэямі О. Есперсена, Э. Бенвеніста, А. Грэймаса

i іншых даследчыкаў.

Спроба вылучэння «залежных граматычных значэнняў», якія

з'яўляюцца як бы першай ступенню граматычнай абстракцыі, зроблена

I.П. Гвановай

. Залежнае граматычнае значэнне (зборнасць, рэчыўнасць i

i пад.) дазваляе класіфікаваць слоўнікавы састаў. Гэта класіфікацыя

вынікае з лексічнага значэння слоў, але прынцып атрымання труп слоў,

лічыць аўтар, з'яўляецца граматычным

. Ужываючы тэрмін «залежныя

граматычныя значэнні», I. П. Гванова тым самым падкрэслівае, што яны

не маюць выхаду ў план выражэння i адрозніваюцца ад граматычных

катэгорый, якія абавязкова абапіраюцца на матэрыяльныя паказчыкі.

Канкрэтныя, абстрактныя i рэчыуныя назоўнікі, піша I.П. Гванова,

«...разглядаюцца ў граматыцы, бо яны не абыякавыя для яе. Разам з тым

такі разгляд, уласна кажучы, нелагічны, паколькі яны не з'яўляюцца

граматычнымі катэгорыямі, бо не маюць пастаянных фармальных

паказчыкаў у сістэме словазмянення».

Празмерна вузкае, выключна марфалагічнае разуменне граматычнай

формы тут зусім відавочнае, i таму ўжо не выклікае здзіўлення наступны

вывад: «Скрозь i усюды i сама форма аказваецца фактычна неіснуючай

для пэўнай часткі слоўнага саставу той часціны мовы, якая абслугоўваецца

дадзенай катэгорыяй»

. Як тут не успомніць выказванне

А.М. Пяшкоўскага: «Чым важнейшае для мовы якое-небудзь фармальнае

значэнне, тым больш разнастайнымі i тым больш шматлікімі спосабамі

абазначаецца яно ў гукавым баку мовы, быццам мова yciмi даступнымі ей

Там жа, стар. 368.

«Вопросы языкознания» № 6, 1973, стр. 19.

Там жа, стар. 17, 21.

«Вестник ЛГУ», серия истории, языка и литературы, вып. 1, 1956.

Там жа, стар. 116.

«Вестник ЛГУ», серия истории, языка и литературы, стр. 106.

сродкамі імкнецца да пастаўленай сабе мэты выразіць тэта значэнне, i

абавязак даследчыка-моваведа–не толькі ўскрыць дадзенае значэнне на

яюм-небудзь адным факце, але i знайсці ўсе факты, якія выяўляюць яго,

як бы ні былі яны разнастайныя»

. Падкрэслім, што ў шырокім разуменні

граматычнай формы заключаўся пафас i вядомых граматычных прац

Л.У. Шчэрбы, але, як сведчаць шматлікія прыклады, задача грунтоўнага

даследавання формы ў граматыцы i зараз застаецца вельмі актуальнай.

Спробы даследавання паняційных катэгорый розных тыпаў на

матэрыяле канкрэтных моў знаходзім у артыкулах

Г.В. Чэкунаевай, Л.П. Кліменка, Н.М. Арвата, В.В. Іванова, С. Іофе,

С. Слюсаравай i шшых савецкіх моваведаў

. Гэта не азначае, што аўтары

стаяць на аднолькавых тэарэтычных пазіцыях i карыстаюцца агульнай

для ix ciстэмай паняццяў i тэрмінаў. Наадварот, i погляды, i метады

аналізу, i тэрміналогія вельмі разнастайныя, але накіраванасць

даследаванняў часам даволі блізкая.

Асобую значнасць у распрацоўцы граматычнай праблематыкі i, y

прыватнасці, пытанняў скрытай граматыкі маюць працы С.Д.

Кацнельсона. Ім глыбока i паслядоўна даследуецца праблема

граматычнай семантыкі, якую, на яго думку, утвараюць «семантычныя

функцыі граматычных форм i катэгарыяльныя прыкметы лексічных

значэнняў»

, а таксама праблематыка граматычных спосабаў, у тым ліку

ў аспекце «сінтаксічнай марфалогіі»

Як бачым, распрацоўка праблемы немарфалагізазаных семантыка-

сінтаксічных катэгорый мае пэўныя традыцыі. Але ідэя яшчэ, відаць, не

выспела канчаткова, не выкрышталізавалася ў асобную праблему, аб

чым сведчаць як неўпарадкаванасць тэрміналогіі ў пэунай частцы работ,

так i пазатэрміналагічнае, імпліцытнае вырашэнне пытанняў – у другой.

Разам з тым экскурс у гісторыю праблемы дазваляе пераканацца ў яе

актуальнасці i вызначыць найбольш важныя пытанні, якія чакаюць

разгляду. Да ліку апошніх у першую чаргу адносяцца сутнасць семантыка-

сінтаксічных катэгорый, ix сістэмны статус, суадносіны з лексіка-

семантьгчнымі i ўласна граматычнымі групоўкамі, а таксама характар i

сродкі ix выражэння ў маўленні.

У заключэнне заўважым, што бібліяграфічная паўната не была мэтай

дадзенага артыкула. Ён накіраван хутчэй на агляд блізкіх аўтару ідэй,

хоць i тут нялёгка дабіца канчатковай акрэсленасці i паўнаты. Але, як

слушна было заўважана, «заўсёды даволі цяжка вызначыць выразна

А.М. Пешковский. Русский синтаксис в научном освещении. М., 1938, стр. 74

Г.В. Чекунаева. Семантическая группа имен деятеля (лица) в современном немецком языке.

Автореф. канд. дисс. М., 1964; Научные труды Куйбышевского пединститута, т. 103. Куйбышев, 1972;

«Мовознавство» № 4, 1973; Сборник статей по вторичным моделирующим системам. Тарту, 1973;

Исследования по китайскому языку. М.,1973; Лексикологические основы стилистики. Л., 1973.

С.Д. Кацнельсон. Типология языка и речевое мышление, стр. 118.

«Вестник ЛГУ» № 2, 1948.

залежнасць ад папярэднікаў i сучаснікаў, нават калі ясна бачыш сябе ў

рэчышчы навуковай традыцыі»

Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. Серыя грамадск1х навук.

№ 5. 1974. – С. 85-93.

А.Я. Міхневіч

ПРАБЛЕМЫ СЕМАНТЫЧНАГА СІНТАКСІСУ

БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

Словазлучэнні «семантычны ciнтаксіс», «семантычная граматыка»

ўжо не з'яўляюцца неалагізмамі. Гзтыя тэрміны ўсё часцей

сустракаюцца на старонках навуковых прац

, i ў гэтым факце

адлюстроўваецца актыўнасць працэсу семантызацыі граматыкі, які

характэрны амаль для ўcix напрамкаў граматычнага даследавання мовы.

Лічыць гэтыя тэрміны неалагізмамі не варта яшчэ i таму, што сама

праблема граматычнай семантыкі узнікла не сёння. Сёння толькі больш,

чым раней, ясна, што «значэнне з'яўляецца умовай i мэтай усялякай

сінтаксічнай дзейнасці»

i што «суадносіны сінтаксісу i семантыкі

з'яўляюцца цэнтральнай праблемай лінгвістыкі»

Тэрмін «семантычны сінтаксіс» сам па сабе ўказвае на найбольш

характэрную агульную рысу сучасных граматычных даследаванняў –

спробы семантычнага вытлумачэння сінтаксічных заканамернасцей.

Гэтыя спробы i пошукі ідуць, зразумела, у розных напрамках, вядуцца

рознымі метадамі, але пры гэтым ix унутранае адзінства не губляецца,

бо ўсе яны падпарадкаваны галоўнай задачы навуковага ашсання мовы–

лінейнай арганізацыі семантычнай інфармацыі, – праблеме, якая

.дыктуецца самой прыродай мовы як сродка зносін, яе анталагічнай

сутнасцю.

Аднак тэрмін «семантычны сінтаксіс» не толькі ўказвае на напрамак

i агульны характер даследавання, г.зн. імпліцытна змяшчае адказ на

некаторыя метадалагічныя пытанні. Ён прымушае i паставіць шэраг

пытанняў, i перш за ўсе – адно галоўнае: якія семантычныя крытзрыі,

.з'явы, фактары павінны быць выкарыстаны ў даследаванні сінтаксісу?

Адказаць на такое пытанне было б не цяжка, калі б семантыка мовы мела

адэкватную тэорыю. Паколькі такой агульнапрынятай тзорьп няма,

паколькі «семантыка яшчэ чакае свайго Сасюра або свайго

Б.А. Ларин. Эстетика слова и язык писателя. Л., 1974, стр. 27—28.

Гл., напрыклад: Н.Д. Арутюнова. О номинативном аспекте предложения. ВЯ, 1971, № 6, стар. 63;

Ю.В. Попов. Общая грамматическая теория в немецком языкознании. Минск, 1972, стар. 284;

О.И. Москальская. Проблемы семантического моделирования в синтаксисе. ВЯ, 1973, № 6, стар. 43.

A. R e i c h l i n g. Principles and Methods of Syntax: Cryptanalytic Formalism. «Lingua», 1961, № 1, стар.

E.M. Uh1enbeсk. Some Further Remarks on Transformational Grammar. «Lingua», 1967, № 3, стар. 301.

Трубяцкога»

, то i адказы на гэта пытанне будуць вар’іравацца ў

залежнасці ад таго, якая гіпотэза семантычнай будовы мовы прымаецца

тым ці іншым даследчыкам у якасі рабочай.

Ёсць i больш моцныя перашкоды для атрымання адназначнага

адказу на пастаўленае пытанне. Заключаюцца яны ў тым, што

семантыка i сінтаксіс хутчэй за усе не з'яўляюцца незалежнымі

«паверхамі» моўнай структуры, што яны пераплецены паміж сабой i

таму аналіз можа адбывацца толькі адначасова.

Ясна, што сінтаксічна рэлевантнымі з'яўляюцца толькі некаторыя

віды значэнняў, толькі пэўныя элементы агульнамоўнай семантыкі

Веданне ix дазволіла б ускрыць некаторыя сінтаксічныя заканамернасці.

Але ж вызначыць гэтыя семантычныя элементы можна толькі праз

аналіз сінтаксічных структур, іх фармальных уласівасцей i асаблівасцей.

іншымі словамі, у сінтаксічным апісанні можа быць выкарыстана толькі

тая семантыка, што знаходзіць фармальнае выражэнне ў структуры

выказвання

. Таму «оемантычны сінтаксіс» трэба разумець не як апісанне

сінтаксічных структур з дапамогай пазасінтаксічных адзінак i

крытэрыяў семантычнага характару, а як высвятленне семантычных

падстаў сінтаксічных заканамернасцей, як вызначэнне сінтаксічных

функцый пэуных тыпаў значзння.

Сінтаксіс -- гэта сфера граматычнай будовы мовы, якая ахоплівае

заканамернасці спалучэння слоў у сказе. Слова i сказ –

узаемаабумоўленыя адзінкі, i таму апісанне семантычных падстаў

сінтаксічных «правіл» звязана з неабходнасцю распрацоўкі пытанняў

семантыкі слова. Таму агульная мэта семантычнага сінтаксісу можа быць

акрэслена i як высвятленне семантычных уласівасцей слова, якімі

вызначаецца наяўнасць у мове тыпавых слалучальнасных утварэнняў –

сінтаксічных канструкцый.

Для таго каб прыстугпць да вывучэння семантыка-сінтаксічных

праблем пэунай канкрэгнай мовы, неабходна мець хаця б агульнае

гіпатэтычнае ўяўленне аб функцыянальных суадносінах семантыкі i

снтаксісу. Гэта ўяўленне паслужыць зыходным пунктам аналізу, які ў

сваю чаргу або разбурыць зыходную гіпотэзу, або – поўнасцю ці часткова

– пацвердзшь яе.

Аб некаторых зыходных палажэннях семантычнага сінтаксісу нам

ужо даводзілася пісаць

, таму ў гэтым артыкуле спынімся на агульнай

G. Mounin. Clefs pour la sémantique. Paris, 1972, стар, 64.

Зyciм слушна заўважае А.Н. Баскакаў: «Для сінтаксічнага апісання зместавы бок той або іншай

сінтаксічнай канструкцыі важны ў тым выпадку, калі семантыка абумоўлівае будоўныя асаблівасці

канструкцыі». (А.Н. Баскаков. Синтаксические проблемы в грамматических исследованиях турецкого

языка. ВЯ, 1971, № 5, стар. 113).

А.Я. Miхневiч. Семантычныя дыферэнцыяльныя прызнакі i структура сказа, Otâzky slovanské

syntaxe, II. Brno, 1968, стар. 51—55; яго ж: О взаимодействии семантики и синтаксиса. ФН, 1969, № 6,

стар. 101 —108; яго ж: Нататкі аб методыцы вывучэння сінтаксічна рэлевантных уласцівасцей слова.

Prace Komisji Jezykoznawstwa, № 23, Krakow, 1971, стар. 33—40.

характарыстыцы пытанняў, звязаных з семаптыка-сінтаксічным аспектам

вывучэння беларускай мовы.

Беларуская мова ў плане распрацоўкі семантычнага сінтаксісу мае

для нас падвойную .значымасць: па-першае, яна служыць доследным

полем, на якім правяраюцца тыя цi іншыя тэарэтычныя палажэнні; па-

другое, яна з'яўляецца аб'ектам даследавання. Гэтыя функцыі

ўзаемазвязаныя, але не тоесныя. Калі ў першым выпадку даследчык можа

выкарыстоўваць асобныя факты i іншых моў (у той ступені, у якой яны

неабходныя для пацвярджэння выказанай думкі або для яе

ілюстрацыі),. то у другім выпадку ён павінен імкнуцца да вычарпальнай

інтэрпрэтацыі ўcix роднасных фактаў адной мовы. Таму кожнае з

наступных палажэнняў мае два бакі – агульналістычны i

канкрэтнамоўны.

Вывучэнне граматычнага ладу ў плане семантычнага сінтаксісу

вядзе да пастаноўкі наступных пытанняў: семантычная структура слова

з пазіцый ciнтaкcісy; граматычныя (селекцыйныя) катэгорыі; спосабы

выражэння селекцыйных значэнняў i ступень аналітызму беларускай

мовы; межы паміж граматычным i лексічным; суадносіны марфалогіі i

сінтакcicy; семантыка-сінтаксічная стратыфікацыя слоўніка; семантыка-

сінтаксічныя апазіцыі класаў слоў; узроўневая структура сказа

;

сінтаксічная аманімія i шматзначнасць у мове.

Семантычная структура слова – з'ява вельмі шматпланавая. Пра

гэта сведчаць, у прыватнасці, няўдачы, якія спасцігаюць тых, хто спрабуе

адшукаць універсальнае азначэнне слова, у якім знайшлі б адлюстраванне

усе галоўныя уласцівасці слова. I гзта зразумела, бо любое азначэнне –

гэта пэўнае абмежаванне паняцця, i таму «ўніверсальнае» азначэнне слова

ўсё роўна будзе або няпоўным, або электычным

. Ня-гледзячы на гэта,

паняцце слова застаецца адным з самых ужывальных i •неабходных.

Моваведы, як здаецца, заключылі адносна гэтага паняцця маўклівае

пагадненне, заснаванае на прызнанні «рэальнасці слова». Розныя

азначэнні слова знаходзяцца ў адносінах дапаўняльнасці i з'яўляюцца, па

выразу Я.Д. Паліванава, «указкамі на адну i тую ж велічыню».

Слова прымаецца у якасці асноўнай адзінкі пры апісанні семантыкі

мовы. Але ўжо сама разнастайнасць метадаў i падыходаў у семантычных

апісаннях вядзе да таго, што аб'ект – значэнне слова – расслойваецца.

Слова як элемент семантычнай мікраструктуры не супадае са словам як

кропкай на семантычным полі. Слова як член лексічнай падсістэмы не

тоеснае слову як адзінцы семантыка-сінтаксічнага класа і г. д. Адзіным

агульным прызнакам, які аб'ядноўвае ўсе спробы апісання значэння слова,

Вось, напрыклад, адно з сучасных азначэнняў: «Слова — гэта найменшая, графічнa, фаналагічна i

марфалагічна акрэсленая адзінка мовы, якая вылучаецца прасадычна, выконвае пэўную сінтаксічную

функцыю i ў многіх выпадках здольная да замены ў той •ступені, у якой яна можа быць ізалявана ад

іншых падобных адзінак». (О. Reichmann. Deutsche Wortforschung. Stuttgart, I960, стар. 3).

з'яўляецца імкненне ўвесці значэнне слова ў сістэму. Пошукі сістэмы ў

семантыцы таксама абапіраюцца на маўклівае прызнанне рэальнасці

значэння слова і самога слова, якія прымаюцца без азначэння.

Спробы сістэмнага апісання семантыкі мовы, інтэнсіўнасць пошукаў

у гэтай галіне тлумачацца эмпірычным назіраннем шэрагу фактаў, якія

указваюць на сістзмнасць плана зместу ў цэлым. Аднак, нягледзячы на

значныя поспехі ў апісанні семантыкі, значэнне апісаных падсістэм не

выходзіць за межы значэння прыватных фактаў, якія даюць ўскосныя

доказы наяўнасці сістэмы ў семантыцы мовы. Пошукі гэтыя стымулююцца

не толькі абнадзейваючымі эмпірычнымі данымі, яны падтрымліваюцца

таксама агульнай ідэяй сістэмнасці мовы.

Сістэма мовы, як вядома, не дадзена непасрэдна. Яна выяўляецца ў

сваей рэалізацыі, у маўленні. Адсюль вынікае, што сістэма можа быць

•атрымана толькі у выніку аналізу маўленчых структур. «У абодвух

ciстэмах – семантычнай і гукавой – элементы ці, хутчэй, класы элементаў

заснаваны на структурах»

. Розніца паміж элементамі або класамі

элементаў ёсць, такім чынам, фіксацыя іх пазіцыйных адрозненняў, г. зн.

уваходжанне слова у той або іншы семантычны клас ёсць адлюстраванне

яго функцыі ў выказванні. Але такое рашэнне не вычэрпвае усей

праблемы, паколькі план зместу слова не пакрываецца яго семантыка-

сінтаксічным значэннем. Дастаткова звярнуцца да семантычных сістэм

тыпу сістэмы тэрмінаў роднасці або сістэмы тэрмінаў якой-небудзь

навукі, каб пераканацца, што такія семантычныя класы не выводзяцца са.

структур. Семантыка-сінтаксічныя функцыі слоў у такіх сістэмах

аказваюцца неістотнымі. Разам з тым такія сістэмы (або групы, або

класы) могуць апісвацца з дапамогай набору дыферэнцыяльных

прызнакаў, г. зн. яны адпавядаюць вядомаму аперацыйнаму азначэнню

сістэмы як. мноства элементаў, якое можа быць апісана з дапамогай

іншага, меншага мноства элементаў.

Такім чынам, у семантыцы (г. зн. у плане зместу мовы) суіснуюць

два розныя тыпы сістэм: сістэмы, заснаваныя на структурах, i сістэмы,

якія не выводзяцца са структур. Гэта вынікае з прыроды значэння слова,

з сумяшчэння ў ім дзвюх – намінацыйнай i камунікацыйнай – функцый,

двух семантычных планаў – рэферэнтнага i структурнага.

Выдзяленне дзвюх – рэферэнтнай i структурнай – частак у значэнні

слова адрозніваецца ад вядомага падзелу на граматычнае i лексічнае.

Галоўнае ў гэтым адрозненні – арыентацыя на сінтагматычныя

структуры, на сштаксічныя формы. Дзякуючы такой арыентацыі у мове,

па-першае, могуць быць ускрыты катэгорыі, якія не былі заўважаны

папярэднімі апісаннямі; па-другое, удакладнены характарыстыкі

E.Курилович. Лингвистика и теория знака. Очерки по лингвистике. М, 1962,•стар. 15.

Е. Курыловіч ужывае тут тэрмін «структура» у значэнні сінтагматычнай пабудовы выказвання або

склада.