Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

Сярод складаназалежных сказаў самае значнае месца ў сучаснай

беларускай мове займаюць сказы з азначальнымі даданымі. Азначальныя

сказы, як адзін з асноўных сродкаў характарыстыкі прадметаў, дазваляюць

з вялікай дакладнасцю і паўнатой раскрыць іх прыметы, якасці, уласцівасці

і тым самым стварыць вобразнае і канкрэтнае ўяўленне аб прадметах.

З галоўным сказам азначальныя даданыя звязваюцца

пры дапамозе

адносных займеннікаў які, што, каторы, чый, хто, адносных прыслоўяў

дзе, куды, адкуль, калі, як, злучнікаў што, каб, як, як бы, нібы, быццам, як

быццам. У залежнасці ад таго, які з названых сродкаў сувязі ўжываецца (а

гэта абумоўлена лексічным значэннем назоўніка, да якога адносіцца

даданы сказ, спосабам якаснай

характарыстыкі, у некаторых выпадках

стылем мовы), азначальныя сказы набываюць тое ці іншае адценне,

пэўную ступень сувязі з галоўнай часткай і некаторыя асаблівасці

структуры.

Найбольш распаўсюджаны ў сучаснай беларускай мове даданыя сказы,

звязаныя з галоўным адноснымі займеннікамі. Яны складаюць ядро

азначальных сказаў, бо дазваляюць найбольш выразна перадаць

атрыбутыўныя адносіны і не

маюць звычайна адцення акалічнасці,

уласцівага даданым сказам з адноснымі прыслоўямі і злучнікамі.

<…>

1. Шырыня ўжывання адносных займеннікаў які, што, каторы, хто,

чый у даданых азначальных сказах

Назіранні паказваюць, што ў сучаснай беларускай мове адносныя

займеннікі які, што, каторы, хто, чый маюць розную ступень ужывання ў

даданых азначальных сказах. Найбольш пашыранымі сродкамі

сувязі

з’яўляюцца які і што.

Шырокае ўжыванне адноснага займенніка што ў азначальных сказах

складае характэрную асаблівасць беларускай мовы (у параўнанні з рускай),

таму на ім перш за ўсё і спынімся, хоць займеннік які ўжываецца значна

часцей.

Як сродак сувязі азначальных сказаў адносны займеннік што выступае

пры самых разнастайных назоўніках:

неадушаўлёных і адушаўлёных,

канкрэтных і абстрактных, агульных і ўласных. Акрамя таго, ён можа

звязваць даданыя сказы з субстантывіраванымі прыметнікамі і

дзеепрыметнікамі, лічэбнікамі і займеннікамі. Напрыклад: І Паддубны

хутка захадзіў па хаце, поўны трывогі ад невядомага, яшчэ не

высветленага, што мроіцца наперадзе па шляху складанай барацьбы на

гэтай паласе зямлі, якая завецца

цяпер Заходняй Беларуссю... (П. Пестрак).

<…>

Звязваючы даданыя азначальныя сказы з назоўнікамі, лічэбнікамі,

асабовымі займеннікамі, адносны займеннік што ў сучаснай беларускай

мове ўжываецца толькі ў назоўным і вінавальным склонах, пры гэтым у

форме вінавальнага склону, як правіла, адносіцца да назоўнікаў

неадушаўлёных. Пры адушаўлёных назоўніках у вінавальным склоне

адносны займеннік што сустракаецца толькі ў мастацкай літаратуры, дзе

з’яўляецца сродкам стылізацыі гутарковай мовы <…>: У нас ходзіць за

гумном конь, што салдаты кінулі некалькі дзён таму (К. Чорны). <…>

У назоўным склоне пры адушаўлёных назоўніках што

выступае значна

часцей, але толькі ў тых выпадках, калі структура даданага сказа паказвае,

што адносны займеннік з’яўляецца дзейнікам.

Надзвычай рэдкае ўжыванне адноснага займенніка што, выконваючага

функцыю прамога дапаўнення, у даданых сказах, якія азначаюць

адушаўлёныя назоўнікі, тлумачыцца тым, што пры такім ужыванні не

заўсёды можна адрозніць аб’ект ад суб

’екта дзеяння, бо адносны займеннік

што не выражае катэгорыі адушаўлёнасці і мае адну і тую ж форму ў

назоўным і вінавальным склонах пры адушаўлёных назоўніках.

Напрыклад, у прыведзеным ніжэй сказе нельга ўжыць адносны займеннік

што, таму што пры ім узнікае двухсэнсоўнасць у разуменні даданага

сказа: Галя апусціла вочы, каб не

бачыць людзей, якіх (параўн. што) вядуць

на смерць (М. Лынькоў).

Шырыня ўжывання адноснага займенніка што ў даданых азначальных

сказах у значнай ступені залежыць ад стылю мовы і літаратурнага жанру.

Найбольшае распаўсюджанне мае адносны займеннік што ў паэзіі.

Тлумачыцца гэта зручнасцю выкарыстання яго ў вершаванай мове. З ім

звязана ўражанне асаблівай

лёгкасці, што вельмі важна для паэзіі. Ён лепш

іншых займеннікаў (які, каторы) укладаецца ў рытм верша, бо з’яўляецца

аднаскладовым словам.

<…>

У беларускай мове, у адрозненне ад рускай, адносны займеннік што

ўжываецца ў азначальных даданых сказах і ў навуковым, і ў дзелавым

стылях, але тут яго выкарыстанне з’яўляецца

даволі абмежаваным. На наш

погляд, тлумачыцца гэта тым, што фарміраванне навуковага і дзелавога

стыляў беларускай мовы адбывалася пад значным уплывам рускай мовы,

дзе адпаведны займеннік что ў адзначаных стылях не ўжываецца для

выказвання атрыбутыўных адносін. <…> У сеянцаў, што ўтварыліся ад

сумесі пылку, раслін з буйнымі і дробнымі ягадамі была аднолькавая

колькасць

(Весці АН БССР). <…> Урачэбна-працоўныя экспертныя камісіі

вядуць пратаколы сваіх пасяджэнняў па форме, што ўстанаўліваецца

Міністэрствам сацыяльнага забеспячэння (Збор законаў…).

Вельмі пашыраны адносны займеннік што ў вуснай народнай

творчасці. У тых выпадках, калі адноснае слова ў даданым азначальным

сказе павінна мець форму назоўнага ці вінавальнага склону, займеннік

што ўжываецца часцей,

чым усе іншыя займеннікі. Пры гэтым

сустракаюцца прыклады, дзе што, выконваючы функцыю прамога

дапаўнення, адносіцца да адушаўлёных назоўнікаў: — Вары, матка, тую

ваду, Што я нанасіла, — Любі, матка, таго зяця, Што я палюбіла! (Бел.

народн. песні). <…>

У такіх выпадках у даданым сказе пры адносным займенніку што

можа ўжывацца асабовы займеннік (3-й асобы), які замяняе сабой

азначаемае слова: А ёсць у мяне ладны хлопец, Што яго любіла (Бел.

народн. песні). <…>

Часам асабовы займеннік

знаходзіцца ў даданым сказе і тады, калі што

стаіць у назоўным склоне: Ведама, заўжды знойдзецца многа дурных

людзей, што яны гатовы самі ў вяроўку лезці (С. Васілёнак). <…>

Пры наяўнасці асабовага займенніка змяняецца функцыя што.

Фактычна што траціць свой займеннікавы характар, бо не замяняе сабой

азначаемага слова (гэтую ролю выконвае

асабовы займеннік), не

з’яўляецца членам даданага сказа, а толькі паказвае на яго сувязь з

азначаемым назоўнікам, г. зн. па сваёй функцыі збліжаецца з адноснымі

часціцамі <…>. У вуснай народнай творчасці, а таксама ў гутарковай мове

што, як і адносныя часціцы, можа ўжывацца і тады, калі адноснае слова

павінна стаяць ва

ўскосным склоне. Прычым яго скарыстанне магчыма не

толькі на месцы які (з прыназоўнікамі і без прыназоўнікаў), але і там, дзе ў

кніжна-пісьмовай мове ў якасці сродку сувязі выступалі б адносныя

прыслоўі месца і часу: Паели ены й той корм, што жывиласо жыўёло

(А.Сержпутовский). <…>

У тых выпадках, калі што

адпавядае ўскосным склонам адноснага

займенніка які з прыназоўнікам, у даданым сказе часам ужываецца

асабовы займеннік, які разам з прыназоўнікам, што адносіцца да яго,

служыць для абазначэння склону: Ена была кале самаго таго дуба, што на

ём завесиўса адзин чалавек (А.Сержпутовский). <…>

Канструкцыі такога тыпу ў XIX ст. сустракаліся ў мове мастацкай

літаратуры

. Іх мы знаходзім у Ф. Багушэвіча: Білі-білі ў плечы, пацягнулі

гдзесьці, Аж у дом вялікі, што на ім званіца <…>

У адзінкавых выпадках сказы прыведзенага тыпу сустракаюцца і ў

сучасных літаратурна-мастацкіх творах, дзе зъяўляюцца сродкам

стылізацыі народнай гутарковай мовы, напрыклад: За палякамі пан сюды

прыязджащ, той, што я ў

яго зямлю гэтую купіў (К.Чорны). <…>

Сучаснай беларускай літаратурнай мове такія складаназалежныя сказы

не ўласцівы. Між тым у літаратурнай украінскай мове яны

выкарыстоўваюцца і зараз, аднак іх ужыванне зъяўляецца абмежаваным і

паступова скарачаецца <…>.

Адносны займеннік які, у адрозненне ад што, вельмі шырока

ўжываецца ва ўсіх стылях мовы, у тым ліку

ў навуковым і дзелавым, бо ў

стылістычным плане ён зъяўляецца нейтральным. Больш шырокае

распаўсюджанне адноснага займенніка які абумоўлена таксама яго

марфалагічнымі і сінтаксічнымі ўласцівасцямі.

Па-першае, дапасуючыся ў формах роду і склону да азначаемага слова,

адносны займеннік які найбольш ясна выражае сувязь даданага сказа з

гэтым словам. Асабліва гэта датычыць тых выпадкаў, калі пасля слова, з

якім непасрэдна звязваецца даданы сказ, ідуць залежныя ад яго члены

іменнага словазлучэння, напрыклад: <…> Дзед сядзеў побач і апавядаў мне

розныя гісторыі з часоў паншчыны, якія чуў ад свайго бацькі (З

. Бядуля).

Па-другое, звязваючы часткі складаназалежнага сказа, адносны

займеннік які, у адрозненне ад што, ужываецца як у назоўным, так і ва

ўсіх ускосных склонах. Прычым ва ўскосных склонах займеннік які можа

выступаць з самымі рознымі прыназоўнікамі і прыназоўнікамі-прыслоўямі

(ад, да, для, з, з-за, з-пад, дзеля, на

, к, за, па, у, пад, над, праз, паўз, аб,

каля, паабапал, сярод, вакол, пасля і інш.) і выконваць разнастайныя

сінтаксічныя функцыі ў даданым сказе: Дзеду трэба знайсці тую часць

чырвонага войска, камандзір якога стаяў у яго на кватэры (Я. Колас).

<…>

Па-трэцяе, адносны займеннік які дае магчымасць перадаць катэгорыю

адушаўлёнасці і тым самым выразна паказаць сінтаксічную функцыю

адноснага слова ў даданым сказе: Не можа быць, каб чалавек не мог знай-

сці моманту з бацькам пабачыцца, якога, год дзесяць не бачыў (К. Чорны).

<…>

Нарэшце, азначальныя сказы, звязаныя з галоўным гэтым займеннікам,

выразна адмяжоўваюцца ад усіх іншых даданых, між тым як

пры ўжыванні

што (у выпадку адсутнасці ўказальнага слова ў галоўным сказе)

азначальныя даданыя часам немагчыма адрозніць ад даданых прычыны і

дапаўняльных са злучнікам што і наадварот. Параўн.: Ну, што ж, і яна

ўжо адчула сябе свякроўю, адчула рэўнасць да дзяўчыны, што вось прый-

шла і забрала, хоць не ўсяго пакуль што

, а забрала ў яе сынка (Я. Брыль).

<…>

Пералічаныя асаблівасці і робяць займеннік які самым ужывальным

сродкам сувязі.

Адносны займеннік каторы па сваіх граматычных якасцях нічым не

адрозніваецца ад які. Ён змяняецца па родах, ліках і склонах, можа

адносіцца да ўсіх назоўнікаў, але ў сучаснай літаратурнай мове ўжываецца

ў азначальных

сказах вельмі рэдка <…>. Азначальныя сказы з гэтым

адносным займеннікам сустракаюцца, як правіла, толькі ў літаратурна-

мастацкіх і публіцыстычных творах, пры гэтым не ўсіх пісьменнікаў. <…>

Цікава адзначыць, што па меры развіцця беларускай літаратурнай мовы

ўжыванне адноснага займенніка каторы ў азначальных сказах ўсё больш і

больш скарачаецца. У перыяд фарміравання беларускай літаратурнай

мовы

, у канцы XIX і пачатку XX ст., адносны займеннік каторы

выкарыстоўваўся для выражэння атрыбутыўных адносін значна часцей,

чым зараз. <…>

Аб скарачэнні ўжывання адноснага займенніка каторы ў азначальных

сказах сведчыць і такі факт, што буйнейшы беларускі пісьменнік Якуб

Колас пры перавыданні сваіх ранніх твораў палічыў неабходным у

большасці выпадкаў замяніць каторы другімі адноснымі словамі. <…>

<…>

Яшчэ ў меншай ступені, чым каторы, ужываецца ў азначальных даданых

сказах адносны займеннік хто, які можа выступаць толькі пры назвах асоб:

А ваякам тваім, хто загінуў За свабоду, працоўных айчыну, Мой

журботны і

нізкі паклон (Я. Колас). <…>

Адносны займеннік чый у азначальных сказах выкарыстоўваецца таксама ў

нямногіх выпадках. Абумоўлена гэта, з аднаго боку, уласцівым яму

значэннем прыналежнасці, якое абмяжоўвае яго ўжыванне галоўным

чынам назоўнікамі адушаўлёнымі, з другога, — стылістычным адценнем

кніжнасці, якое дазваляе ўжываць гэты займеннік толькі ў пэўных умовах

<…>.

Такім чынам, розная ступень

і сфера ўжывання адносных займеннікаў які,

што, каторы, чый, хто ў азначальных сказах залежыць ад марфалагічных,

сінтаксічных і стылістычных уласцівасцей адносных займеннікаў.

<…>

Барысаглебская Э.І. Складаназалежныя сказы з даданымі азначальнымі ў

сучаснай беларускай мове // Вопросы лексикологии и грамматики. — Мн.,

1961. С. 137—166.

П. Сцяцко

РАЗМЕЖАВАННЕ ТЫПАЎ ДАДАНЫХ СКАЗАЎ, ЗЛУЧНІКАЎ

І ЗЛУЧАЛЬНЫХ СЛОЎ

Сінтаксіс беларускай літаратурнай мовы, як і іншых славянскіх моў,

яшчэ недастаткова даследаваны. Шмат спрэчнага ў распрацоўцы

складанага сказа, класіфікацыі складаназалежных, размежаванні даданых

сказаў і г. д. Гэта адмоўна адбіваецца і на практычным засваенні курса

сінтаксісу <…>.

<…>

У падручніках па мове для сярэдняй школы пытанні размежавання

злучнікаў і злучальных слоў <…> спецыяльна не

разглядаюцца, таму

неспрактыкаванаму настаўніку часам нялёгка справіцца з гэтым. У

дапаможніках для вышэйшых навучальных устаноў адзначаныя пытанні

таксама не знаходзяць поўнага асвятлення.

У гэтым артыкуле ставіцца задача паказаць, якімі прыёмамі трэба

карыстацца пры размежаванні злучнікаў і злучальных слоў, тыпаў даданых

сказаў, што істотнае ў адрозненні гэтых сінтаксічных адзінак.

Размежаванне злучнікаў

і злучальных слоў

Злучнікі і злучальныя словы (разам з інтанацыяй і структурнымі

элементамі сказаў) служаць для аб’яднання простых сказаў у складаны. У

гэтым іх агульная рыса. Разам з тым яны істотна адрозніваюцца паміж

сабою: злучнікі служаць толькі для сувязі простых сказаў у складаным, у

той час як злучальныя словы адначасова выступаюць у ролі членаў

даданага сказа і захоўваюць сваё асноўнае значэнне — займенніка і

прыслоўя: 1. Тут і рэчка відаць, лес і белыя хмаркі-

гускі, што плаваюць па

бязмежным прасторы сініх нябёс (Я. Колас). У даданым сказе злучальнае

слова (займеннік) што выконвае ролю дзейніка, яно ўжываецца замест

хмаркі-гускі. 2. І зязюля-ўдава Кацярына ўглядалася ў тую дарогу, куды

сёння малодшага сына выпраўляла спяваць перамогу (П. Трус). Злучальнае

слова (прыслоўе) куды замяняе спалучэнне ў дарогу

і выконвае функцыю

акалічнасці. 3. Мяне адно суцешыць, што будзе радасць скрозь цвісці і

пунсаваць (П. Трус). Тут даданы сказ звязваецца з галоўным пры дапамозе

злучніка што, які толькі звязвае простыя сказы і іншай сінтаксічнай

фуккцыі не мае.

<…>

Для адрознення злучнікаў ад злучальных слоў варта памятаць, што

толькі некаторыя лексемы

з’яўляюцца ў сказе як злучнікамі, так і

злучальнымі словамі. У большасці выпадкаў яны бываюць або толькі

злучнікамі, або толькі злучальнымі словамі. Так, у ролі злучальных слоў

заўсёды выступаюць хто, які, чый, каторы, дзе, куды, адкуль, чаму,

чаго, адчаго, колькі, наколькі; яны не могуць быць злучнікамі. А словы

пакуль, толькі

што, як што, таму што, раз, каб, хоць (хаця), чым-тым і

іншыя ніколі не бываюць злучальнымі.

Як злучнікамі, так і злучальнымі словамі бываюць словы-амонімы што,

як, калі і некаторыя іншыя. Пры сінтаксічным аналізе сказаў часцей за ўсё

<…> не адрозніваюць злучальнага слова што ад злучніка што і

злучальнага слова

як ад злучніка як.

Ролю злучальных слоў выконваюць у сказе адносныя займеннікі і

займеннікавыя прыслоўі, таму яны могуць мець на сабе лагічны націск, іх

нельга апусціць у сказе; злучнікі, як службовыя словы, не маюць на сабе

націску, іх часта можна апусціць, ператварыўшы складаназалежны сказ у

бяззлучнікавы. Напрыклад: 1. Я знаю, што

цяжка і горка свой дом

пакідаць і сяло (А. Астрэйка). Параўн.: Я знаю: цяжка і горка свой дом

пакідаць і сяло. 2. Тады яны ведалі ўжо, што іх чакае (Б. Сачанка). Тут

слова што мае на сабе лагічны націск, з’яўляецца дзейнікам даданага

сказа, і апусціць яго немагчыма.

Калі што

выступае як злучальнае слова, то яго можна замяніць словам

які (якая, якое, якія). Магчымасць такой замены — лепшы доказ таго, што

перад намі злучальнае слова. Напрыклад: Праспявай мне маленства песню,

што спявала не раз (П. Трус). Параўн.: Праспявай мне маленства песню,

якую спявала не раз.

Злучальнае слова што можа мець пры

сабе прыназоўнік. Напрыклад:

Кроў аддавалі за ўсё, у што верылі, што зналі мілым (К. Кірэенка).

Злучальнае слова (прыслоўе) як у адрозненне ад злучніка як захоўвае

значэнне акалічнасці спосабу дзеяння, меры і ступені, да яго можна

паставіць пытанні: якім чынам? якім спосабам? у якой меры (ступені)?

наколькі? На яго прыпадае лагічны націск. Напрыклад: Ніхто не ведае, як

хто абедае (Р.Мурашка). 2. Няма чаго і казаць,

як перапалохаліся людзі

(Я.Маўр). У першым сказе як — акалічнасць спосабу дзеяння, адказвае на

пытанне якім чынам? У другім сказе як — акалічнасць меры і ступені, тут

яго можна замяніць словам надта (...што надта перапалохаліся людзі).

Злучнік як не мае лагічнага націску, яго можна замяніць злучнікам

што або злучнікам чым, а

ў радзе выпадкаў і апусціць. Напрыклад: 1. Я

помню, як пад сонцам цёплых дзён Радзіме ад душы складалі гімны

(Я.Пушча). Параўн.: Я помню, што пад сонцам цёплых дзён Радзіме ад

душы складалі гімны. Або: Я помню: пад сонцам цёплых дзён Радзіме ад

душы складалі гімны. 2. Няма на

свеце большае пашаны, як жыць з

народам думаю адной (А.Звонак). Параўн.: Няма на свеце большае

пашаны, чым жыць з народам думаю адной.

Пры разборы даданых сказаў па членах сказа ў многіх выпадках

няправільна вызначаецца сінтаксічная роля злучальных слоў які, чый,

каторы. Як правіла, у гэтых словах <…> бачаць толькі

адну функцыю —

азначэнне. На самай справе словы які, чый, каторы часта выступаюць у

сказе ў значэнні назоўнікаў (субстантывіруюцца) і выконваюць ролю

дзейніка, дапаўнення і нават акалічнасці. Напрыклад: 1. Вось і хата,

каторую часта ён сніў (П.Броўка). Тут слова каторую — дапаўненне

(ужыта замест слова хату). 2. Не ведаў я, якія сцежкі

нас так па-свойму

развядуць (П.Трус). Слова якія — азначэнне (параўн.: розныя сцежкі). 3.

Гэта чалавек, які можа нам дапамагчы (К.Крапіва). Злучальнае слова які

выступае дзейнікам (ужыты замест чалавек). 4. Які размах, такі і палёт

(Прымаўка). У даданым сказе слова размах — дзейнік, а які — выказнік. 5.

Каля ямаў быў высокі

пагорак, з якога было далёка відаць (Я.Колас). Тут з

якога — акалічнасць месца (відаць адкуль? 3 пагорка).

Размежаванне даданых сказаў

Пры вызначэнні тыпу (віду) даданага сказа вельмі важна ўлічыць

сінтаксічную ролю ўказальнага слова ў

галоўным сказе, бо даданы сказ

выконвае тую ж сінтаксічную функцыю, што і ўказальнае слова.

Напрыклад: 1. Чалавечыя вочы з думай пра шчасце… Ці можа забыць іх

той, хто меў шчасце іх бачыць? (К. Кірэенка). Даданы сказ раскрывае

канкрэтны змест указальнага слова — дзейніка той, таму і вызначаецца як

дзейнікавы. 2. Першая мая радасць у

астрозе была тая, што мяне не

разлучылі з сябрамі (Я. Колас) Даданы сказ — выказнікавы, ён раскрывае

змест указальнага слова — выказніка (іменнай часткі выказніка) тая. 3. Не

было ж такога цуду, каб ля весніц, ля варот так цымбалы-званкагуды

заклікалі ў карагод (А. Бялевіч) Даданы сказ — азначальны, ён напаўняе

канкрэтным зместам указальнае слова — азначэнне такога.

Калі ўказальнага слова няма, то вызначыць тып даданага сказа не

заўсёды лёгка і проста Часам у такіх выпадках даданы сказ можа быць

аднесены да розных тыпаў. Напрыклад: Часта бывае (так), што праўда

часамі кладзе непраходную сцяну між найлепшымі сябрамі (Я. Колас). Без

указальнага слова складаназалежны

сказ можна разглядаць як сказ з

даданым дзейнікавым апошні выконвае ролю дзейніка пры адсутнасці яго

ў галоўным сказе. (Параўн.: Часта бывае непраходная мяжа). 3 указальным

словам так у галоўным сказе — даданы спосабу дзеяння, бо ён раскрывае

акалічнасць спосабу дзеяння, выражаную прыслоўем так.

Часта блытаюць даданыя дзейнікавыя і даданыя дапаўняльныя сказы,

асабліва

калі яны адказваюць на пытанне што? Гэта звязана з тым, што

структурна такія даданыя сказы вельмі блізкія, звязваюцца з галоўным пры

дапамозе амаль што тых самых злучнікаў і злучальных слоў. Напрыклад:

Хмарцы здавалася, што ўсе на свеце, як і сама яна, радуюцца і цешацца

сваёй доляй (Я. Колас). 2. Мне трэба ведаць

, што вы мяркуеце тут рабіць

(Б. Сачанка). У першым складаназалежным сказе даданы дзейнікавы, у

другім — дапаўняльны, абодва яны звязваюцца з галоўным пры дапамозе

слова што і адказваюць на пытанне што?

Каб адрозніць даданы дзейнікавы сказ ад дапаўняльнага, трэба

канкрэтна вызначыць, якога склону пытанне што? Калі назоўнага —

даданы дзейнікавы, калі вінавальнага

— даданы дапаўняльны. Тут можна

карыстацца і падвойнымі пытаннямі — каго? што? і хто? што? Напрыклад:

Толькі ў сэрцы і можна адчуць (каго? што?), колькі багаццяў даў табе край

(К. Кірэенка).

Можна выкарыстаць тут і метад падстаноўкі: на месца даданага сказа

паставіць член сказа. Напрыклад: 1. Сёння без перабольшання можна

сказаць, што ў

беларускім апавяданні існуе школа Брыля (М. Стральцоў).

Тут даданы дапаўняльны сказ сінтаксічна адпавядае прамому дапаўнен-

ню — праўду (можна сказаць — праўду). 2. Чутно было, як баяніст прабуе

лады (Т. Хадкевіч). Даданы дзейнікавы, бо можна сказаць: чутна была

проба (ладоў).

У практыцы часцей выкарыстоўваюць падстаноўку ўказальнага слова.

Напрыклад. 1. Раней, за кіпучаю працай, і

не думалася, што жыве ён без

сям’і (М. Лынькоў). Параўн.: Раней, за кіпучаю працай, і не думалася пра

тое, што жыве ён без сям’і. Даданы сказ дапаўняльны, ён раскрывае змест

указальнага слова — дапаўнення. 2. З усіх газетных матэрыялаў відаць,

што аўтары іх ведаюць, як весці размову з людзьмі (С. Александровіч

Параўн.: З усіх газетных матэрыялаў відаць тое, што аўтары іх ведаюць

тое, як весці размову з людзьмі. У гэтым складаназалежным сказе два

даданыя, першы — дзейнікавы: ён паясняе ўказальнае слова — дзейнік

(тое), другі — дапаўняльны: ён раскрывае змест указальнага слова —

дапаўнення (тое). Як відаць з прыкладу, указальныя словы могуць

супадаць (у абодвух выпадках — тое); супадаюць і пытанні (розныя тыпы

даданых адказваюць на пытанне што?), таму трэба карыстацца

камбінаванай падстаноўкай: і ўказальных слоў і слоў — адпаведных

членаў сказа. Больш наглядна паказвае на член сказа, а значыць, і на тып

даданага сказа, падстаноўка сінтаксічна адпаведнага члена сказа.

Калі даданы сказ адказвае на

пытанне што? і адносіцца да зваротнага

дзеяслова — выказніка галоўнага сказа, ён заўсёды выступае як даданы

дзейнікавы, таму што зваротны дзеяслоў не можа мець пры сабе прамога

дапаўнення, г. зн не можа кіраваць вінавальным склонам без прыназоўніка.

Напрыклад: Б’е крыніца, бяжыць рачулка, бяжыць. А ці каму хаця

прысніцца, як многа

сэрцаў тут ляжыць... (К. Кірэенка).

Даданымі дзейнікавымі сказамі з’яўляюцца і тыя, што адносяцца да

галоўнага сказа, у якім няма дзейніка (па форме ён супадае з безасабовым

сказам), а выказнік выражаны кароткім прыметнікам відно, чутно ці

інфінітывам відаць, чуваць. Напрыклад: 1. Ціхімі раніцамі здалёк чуваць

было, як шуршыць жоўтае лісце (К.

Чорны). 2. З хаты чутно было, як

шуміць вада ў лісцях дрэў (К. Чорны). Па норме словы чутно і відно

дапасуюцца да дзейніка: Ужо ясна полюс нам відзён (П. Панчанка). Замест

прыметнікаў чутно, відно могуць ужывацца інфінітывы відаць, чуваць: З

разварушанага сена відаць былі ногі (М. Лынькоў). Пад уплывам гаворак у

мастацкай літаратуры сустракаеш і такія канструкцыі, у якіх словы відаць

і чуваць, відно і чутно кіруюць вінавальным склонам (чуваць песню), але

такія звароты трэба лічыць адхіленнем ад літаратурнай нормы.

Да даданых дзейнікавых сказаў адносяцца і тыя, што паясняюць у

галоўным сказе выказнік, выражаны кароткім прыметнікам (дзейніка

звычайна ў галоўным сказе няма

), які па форме супадае з прэдыкатыўным

прыслоўем (прыслоўем у ролі выказніка). Напрыклад: Ніхто не супраць

цёплых вясновых дажджоў, але ж не надта прыемна, калі яны размываюць

дарогі, робяць столькі гразі (А. Кулакоўскі). Параўн.: Ніхто не супраць

цёплых вясновых дажджоў, але ж не надта прыемна іх работа...

Даданыя дапаўняльныя сказы таксама

могуць паясняць галоўны сказ, у

якім няма дзейніка, адказваюць на пытанне што? Але яны або адносяцца да

выказніка, выражанага пераходным дзеясловам, або раскрываюць змест

указальнага слова — дапаўнення. Напрыклад: А мы давайце пакажам, як

моладзь можа працаваць (П. Броўка). Што пасееш, тое і пажнеш

(Прымаўка).

Даданы выказнікавы сказ на практыцы часам

не адрозніваецца ад

даданых дзейнікавага, азначальнага і даданага меры і ступені. Фармальна

адказваючы на тыя ж пытанні, што і даданы выказнікавы сказ (хто іменна?

што іменна? які іменна?), апошнія раскрываюць змест указальных слоў,

якія ў галоўным сказе выконваюць ролю не выказніка, а дзейніка,

азначэння ці акалічнасці меры і ступені. Значыць, тут

галоўным

паказчыкам тыпу даданага сказа з’яўляецца сінтаксічная роля ўказальнага

слова. Напрыклад: 1. Сягоння мы ўжо не тыя, што калісь хадзілі ў яслі, і

словы патрэбны такія, якія б ніколі не згаслі (Я. Пушча). Першы даданы

сказ — выказнікавы, ён адносіцца да ўказальнага слова — выказніка тыя і

раскрывае яго значэнне; другі даданы — азначальны, ён адносіцца да

азначэння такія і канкрэтызуе яго сэнс. 2. Настала

ноч такая салаўіная,

якой і ў маладосці не было (К. Кірэенка). Тут даданы сказ — меры і

ступені (з адценнем азначэння), ён раскрывае значэнне ўказальнага слова

такая, якое паказвае на ступень якасці (параўн. надта салаўіная).

Да выказнікавых адносяцца і такія даданыя сказы, якія паясняюць

састаўны выказнік галоўнага сказа, раскрываючы сэнс указальнага

займенніка ў ім. Напрыклад: Я пазіраю на колішнюю Алену, і яна ўсё

больш пачынае здавацца мне не той, якую я ведаў дагэтуль («Полымя»).

Даданыя азначальныя, якія паясняюць у галоўным сказе назоўнік з

часавым значэннем (ці ўказальнае слова пры ім) і звязваюцца з галоўным

сказам словамі калі, як, нярэдка блытаюць з

даданымі часу. Гэта было ці

не той ноччу, калі азарылі нябёсы чыёсьці сэрца і ў белай сукенцы Марыля

выйшла ў сваё бяссмерце (Е. Лось). Даданыя сказы тут азначальныя, бо

яны непасрэдна раскрываюць змест указальнага слова той, якое выступае

азначэннем. Праўда, даданыя азначальныя маюць тут дадатковае значэнне

часу.

Наогул, у большасці выпадкаў

даданыя сказы, акрамя свайго асноўнага

значэння, маюць і дадатковыя адценні. Іх не трэба абыходзіць пры

сінтаксічным аналізе складаназалежных сказаў <…>

Сцяцко П. Размежаванне тыпаў даданых сказаў, злучнікаў і

злучальных слоў // Народная асвета. — Мн., 1968. №4. С. 62—64.

П.П. Шуба

СТРУКТУРА ЎСКЛАДНЕНАГА СКЛАДАНАЗАЛЕЖНАГА СКАЗА

Складаназалежныя сказы, у склад якіх уваходзяць дзве простыя

састаўныя

часткі, — толькі адна з магчымых разнавіднасцей гіпатаксічных

канструкцый. Калі ў складаназалежным сказе больш дзвюх частак,

падобных формай да простага сказа, то гэтыя часткі камбінуюцца па-

рознаму, утвараючы ўскладнены складаназалежны сказ.

Складаназалежныя сказы з больш чым дзвюма простымі састаўнымі

часткамі бываюць або бінарнымі, дзе вылучаюцца дзве часткі і адна

асноўная падпарадкавальная

сувязь, але адна з такіх частак (ці нават

абедзве) — складаная, або небінарнымі, дзе вылучаюцца тры і больш

часткі і не менш дзвюх ліній падпарадкавальнай сувязі. Зразумела, і ў

небінарным ускладненым сказе даданыя часткі могуць быць не толькі

простымі, але і складанымі. Дарэчы, самі складаныя састаўныя часткі

бываюць розныя. Элементарным відам

складанай састаўной часткі

з’яўляецца аб’яднанне дзвюх ці больш простых састаўных частак, калі