Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

і “тэндэнцыя да бездзеяслоўнасці”

: —Вы адкуль?/ — Мы — ад куль./ Мы

— з вайны./ Мы — званы./ Мы — дамы./ Каміны./ Камяні (П.Макаль); У

завеі — зямля, у завеі — дрэвы,— / і людзі, якія жылі і якія яшчэ не жылі,—

/ у завеі, / і я таксама ў завеі.../Дзе яно, мінулае?!./Дзе яна, будучыня?!./Дзе

яно, сёння?! (А

.Разанаў). На думку некаторых даследчыкаў,

"бездзеяслоўная паэзія" можа лічыцца нават своеасаблівым відам

мастацкай творчасці. Прыём "мінус дзеяслоў" — прыём наўмыснага

апушчэння дзеяслова ў тэксце — стварае эфект "падманутага чакання":

чакаецца дзеяслоў, але ён не з`яўляецца ў тэксце. Адсутнасць дзеяслова

прыводзіць да пэўнай недагаворанасці, што узмацняе асацыятыўную

вобразнасць і робіць чытача (са

)аўтарам тэксту. Аднак гэты факт толькі

актуалізуе тэкстаўтваральныя патэнцыі дзеяслова, бо, як вядома, "страта"

прэдыкатаў першага парадку ў паэтычным тэксце кампенсуецца

прапазіцыйнай семантыкай прэдыкатаў іншых парадкаў (Мужчына.

Жанчына. Чаканне

./ Шуканне. Блуканне. Час./ Жанчына. Мужчына.

Спатканне./ Вітанне. Пытанне. Адказ./ Мужчына. Жанчына. Дыханне./

Сэрцабыццё

. Забыццё./ Жанчына. Мужчына. Каханне./ Мужчына.

Жанчына. Жыццё

(А.Вярцінскі)) або падказваецца эліптычнай структурай

саміх паэтычных выказванняў (І ў мора — груддзю поўнай (Я.Чыквін)).

Эфект "падманутага чакання" можа назірацца ў паэтычным дыскурсе і

пры наяўнасці дзеяслова: калі чакаецца адзін дзеяслоў, а ў канструкцыі

выступае яго функцыянальна-тэкставы эквівалент ці, больш дакладна, калі

парушаюцца правілы семантычнага дапасавання (тэрмін

В.Р.Гака), у

выніку чаго аддзеяслоўныя пазіцыі запаўняюцца сінтагматычна

несумяшчальнымі з дзеясловам актантамі: (1) Агонь

умее маўчаць / Няўжо

мяне выдаў

/Попел? (М.Танк); (2) Аднойчы на той мансардзе / прачнецца

тэлефон

, / што гаварыў некалі / тваім голасам, / і я / здыму трубку

(У.Арлоў); (3) І ў шафе павесіцца

паліто... (С.Вераціла). У непаэтычным

дыскурсе такія спалучэнні слоў будуць разглядацца як адыход ад

нарматыўнай спалучальнасці, а значыць, і як парушэнне агульнамоўнай

літаратурнай нормы, таму што адпаведныя прэдыкаты патрабуюць

наяўнасці ў сваіх суб’ектных пазіцыях толькі персанальных актантаў

(антрапонімаў). Тут жа ў пазіцыі дзеяслоўных прэдыкатаў маўчаць,

выдаць, прачнуцца, павесіцца "ўваходзяць"

неадушаўлёныя імёны

адпаведна агонь, попел, тэлефон, паліто. Навідавоку ўжыванне

дзеясловаў, а разам з імі і імёнаў у пераносным значэнні. Пры гэтым не

дастаткова, на нашу думку, проста канстатаваць, што ў прыведзеных

прыкладах "парушаюцца нормы узуальнай спалучальнасці" або

"разбураюцца ўстойлівыя агульнамоўныя семантычныя сувязі"

Сапраўды, інтуітыўна адчуваецца, што без мэтавай устаноўкі на

Гл. Р.Якобсон. Работы по поэтике. М., 1987, с. 291.

Гл., напрыклад, І.Ф.Лысенка. Індывідуальна-вобразнае пераасэнсаванне дзеяслова ў прозе

У.Караткевіча // Пісьменнік – мова – стыль. Мн., 1996, с. 70-72.

выражэнне экспрэсіі і стварэнне мастацкага эфекту "так не гавораць".

Лінгвістычныя даследаванні вымагаюць больш дакладнага паказальніка,

чым звычайная філалагічная інтуіцыя. Іншымі словамі, варта

"фармалізаваць" глыбінныя механізмы стварэння дзеяслоўнай метафары

(метафарычнай мадэлі) праз актуалізацыю тэкстаўтваральных патэнцый

дзеяслоўнага прэдыката ў паэтычным дыскурсе, праз выяўленне спецыфікі

спалучальнасці дзеяслова ў паэтычным тэксце. Гэтай праблеме і

будзе

прысвечана дадзенае даследаванне.

Спынімся спачатку на аналізе тэкстаўтваральных магчымасцей

дзеясловаў, паколькі ад іх семантыкі ў рэшце рэшт залежыць семантычная

структура кожнага паэтычнага выказвання і тэксту ўвогуле. Аб’ект нашага

даследавання абраны не выпадкова. Дзеяслоў як прызнакавая, найбольш

абстрактная і найбольш шырокая ў семантычным плане часціна мовы не

называе канкрэтныя

прадметы, а ўказвае на іх сітуацыйныя сувязі (дзеянні,

станы, адносіны і г.д.). Менавіта таму семантычная структура дзеяслова,

што ўяўляе сабой прапазіцыйную функцыю з пераменнымі, не замыкаецца

на самім дзеяслове. Яна патрабуе ўдакладнення, канкрэтызацыі яго

значэння іншымі, прадметнымі, словамі, што, нібы да магніта,

"прыцягваюцца" да дзеяслова, рэалізуючы яго валентнасці. Іншымі

словамі, дзеяслоў прадвызначае перспектывы рэалізацыі пры маўленні той

ці іншай сінтаксічнай мадэлі, утваральнікам якой з’яўляецца, накладваючы

абмежаванні на сваё сінтаксічнае акружэнне. Пазіцыі, адкрытыя ў ім,

запаўняюцца толькі ізасемічнымі элементамі, што належаць да адпаведных

лексіка-семантычных і лексіка-граматычных класаў. Так, напрыклад, для

дзеяслова чытаць актуальнай з’яўляецца яго спалучальнасць з

персанальным актантам ([+Pers] — для суб’ектнай пазіцыі) і

неадушаўлёным канкрэтным актантам з тэматычнай групы “штосьці

напісанае ці надрукаванае” ([+Concr] — для аб’ектнай пазіцыі): (4) Міхась

чытае газету

. Аднак у паэтычнай мове гэтыя абмежаванні парушаюцца,

параўн.: (5) Леташнія аб’явы

: / чытаюць іх адно толькі / вецер і дождж, /

пакуль не прачытаюць дарэшты (А.Разанаў) (Sub

[-Anim]]

— Pred [+Pers]—

Obj

[+Concr]

); (6) Стаю перад кніжнай паліцай, / гляджу, не чапаючы іх, на

кнігі — / чытаю

сваю душу (А.Разанаў) (Sub

[+Pers]

— Pred [+Concr] — Obj

Concr]

). У сувязі з адзначаным вышэй можна сфармуляваць самае агульнае

правіла спалучальнасці дзеяслоўнага прэдыката з актантамі: спалучацца

паміж сабой могуць лексемы, якія маюць аднолькавыя дыферэнцыяльныя

семы (напрыклад, “персанальныя” прэдыкаты з персанальнымі актантамі).

Яно будзе ўдакладняцца ў дачыненні да спалучальнасці кожнага

канкрэтнага дзеяслова для кожнай яго пазіцыі.

Сэнс любога паэтычнага выказвання арганізаваны

ў вышэйшай ступені

складана. Як вядома, выказванне — камунікатыўная адзінка, што

з'яўляецца рэалізацыяй сказа ў маўленні пры аднясенні яго да канкрэтнай

пазамоўнай сітуацыі. У аснове дзеяслоўнага сказа, у сваю чаргу, ляжаць,

паводле А.Я.Міхневіча, семантыка-сінтаксічная мадэль і фармальна-

граматычная схема

. Усё гэта сведчыць на карысць шматузроўневага

семантычнага аналізу дзеяслоўных канструкцый. Таму дзеяслоўная

мадэль (як прататып сказа) будзе прадстаўлена ў працы ў якасці

шматузроўневай двухбаковай адзінкі з узаемаабумоўленымі планам зместу

і планам выражэння:

1. план зместу (глыбінная структура):

1.1. зыходная логіка-семантычная мадэль (ЗМ), ізаморфная

структуры тыповай пазамоўнай сітуацыі і інварыянтная

па сваёй сутнасці

(напрыклад, ЗМ сказа (4): Sub — Pred — Obj). Усе элементы ЗМ маюць у

мове структурна-семантычныя варыянты сваёй рэалізацыі (гл. 1.2 і 2.1):

1.2. катэгарыяльна-семантычны ўзровень — узровень моўнай

рэалізацыі ЗМ праз сістэму паняційных (селекцыйных) катэгорый або

катэгарыяльна-семантычных класаў тыпу "адушаўлёнасць /

неадушаўлёнасць", "абстрактнасць / канкрэтнасць" etc. (Sub

[+Pers]

— Pred —

Obj

[+Concr]

);

2. план выражэння (паверхневая структура):

2.1. катэгарыяльна-граматычны ўзровень — узровень моўнай, як і

для 1.2, рэалізацыі ЗМ праз сістэму марфалагічных класаў (N

nom

— V

—

acc

Узроўні 1.2 і 2.1 з'яўляюцца падставай для вылучэння двухбаковай

семантыка-сінтаксічнай мадэлі (ССМ): умовы існавання гэтай моўнай

адзінкі прадвызначаюцца самой прыродай мовы як знакавай сістэмы, калі

наяўнасць зместу (формы) прадвызначаецца наяўнасцю формы (зместу).

Кожная ССМ можа мець некалькі варыянтаў сваёй рэалізацыі ў

дыскурсе, звязаных з "уваходжаннем" лексем у прэдыкатную і

актантныя

пазіцыі (гл. (4) – (6)). Назавём іх лексічнымі варыянтамі ССМ (узровень

2.2 дзеяслоўнай мадэлі). Каб мець магчымасць належным чынам

кваліфікаваць спалучальнасць дзеяслова ў паэтычным дыскурсе,

мэтазгодна адразу ж размежаваць два асноўныя лексічныя варыянты ССМ:

1) першасныя (асноўныя), якія вызначаюцца тым, што цэнтральную

пазіцыю ў іх займаюць дзеясловы, што ўжываюцца ў прамым (першасным)

значэнні. Іх семантычная структура характарызуецца як ізасемічная, бо

актантныя пазіцыі запаўняюцца толькі імёнамі адпаведных семантычных

класаў (ці ЛСГ). А значыць, першасныя лексічныя варыянты перадаюць

сапраўднае "становішча рэчаў" (гл. (4)).

2) другасныя (метафарычныя), звязаныя, паводле Г.А.Золатавай, з

метафарычным (ці метанімічным) замяшчэннем пазіцый актантаў у

дзеяслоўным прэдыкаце, у выніку чаго можа адбывацца

"прырашчэнне

зместу" (але без парушэння тоеснасці мадэлі). Іншымі словамі, пры

ўжыванні дзеяслова ў пераносным значэнні можа змяняцца якасць, а

Гл. А.Я.Міхневіч. Праблемы семантыка-сінтаксічнага даследавання беларускай мовы. Мн., 1976, с. 73-

75.

часам і колькасць яго распаўсюджвальнікаў. Семантычная структура

дзеяслова вызначаецца ў такіх выпадках як неізасемічная, бо дзеяслоў у

пераносным значэнні можа спалучацца і з семантычна немаркіраванымі

актантамі (гл. (5), (6)). Пры гэтым другасныя лексічныя варыянты,

абумоўленыя своеасаблівым характарам семантыкі дзеяслова, не зусім

дакладна перадаюць рэальныя адносіны ў экстралінгвістычным свеце. Яны

адлюстроўваюць хутчэй суаднесенасць сітуацый

пазамоўнай рэчаіснасці

на аснове іх падабенства, на аснове асацыятыўна-вобразнай сувязі. Таму

такія лексічныя варыянты ССМ называюцца ў лінгвістычнай літаратуры

вобразнымі семантычнымі або метафарычнымі мадэлямі

Адзначаныя вышэй лексічныя варыянты ССМ дазваляюць вылучыць

таксама функцыянальна-тэкставыя тыпы дзеяслоўных прэдыкатаў,

абумоўленыя іх ужываннем у адпаведных лексічных варыянтах:

намінатыўныя (першасныя), ужыванне якіх адносіцца да сферы

першасных лексічных варыянтаў; метафарычныя (другасныя), якія,

адносячыся да сферы метафарычных мадэлей, ствараюць адпаведную

танальнасць у тэксце.

Разгледзім больш падрабязна спалучальнасць дзеяслоўнага прэдыката

метафарычнай мадэлі. Сутнасць метафарычнай спалучальнасці

дзеяслоўнага прэдыката прадвызначае з’ява нейтралізацыі

агульнамоўных апазіцый на ўзроўні катэгарыяльна-семантычных

характарыстык актантаў, якая назіраецца ў мастацкіх (пераважна

паэтычных) тэкстах. Праблема сінтаксічнай нейтралізацыі застаецца яшчэ

недастаткова вывучанай. Таму, перафразаваўшы азначэнне тэрміна

“нейтралізацыя”, пададзенае М.С.Трубяцкім у дачыненні да фаналагічнага

ўзроўню

, паспрабуем сфармуляваць яго ў дачыненні да семантычнай

дыстрыбуцыі дзеяслоўнага прэдыката: нейтралізацыя — гэта сціранне ў

пэўных кантэкстуальных (сінтагматычных) умовах семантычных

адрозненняў паміж парамі актантаў, якія, уваходзячы ў адзін

парадыгматычны клас, утвараюць бінарныя сэнсавыя апазіцыі пры

функцыянаванні ў аднолькавых аддзеяслоўных пазіцыях. Асноўнай

сінтагматычнай умовай сінтаксічнай нейтралізацыі з’яўляецца наўмыснае

спалучэнне рознапарадкавых неізасемічных

элементаў з устаноўкай на

стварэнне шматмернага стэрэаcкапічнага эфекту. Яны, здавалася б,

павінны "адштурхоўвацца" адзін ад аднаго. Аднак пад уздзеяннем сіл

дзеяслоўнага "прыцягнення", пад уплывам кантэксту і вобразнай

структуры ўсяго тэксту адбываецца іх "стыкоўка" (так праяўляецца ў

паэтычным тэксце камунікатыўная несамадастатковасць дзеяслова) і нават

прыпадабненне. Пры гэтым разбураюцца семантычныя апазіцыі,

нейтралізуюцца

паняційныя адрозненні адных лексем ад другіх. Так,

Гл. Семантические модели русских глагольных предложений: экспериментальный синтаксический

словарь. Екатеринбург, 1998, с. 18 і інш.

Н.С.Трубецкой. Основы фонологии. М., 1960, с. 256.

напрыклад, пры персаніфікацыі першасны дыстрыбутыўны параметр

таго ці іншага імені (напрыклад, дыферэнцыяльная сема імені [-Anim], [-

Pers] і г.д.) замяняецца ў тэксце другасным дыстрыбутыўным

параметрам ([+Pers]), які ўзнікае пад уплывам дыферэнцыяльнай семы

[+Pers] дзеяслова. Такім чынам, чытаць паэтычны тэкст трэба ў двух

рэгістрах, улічваючы не толькі "рэальных" тэкставых партнёраў дзеяслова,

але і

яго "чакаемыя" валентнасці, на фоне якіх і адбываецца кадзіраванне і

дэкадзіраванне паэтычнай інфармацыі. Так, у пункціры А.Разанава:

(7)Тэлефон-аўтамат /

на рагу дзвюх аціхлых вуліц:/ перадумвае,/ што чуў

за дзень — неадушаўлёны актант тэлефон-аўтамат займае пазіцыю

персанальнага актанта ў семантычнай структуры дзеясловаў перадумваць і

чуць, якія маркіруюць сваю суб’ектную пазіцыю прыметай [+Pers], у сувязі

з чым дыферэнцыяльная сема актанта тэлефон-аўтамат нейтралізуецца

дыферэнцыяльнай семай сінтаксічнай пазіцыі: [-Anim/+Pers]. Як бачым,

“чакаемыя” валентнасці дзеясловаў парушаюцца, аднак яны так ці інакш

падказваюць

пэўнае слова (або групу слоў), якое, нават з’яўляючыся

неназваным, адыгрывае важную ролю ў стварэнні паэтычнага вобраза,

паколькі на яго фоне пачынае ўспрымацца слова, якое рэальна гучыць у

фразе. У выніку такіх метафарычных пераўтварэнняў узнікаюць

“мастацка-выяўленчыя прырашчэнні зместу”

, дадатковыя канатацыі, якія

змяняюць “гучанне” ўсёй канструкцыі:

′

тэлефон-аўтамат, як чалавек,

якому ёсць што ўспомніць, думае-перадумвае, як ён пражыў гэты дзень

′

Пры гэтым фрэймы першасных і метафарычных дзеясловаў будуць

адрознівацца паміж сабой перш за ўсё не сваім колькасным складам (хоць,

безумоўна, фрэйм некаторых дзеясловаў можа пашырацца менавіта ў

выніку іх метафарызацыі: Мяне ў Парыж ты правяла, у дым,

/ Якім я

дыхаў і якім я плакаў (Л.Дранько-Майсюк)), а семантычнымі

характарыстыкамі-маркерамі актантаў. Звычайна гэта тычыцца пазіцый

суб’екта і/або аб’екта дзеяння, лакатыва, а таксама маргіналій мадэлі —

сірканстантаў спосабу дзеяння, прычыны, мэты, выніку і г.д.

У прыкладзе

(7) пад мастацкае пераасэнсаванне трапілі не толькі неадушаўлёны суб’ект

тэлефон-аўтамат, але і развіты лакатыў — месца, дзе адбываецца

дзеянне: на рагу дзвюх аціхлых вуліц (параўн. з магчымым лакатывам пры

адпаведным першасным дзеяслове: у ціхім месцы, дзе ніхто і нішто не

перашкодзіць). Такое пашырэнне аб’ёму семантычнай дыстрыбуцыі

дзеяслова

ўспрымаецца не проста як “разгорнутая аўтарская метафара”

(метафарай з’яўляецца тут увесь тэкст) або “стылістычная фігура”, а як

“ўвасабленне другой, вобразнай рэчаіснасці, якую мастацтва адкрывае ў

рэчаіснасці рэальнай”

Гл. В.В.Виноградов. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. М., 1963, с. 125.

Гл. Г.О.Винокур. Избранные работы по русскому языку. М., 1959, с. 249-250.

На думку некаторых даследчыкаў, нейтралізацыя сінтаксічных

апазіцый — гэта з’ява толькі плана зместу

, калі парушаюцца правілы

толькі семантычнага дапасавання. Аднак, як паказвае моўны матэрыял,

з’ява нейтралізацыі семантычных характарыстык актантаў у полі

прэдыкатнай залежнасці можа тычыцца і паверхневай структуры

Адрозненні ў функцыянаванні аднаго і таго ж дзеяслова ў першасным і

метафарычным варыянтах ССМ дазваляюць нам казаць пра пазіцыйныя

чаргаванні маркіраваных і немаркіраваных актантаў адносна таго ці

іншага дзеяслова. У сувязі са з'явай сінтаксічнай нейтралізацыі

напрошваецца аналогія з паняццем “фанетычная асіміляцыя”: адпаведная

лексема "прыпадабняецца" паводле той ці іншай катэгарыяльна-

семантычнай прыметы да дзеяслова, які, як вядома, у сказе заўсёды займае

моцную пазіцыю. З'ява нейтралізацыі назіраецца на розных узроўнях:

І) на ўзроўні аднапарадкавых паняційных катэгорый, калі

дыферэнцыяльная сема актанта (напрыклад, [-Anim]) нейтралізуецца

дамінантнай аднапарадкавай семай дзеяслова ([+Anim]). Таму мэтазгодна

вылучаць наступныя віды нейтралізацыі: 1) нейтралізацыя паводле

абстрактнасці/канкрэтнасці: (8) Кожны чалавек носіць

[+Concr] сваё

неба

[+Abstr] з сабой (У.Караткевіч); (9) Рука ў руцэ… І сэрца к сэрцу…/ І

шчасце [+Abstr] вусны п’юць

і п’юць [+Concr] (Л.Якубовіч); 2) паводле

канкрэтнасці/абстрактнасці: (10) Пяю

[+Abstr] таго [+Concr], хто сілу

меў…(С.Сокалаў-Воюш); (11) Мне б вякоў не хапіла / Слухаць

[+Abstr]

вочы

[+Concr] твае… (Р.Барадулін); 3) паводле неадушаўлёнасці /

адушаўлёнасці: (12) Маланкі

[-Anim] нервовымі пальцамі спіны дахаў

драпаюць

[+Anim] (Р.Барадулін); 4) паводле адушаўлёнасці /

неадушаўлёнасці: (13) Не пераставаў [Тарас Іванавіч]

тарахцець [-Anim]

і тады, калі селі за стол (Я.Колас); (14) Карызна [+Anim:+Pers] кіпеў [-

Anim: вадкасць] абурэннем, перамяшаным з злараднасцю (М.Зарэцкі); 5)

паводле неперсанальнасці/персанальнасці: (15) Будуць коні

[-Pers] сніць

[+Pers] лугі мядовыя / І, як людзі, цяжка ўздыхаць

[+Pers] (П.Панчанка);

(16) Спытайся

[+Pers] птушкі [-Pers], ці змагла б / Яна ўздымацца без

крыла (М.Танк); 6) паводле персанальнасці/ неперсанальнасці: (17) Ён

[Якуб] [+Pers] увесь час круціўся каля брата і шчабятаў [-Pers] сваім

дзіцячым галаском (Я.Колас); 7) паводле мужчынскай/жаночай

персанальнасці: (18) Дом збудаваў, і сына

нарадзіў [+Fem. Pers] (В.Тарас)

і інш.;

ІІ) на ўзроўні рознапарадкавых паняційных катэгорый, калі

актанты нібы “падстройваюцца” пад адпаведны неізасемічны дзеяслоў:

(19) Такія розныя людзі

[+Pers], дарогі [-Anim], лёсы [+Abstr], а вось жа

Гл. В.В.Бузаров, М.Д.Бузарова. О нейтрализации на синтаксическом уровне // Вопросы языкознания,

1984, № 4, с. 122.

Гл.больш падрабязна С.А.Важнік. Лінгвапаэтычнае апісанне тэкстаўтваральных магчымасцей

дзеяслоўнага прэдыката // Язык. Поэтика. Перевод: Сб. науч. ст. / Под ред. А.Е.Супруна. Мн., 1998, с. 59-

63.

сышліся [+Pers] разам: чакальня на аўтавакзале (А.Разанаў); (20) Зноў год

[+Abstr] прабег

[+Anim], як зморшчынка па твары (В.Аксак); (21) Каб

чорныя долі

[+Abstr] з мяцеліцаў шумамі / Не вылі [+Anim] над роднай

зямлёй, нада мной (Я.Купала);

ІІІ) у межах адной паняційнай катэгорыі, калі, напрыклад, замест

аднаго канкрэтнага актанта ўжываецца які-небудзь іншы канкрэтны

актант, парушаючы пры гэтым часам лексічную (індывідуальную)

спалучальнасць дзеяслова: (22) Таму, што сэрца [+Pers. Part] маё

распята [+Pers] / За ўсе мільярды двухногіх (У.Караткевіч); (23) Высока

над сіняю хмаркай раставаў [+Concr: снег, лёд, марожанае] стары

месяц [+Concr] (В.Адамчык); (24) Вяртаючыся [+Abstr] з болю

[+Abstr], нібы з бою… (Я.Янішчыц); (25) І агнямі-кветкамі горад

[+Concr] распусціўся [+Concr: кветка], / Як увесну яблыневы сад

(Л.Якімовіч).

Як паказвае матэрыял, вынікам метафарычных пераўтварэнняў у

паэтычным дыскурсе з'яўляюцца спалучэнні неізасемічных элементаў, што

парушаюць законы сінтагматычнай сумяшчальнасці лексем. Прычым

механізмы іх утварэння можна выявіць толькі на ўзроўні дзеяслоўнай

мадэлі (яе метафарычнага варыянта), што дазваляе ўдакладніць пры гэтым

і паняцце "метафара".

Прынята лічыць, што метафара — эліптычная

форма параўнання

. Яна

заснавана на супастаўленні пазамоўных сітуацый на аснове іх падабенства.

На сінтаксічным узроўні параўнальная канструкцыя скарачаецца да асновы

(суб'екта) параўнання + прэдыкатыўнай прыметы аб'екта параўнання

(згорнутая прэдыкацыя). Адна канструкцыя нібы накладаецца на другую,

утвараючы паэтычную фігуру, якая вельмі нагадвае сілагізм у класічнай

логіцы (паэтычны сілагізм):

А. Сонца

за борам жар-птушкай садзіцца (П.Броўка) +

Б. Шрот кропляў сыпецца няхоццю / У вочы багны на балоце, / сцякае

па счарнелым плоце… (Л.Стаф, пераклад А.Мінкіна) Î

В. Чырвонае сонца

сцякала за лес…(І.Мележ).

Як бачым, у прыкладах (А) і (Б) функцыянуюць намінатыўныя

дзеясловы (у (А) — сцёртая (моўная) метафара, якая сёння ўжо і не

ўспрымаецца як такая). Метафарызацыя адбываецца ў выніку транспазіцыі

ў свядомасці аўтара актанта сонца з суб'ектнай пазіцыі прэдыката садзіцца

ў суб'ектную пазіцыю прэдыката сцякаць:

'павольна садзіцца, нібы сцякае'.

Іншымі словамі, адна сітуацыя нібы ўстаўляецца ў другую, актуалізуючы

"чакаемыя" валентнасці прэдыката і імені. Так ствараецца “эфект

айсберга”, калі значная частка інфармацыі аказваецца схаванай за

апісанымі вышэй трансфармацыямі ядзерных мадэлей. Такім чынам,

Гл. S.Karolak. Metafora // Encyklopedia Językoznawstwa Ogólnego. Wrocław etc., 1993, s. 328.

метафара абумоўлена транспазіцыяй актантаў з адной мадэлі ў другую на

падставе асацыятыўна-вобразнага падабенства пазамоўных сітуацый, што

дазваляе дамінантнаму дзеяслову "прыцягваць" імёны з вертыкальнага

кантэксту — з дзеяслоўных мадэлей, што абазначаюць рэальна не звязаныя

паміж сабой сітуацыі

Г.К. Чахоўскі

КАГНІТЫЎНЫ АНАЛІЗ ПАЛІТЫЧНАГА ДЫСКУРСА

Ў БЕЛАРУСІ 1920-х – 1930-х ГАДОЎ

<...>

У гэтым артыкуле робіцца спроба кагнітыўнага аналізу дыскурса ў

Беларусі канца 1920-х – пачатку 1930-х гадоў, які ахоплівае: 1) вылучэнне

прыёмаў уздзеяння, якія выкарыстоўваюць прадстаўнікі палітычных эліт;

2) аналіз прычын уздзеяння на адрасата – чалавека, які жыве ў Беларусі ў

сацыяльным кантэксце канца 1920-х – пачатку 1930-х гадоў, як асобных

лінгвістычных адзінак, выкарыстаных у тэксце, так і цэлых фрагментаў

тэксту; 3) вызначэнне прычын з’яўлення ў тэксце тых або іншых сродкаў

уздзеяння (іх абумоўленасць асаблівасцямі свядомасці камуніканта, які

стварае тэкст).

<...>

Пад тэкстам мы разумеем складаны моўны знак у адзінстве яго

формы і зместу, значэння (прадметнага зместу) і значнасці (суб’ектнага

зместу), працэсу і выніку. Разгляд паняцця «тэкст» у сферы «функцыя –

рэпрэзентацыя – дзейнасць» дае напрамак каардынаты для развіцця

паняцця «палітычны дыскурс» і яго вывучэння ў сінтэзаваным прачытанні.

Такім чынам, мы разглядаем гэтае паняцце ў максімальна шырокім

дыяпазоне.

Палітычны тэкст – гэта вербалізаваная палітычная

дзейнасць ва ўсіх

яе праявах: як знакавых, сімвалічных (намінатыўная і акумулятыўная

дзейнасць), так і несімвалічных (тэксты-перфарматывы). Гэтае паняцце

ахоплівае тэматычны аб’ём і стылявыя асаблівасці палітычнай актыўнасці

грамадства, якая рэалізуецца ў мове.

Дыскурс – гэта (таксама як і тэкст) дзейнасць, феномен і функцыя

адначасова. Але ў дыскурсе дзейнасць звужаецца да

яе сацыяльна-

арыентаваных маўленчых праяў. У сваю чаргу, пры разглядзе дыскурса ў

якасці феномену, які «пакідае» дзейнасць, акцэнт робіцца на тым, што гэта

феномен сацыяльна-арыентаванай маўленчай дзейнасці (сацыялагічны

дакумент), які мы «чытаем» толькі з гэтых пазіцый. Нарэшце, дыскурс калі

У адрозненне ад метафарычных пераўтварэнняў, метанімічныя звязаны з незапаўненнем адкрытых праз

дзеяслоў пазіцый адпаведнымі актантамі, а ў сувязі з гэтым — са згортваннем (полі)прапазіцыйных

структур да аднаго актанта (наміналізацыя працэсу), які і "ўваходзіць" у аблігаторную пазіцыю

дамінантнага ў адпаведным кантэксце дзеяслова. Гл., напрыклад, S.Karolak. Metonimia // EJO, s. 330-331.

і разглядаецца з пазіцый яго функцыянальнай нагрузкі, то толькі ў

функцыі сацыяльнай арыентацыі і арганізацыі.

Палітычны дыскурс – гэта сукупнасць палітычных дыскурсій

(сацыяльна-дыферэнцыраваных маўленчых практык) соцыума: дыскурса

ўлады (энкратычнага), контрдыскурса (акратычнага), публічнай

рыторыкі, якія або замацоўваюць стабільнасць пэўнай сістэмы грамадскіх

узаемадачыненняў або дэстабілізуюць яе.

<...>

Мы прапануем мадэль генеравання

тэксту, у якой у адпаведных формах

падаюцца веды індывідаў. Асноўную стратэгію аналізу тэкстаў пры

рэканструкцыі працы свядомасці можна акрэсліць наступным чынам:

«форма і значэнне выказвання аналізуюцца ў тэрмінах ментальных станаў

моўцы і слухача» (Виноград 1983, 157). Аналізуючы дыскурс, мы павінны

адказаць на два асноўныя пытанні: 1) чаму моўца гаворыць гэта? 2) чаму

ён гаворыць

гэта менавіта такім чынам? Адказ на другое пытанне звязаны

з рыторыкай, што сведчыць аб тым, што два напрамкі даследавання –

кагнітыўная навука і рыторыка – робяцца ўзаемазвязанымі, паколькі

рытарычныя прыёмы вызначаюцца апрацоўкай адпаведных ведаў у

свядомасці моўцы – ведаў пра слухача, пра камунікатыўную сітуацыю, пра

агульнапрынятыя формы зносін (апошнія звесткі атрымліваюцца з

папярэдняга маўленчага

вопыту). Такім чынам, рыторыка як навука «аб

атрыманні спосабаў прыцягнення да свайго пункту гледжання» (паводле

Арыстоцеля) разглядаецца намі ў святле кагнітыўных працэсаў, што

адбываюцца ў свядомасці адрасанта. Таму кагнітыўны аналіз як сродак

мадэлявання працэсаў мыслення пры стварэнні тэксту мэтазгодна

дапоўніць рытарычным.

Мэта нашага даследавання – прааналізаваць кагнітыўную прыроду

беларускага палітычнага дыскурса

канца 1920-х – пачатку 1930-х гадоў і

этапы яго ўтварэння на прадмет вызначэння прыёмаў маўленчага

ўздзеяння ў дыскурсе партыйных, дзяржаўных і грамадскіх дзеячаў,

навукова-творчых работнікаў праз вытлумачэнне прычын уздзеяння і

матывацыі выкарыстання гэтых прыёмаў.

<...>

Матэрыялам нашай работы сталіся дакументы ЦК, акругкомаў, шэрагу

райкомаў і ячэек ЦК КП(б)Б

: рашэнні з’ездаў, пленумаў, бюро,

сакратарыятаў, дырэктыўныя ўказанні аддзелаў ЦК КП(б)Б, выступленні

партыйных, дзяржаўных і грамадскіх дзеячаў, навукова-творчых

работнікаў, інфармацыйныя і іншыя паведамленні ДПУ БССР, станоўчыя і

выкрывальныя артыкулы прэсы, матэрыялы разгляду «партыйных спраў»,

лісты ў партыйныя органы, заявы, змешчаныя ў зборніку «На крутым

павароце: Ідэолага-палітычная

барацьба на Беларусі ў 1929 – 1931 гг.» /

Аўтар-складальнік доктар гістарычных навук, прафесар Р.П.Платонаў

(Мн., 1999). Абраны для аналізу дыскурс бачыцца нам цікавым таму, што

«кожнаму змяненню грамадскай свядомасці, кожнай ідэалагічнай

варыяцыі адпавядае новая сістэма тэкстаў. У кожнай Рэвалюцыі свае

прамоўцы» (Blancel 1869, 9). <...> Мы лічым, што гэты матэрыял дазваляе

супаставіць дзве маўленчыя практыкі – дыскурсію ўлады (энкратычную) і

контрдыскурсію (акратычную) – і вызначыць правілы, што абумовілі

«моўную гульню» улады <...>

У адрозненне ад папярэдніх даследаванняў па

лінгвістыцы, рыторыцы,

неарыторыцы, тэорыі аргументацыі ў дадзеным дысертацыйным

даследаванні аналізуецца не столькі сам аб’ект – палітычны тэкст, колькі

працэс яго генеравання ад інтэнцыі, што сталася стымулам да стварэння

тэксту, да яе вербалізаванага ўвасаблення. Мы лічым патрэбным адзначаць

не столькі працу інтэлекту, колькі працу свядомасці чалавека, таму што ў

пералік кагнітыўных

установак, якія ніколі не маюць дачынення ні да

ведаў, ні да з’яў рацыянальнага кшталту, уключаюцца такія, як

інтэнцыйнасць, мэтавызначэнне, якія тым не менш з’яўляюцца вартасцямі

псіхікі і прымаюць удзел у стварэнні тэксту. На нашу думку, і іх можна

апісаць як веды. Такім чынам, ствараецца магчымасць апісаць працу

псіхікі, працэс

тэкстаўтварэння і інварыянтныя сэнсавыя структуры,

пакладзеныя ў аснову парадыгм тэкстаў (грамадскай свядомасці) у адных і

тых жа тэрмінах.

<...> Побач з тэрмінам «дыскурсія» для абазначэння сукупных

маўленчых практык мы будзем карыстацца агульнапрынятым тэрмінам

«дыскурс», разумеючы пад ім не толькі звязны тэкст, але і «складаную

камунікатыўную з’яву, якая ўключае

ў сябе і сацыяльны кантэкст, які

стварае ўяўленне як пра ўдзельнікаў камунікацыі (падае іх

характарыстыкі), так і пра працэсы стварэння і ўспрымання тэксту» (Ван

Дейк 1989, 13). Гэтае вызначэнне змяшчае адначасова ўказанне як на

напрамак аналізу, так і, у пэўнай ступені, на яго методыку, паколькі, у

адрозненне ад папярэдніх прац, прысвечаных аналізу

моўных аб’ектаў

розных узроўняў (ад фанемы да тэксту), нашае даследаванне прысвячаецца

таксама аналізу кагнітыўных працэсаў – г.зн. структуры працэсаў, якія

адбываюцца ў свядомасці носьбіта мовы, які належыць да пэўнага

напрамку грамадскай думкі, пры стварэнні ім тэксту, а таксама працэсам,

якія абумоўліваюць разуменне тэксту і залежнасць яго успрымання ад

абраных форм

маўленчага ўздзеяння.

Навізна нашай гіпотэзы ў тым, што яна ўпершыню, грунтуючыся на

канкрэтным дыскурсе, робіць спробу рэканструкцыі мысленчых працэсаў

не ўвогуле, а ў дачыненні да канкрэтнай маўленчай сітуацыі.

Вызначальнай рысай нашай мадэлі з’яўляецца тое, што мы прапануем

мадэль генеравання не асобнага выказвання, а звязнага тэксту. Зыходны

матэрыял для стварэння

гіпотэзы аб тэкстаўтварэнні – сам тэкст. Наша

задача ў гэтым выпадку – рэканструяваць мысленчыя працэсы, якія

спрыяюць утварэнню тэкстаў, падобных адзін да другога аднолькавым