Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

адрознення ў сіле і тэмпе вымаўлення прэдыкатыўных частак не

назіраецца. Яшчэ Ш.Балі адзначаў, што мелодыка адной часткі

складаназлучанага сказа без істотных змен паўтарае мелодыку другой яго

часткі і гэтым самым сведчыць аб іх інтанацыйным паралелізме

. У

адрозненне ад злучальных далучальныя прэдыкатыўныя часткі ўтвараюць

складаназлучаны сказ не самастойна, а разам з далучаючымі часткамі.

Далучаючыя і далучальныя часткі знаходзяцца ў нераўназначнай

залежнасці, паколькі далучальная частка з’яўляецца дадатковым

паведамленнем адносна зместу далучаючай часткі. Далучальная частка

звычайна мае асіметрычную будову ў адносінах да далучаючай часткі, бо

«ўсякія асіметрычныя

з’явы ў парадку слоў, усякія інверсіі ўзмацняюць

вастрыню далучэння»

. Аднак не выключаны і такія выпадкі, у якіх

адпаведная суадноснасць прэдыкатыўных частак пераходзіць часам у

структурны паралелізм, напрыклад: Гумно ледзьве ліпіць, ды і будынкі ўсе

папарахнелі (М.Лынькоў). Праўда, структурны паралелізм далучальнай і

далучаючай частак ніколі не суправаджаецца іх сэнсавым і інтанацыйным

паралелізмам. Заўважана, што інтаніраванне далучальных частак у межах

складаназлучанага сказа некалькі адрозніваецца ад інтаніравання

далучаючых частак. З’яўляючыся структурнай асновай складаназлучанага

сказа, далучаючая частка інтаніруецца як звычайны апавядальны сказ з

паступовым павышэннем тону і адпаведным яго паніжэннем у самым

канцы часткі. Дадатковая інфармацыя, якая змешчана ў далучальнай

частцы, перарывае інтанацыйную хвалю на яе нізыходзячым папрамку, у

выніку чаго перад

гэтай часткай паніжаецца тон і ствараецца працяглая

паўза (500—800 мс); яна папярэджвае аб тым, што пералічэнне або

супастаўленне суправаджаюцца дадатковым удакладненнем і

разгортваннем далучаючай часткі. Далучальная частка зноў вяртае

інтанацыйную хвалю да ўзыходзячага напрамку, гэта хваля дасягае пэўнай

вышыні, а затым рэзка падае, завяршаючы інтанацыйнае афармленне ўсяго

складаназлучанага сказа. Атрымліваецца, што

далучальная і далучаючая

часткі не маюць інтанацыйнай раўнавагі <…>. Назіраецца адпаведнае

змяненне тэмпу вымаўлення, розны вышынны ўзровень, неаднолькавая

тэмбральная афарбоўка. Інтанацыйныя паказчыкі найбольш яркія і

выразныя ў далучальнай частцы, таму што ў сэнсавых адносінах менавіта

яна з’яўляецца вядучай. Такое афармленне надае далучальнай частцы

большую самастойнасць, а ўсёй канструкцыі перарывістую структуру,

адчаго

часткі, якія яе складаюць, не могуць быць абарачальнымі.

Складаназалежныя сказы ўяўляюць сабой граматычна аформленае

спалучэнне прэдыкатыўных частак, якое ўтвараецца на аснове

гіпатаксічнай сувязі і пароджанымі гэтай сувяззю гіпатаксічнымі

адносінамі. Гіпатаксічная сувязь у такіх пабудовах рэалізуецца

Бали Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. — М., 1955. — С. 74.

Виноградов В.В. Стиль Пушкина. –– М., 1941. С. 312.

гіпатаксічнымі злучнікамі і злучальнымі (адноснымі) словамі, якія

сігналізуюць аб нераўпапраўным становішчы прэдыкатыўных частак у

межах аднаго цэлага і абумоўліваюць сінтаксічную залежнасць адной

часткі ад другой. Гіпатаксічныя сродкі сувязі маркіруюць залежную

(даданую) частку і сведчаць аб яе сінсемантычнасці. Агульнавядома, што

падпарадкаванне — гэта чыста сінтаксічная, а не сэнсавая з’ява. Галоўная

частка

з’яўляецца граматычна вядучай прэдыкатыўнай адзінкай, свайго

рода «структурным стрыжнем» складаназалежнага сказа. Залежнасць

даданай часткі ад галоўнай, акрамя гіпатаксічных злучнікаў і злучальных

асноў, знаходзіць выражэнне ў адсутнасці паралелізму іх будовы, парадку

размяшчэння і іншых лексіка-граматычных сродках. Аднак даданая частка,

выяўляючы граматычнае падпарадкаванне галоўнай часткi, можа быць

носьбітам не толькі неістотнага

, але і асабліва важнага, асноўнага сэнсу

выказвання, напрыклад: Вядома, што адклад не ідзе на лад (М.Лынькоў).

Назіранні паказваюць, што даданыя часткі па-рознаму звязваюцца з

галоўнай часткай складаназалежнага сказа. Так, даданыя злучальныя

часткі цесна звязаны з галоўнай часткай, якая патрабуе абавязковага

ўдакладнення з боку даданай часткі і структурна прадвызначае

яе,

напрыклад: Лідачка была ўпэўнена, што сягоння да іх прыйдзе настаўнік

(Я.Колас). Паміж галоўнай і даданай злучальнай часткамі ў структуры

складаназалежнага сказа вытрымліваецца нязначная (350—500 мс) паўза, а

самі часткі адрозніваюцца адпаведным павышэннем і паніжэннем

асноўнага тону <…>. Даданыя ж далучальныя часткі характарызуюцца

аслабленай сувяззю з галоўнай часткай, якая семантычна і

граматычна

больш самастойная і не патрабуе абавязковага ўдакладнення з боку

даданай часткі. У такой галоўнай частцы няма карэлятаў і іншых сродкаў

(за выключэннем інтанацыйнай незавершанасці), якія б служылі

пасрэднікамі даданай часткі, паколькі ўсё гэта «прама супярэчыць самой

ідэі далучэння»

. Атрымліваецца, што даданая далучальная частка ў

адрозненне ад злучальнай з’яўляецца не заканамерным, а спадарожным

паведамленнем адносна зместу галоўнай часткі: У дзедавай хаце

кватэраваў камандзір батальёна, чым дужа ганарыўся дзед Талаш.

(Я.Колас). На стыку галоўнай і даданай далучальнай частак існуе

працяглая (500—700 мс) раз’яднальная паўза, якая папярэджвае аб

наяўнасці

дадатковай інфармацыі і надае структуры складаназалежнага

сказа перарывісты характар; прычым інтаніраванне галоўнай часткі (а яно

набліжаецца да інтаніравання звычайнага апавядальнага сказа) істотна

адрозніваецца ад інтаніравання даданай далучальнай часткі спецыфічным

змяненнем асноўнага тону <…>. Падобнае афармленне складаназалежных

сказаў сведчыць аб структурнай нематываванасці даданай далучальнай

часткі, што ў пэўнай меры збліжае іх са

складаназлучанымі сказамі.

Крючков С.Е., Максимов Л.Ю. Современный русский язык: Синтаксис сложного

предложения. — М., 1977. С. 44.

Перабольшваючы гэту блізкасць, асобныя даследчыкі лічаць такія сказы

складаназалежнымі па форме і складаназлучанымі па зместу <…>.

Некаторыя даследчыкі вылучаюць іх у асобную катэгорыю <…> ці

кваліфікуюць як парушэнне сінтаксічнай нормы <…> літаратурнай мовы.

Між тым сутнасць падобных пабудоў заключаецца ў тым, што іх даданая

частка адносіцца да ўсяго зместу галоўнай часткі. Яна выступае як

дадатковае паведамленне, якое вынікае ад зместу галоўнай часткі і заўсёды

тэматычна арыентавана на яго. Але гэта не значыць, што гіпатаксічная

сувязь паміж такімі часткамі зусім адсутнічае; яна захоўваецца, толькі ў

значнай ступені аслаблена, што і тыпова для далучэння.

Бяззлучнікавыя складаныя сказы арганізуюцца з прэдыкатыўных

частак, якія звязаны паміж сабой без

злучнікаў і злучальных слоў.

Незалежна ад гэтага яны вызначаюцца цэласнасцю сваёй структуры і

звычайна выступаюць як адна камунікатыўная адзінка. Сінтаксічная

цэласнасць бяззлучнікавых складаных сказаў абумоўлена ўзаемнай

сувяззю значэння і будовы прэдыкатыўных частак, якія ў іх склад

уваходзяць, і выражаецца структурна-семантычнымі (трывальна-часавыя

суадносіны выказнікаў, парадак састаўных частак, анафарычныя элементы,

кантэкстуальная

непаўната) і інтанацыйнымі сродкамі. Асабліва вялікая

роля ў аб’яднанні прэдыкатыўных частак у структуры бяззлучнікавага

складанага сказа належыць інтанацыі і паўзам, якія, на думку

А.М.Пяшкоўскага, служаць як бы своеасаблівымі заменнікамі злучнікаў і

злучальных слоў <…>. Як відаць, падобныя суадносіны злучнікавых і

бяззлучнікавых пабудоў даволі ўмоўныя і адносныя. Эксперыментальна

даказана,

што поўнай кампенсацыі ў такіх выпадках не назіраецца, бо

інтанацыя і злучнікавыя сродкі сувязі ўяўляюць сабой з’явы рознай

лінгвістычнай прыроды. Да таго ж інтанацыйныя сродкі ўступаюць

злучнікам і злучальным словам у дакладнасці выражэння сувязей паміж

прэдыкатыўнымі часткамі: гэтыя сувязі характарызуюцца шырынёй і

недастатковай размежаванасцю свайго значэння. Пры бяззлучнікавай

сувязі злучальныя

прэдыкатыўныя часткі цесна звязаны паміж сабой,

маюць аднатыпны або рознатыпны характар, адна частка прадвызначае

наяўнасць другой часткі, напрыклад: Маучала ноч па-над палянай, зялёны

гай не гаманіў (П.Трус). Алесь пачуў — мінула ліха (Я.Колас). Для такіх

частак уласціва пералічальная, супастаўляльная або паясняльная інтанацыя

з раўнамерным ці нераўнамерным рухам тона

і працяглай (600—800 мс)

паўзай на стыку <…>, якія сведчаць аб неперарывістай структуры

бяззлучнікавага складанага сказа. Бяззлучнікавыя ж далучальныя часткі

адрозніваюцца аслабленай сувяззю з далучаючымі часткамі, маюць

рознатыпны характар, часта тыпізаваную структуру; пры гэтым

далучальная частка не прадвызначаецца будовай далучаючай часткі,

напрыклад: Зялёныя водсветы выцягваліся на халоднай вадзе — яна была

сталёвага колеру (А

.Савіцкі). Мы глядзелі на ўсход — сонца яркае ззяла на

піках (П.Панчанка). Для такіх частак уласціва своеасаблівая

ўдакладняльна-развівальная інтанацыя з розным па вышыні тонам і больш

працяглай (700—1000 мс) паўзай на стыку <…>, якія сведчаць аб

перарывістасці структуры бяззлучнікавага складанага сказа.

Выдзяляючыся лагічна і інтанацыйна, бяззлучнікавая далучальная частка

займае пазіцыю ў структуры складанага сказа пасля далучаючай часткі і

служыць дадатковым, а

не абавязковым паведамленнем адносна яе зместу.

У выніку атрымліваецца, што пры далучэнні разнатыпныя прэдыкатыўныя

часткі лексічна і граматычна больш самастойныя, чым пры злучэнні.

Злучнікава-бяззлучнікавыя складаныя сказы складаюцца з трох і больш

прэдыкатыўных частак, прымацаванне якіх ажыццяўляецца пры дапамозе

розных варыянтаў і камбінацый злучнікавай і бяззлучнікавай сувязі. Пры

такім аб’

яднанні прэдыкатыўныя часткі суадносяцца адна з адной

непасрэдна або праз пасрэдніцтва адпаведных адзінстваў, што ўтвараюцца

ў структуры складанага сказа, напрыклад: Цяпер зноў чуваць, як чахкае

сякера: дзядзька цярэбіць на зваленым дрэве галлё (Я.Брыль). На дварэ

дождж, дарогі раскіслі, рухацца па іх цяжка, — а ты сабе ляжыш, як

быццам цябе

гэта не абыходзіць (К.Чорны). Будова і інтанацыйнае

афармленне прэдыкатыўных частак, а таксама адносіны паміж імі не

ўяўляюць сабой чагосьці прынцыпова новага ў параўнанні з

разгледжанымі вышэй тыпамі прэдыкатыўных частак складаназлучаных,

складаназалежных і бяззлучнікавых складаных сказаў. У адрозненне ад іх

злучнікава-бяззлучнікавыя складаныя сказы маюць толькі шматчленную

структуру, дзе непасрэдная сувязь

прэдыкатыўных частак часта

суправаджаецца адпаведнай групавой сувяззю.

Такім чынам, інтанацыйнае афармленне прэдыкатыўных частак

абумоўлена не толькі характарам і сродкамі іх сувязі, але і тымі

адносінамі, у якія яны ўступаюць у структуры складанага сказа. Апрача

таго, з інтанацыйным афармленнем цесна звязана актуальнае чляненне

складанага сказа, будова і парадак прэдыкатыўных частак, іх

лексічнае

напаўненне, а таксама роля, якую яны выконваюць у працэсе камунікацыі.

Бурак Л.І. Складаны сказ і яго інтанацыйныя асаблівасці // Беларуская

мова. Вып. 14. — Мн., 1986. С. 111—119.

С. Хайль

СКЛАДАНАЗАЛЕЖНЫЯ СКАЗЫ З ДАДАНЫМІ

ЎСТУПАЛЬНЫМІ Ў ТВОРАХ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ

ДРУГОЙ ПАЛАВІНЫ ХІХ — ПАЧАТКУ XX СТАГОДДЗЯ

<…>

У гісторыі новай беларускай літаратурнай мовы выяўляюцца дзве

характэрныя

для фарміравання таксама і іншых усходнеславянскіх

літаратурных моў тэндэнцыі — дэмакратызацыі і інтэлектуалізацыі, калі, з

аднаго боку, кніжныя, стараславянскага паходжання злучнікі і злучальныя

словы выцясняюцца народна–гутарковымі, ужывальнамі, хоць і ў

абмежаванай колькасці, у штодзённай мове народа, яго песнях і казках, а з

другога боку, узнікаюць новыя, ускладнёныя злучнікі і злучальныя словы,

часцей на ўзор рускіх.

<…>

Ва ўступальных падпарадкавальных сказах проціпастаўлены дзве

сітуацыі. У даданай

частцы паведамляецца аб умовах, якія як бы

процідзейнічаюць таму, пра што гаворыцца ў галоўнай частцы. Абедзве

часткі такіх сказаў семантычна звязаны, але адначасова і процілеглыя. У

нейкай меры гэтыя сказы набліжаюцца да сказаў з даданымі ўмовы і

прычыны. У найбольш поўным зборы беларускай лексікі сярэдзіны XIX

стагоддзя “Словаре белорусского наречня” І.І

. Насовіча (1870) адзначаны

наступныя ўступальныя злучнікі: ачъ, дарма што / дармо што, хоць /

хочь/ хошъ / хоцежъ / хоцей / хочай / хуць. Нягледзячы на тэрытарыяльную

абмежаванасць выкарыстанага ў слоўніку матэрыялу і дыферэнцыяльны

прынцып яго ўкладання, на падставе гэтай працы ўсё ж можна атрымаць

агульнае ўяўленне аб тагачасных моўных сродках беларускай мовы для

перадачы ўступальных

адносін. У сваёй фундаментальнай працы

“Беларусы” (1912) Я.Ф. Карскі даследаваў і сінтаксіс вуснай беларускай

гаворкі дакастрычніцкага перыяду. Як найбольш ужывальныя ва

ўступальных канструкцыях ён вылучае злучнік хотя / хоть / хочь з

суадносным словам але. Злучнік ажъ характарызуецца ім як устарэлы.

Карскі адзначае, што акрамя гэтых злучнікаў значэнне ўступальных

адносін могуць

перадаваць таксама злучнік нехай (разам з дзеяслоўнай

формай загаднага або ўмоўнага ладу) і займеннік з часціцай ні.

Як сведчаць беларускія выданні другой палавіны XIX — пачатку ХХ

стагоддзя, сінтаксічныя сродкі арганізацыі сказаў з даданымі ўступальнымі

былі на той час ужо стандартызаваны, іх ужыванне рэгламентавалася

ўстойлівай традыцыяй. Найбольшай ужывальнасцю характарызаваўся

злучнік хоць / хаця.

Ён выкарыстоўваецца ў даданым сказе, які стаіць пасля

галоўнага або папярэднічае яму. Прывядзём некалькі прыкладаў з

захаваннем арфаграфіі арыгіналаў: Зіркнуў на Агатку хлапец, на Тадорку,

дый так спалохаўся, што ня стала мочы славечка сказаці, хоць Домна

міргала, хоць с боку Агатка пальцам знак давала (В. Дунін–Марцінкевіч.

Дудар беларускі. Мінск, 1857); <…>.

У сказах з прэпазіцынным даданым уступальным амаль заўсёды

сустракаюцца суадносныя словы але, аднак, зато / затое, (а) усё ж такі

або ўмацняльная часціца і: І Ганулька, хоць баялася Васіля, але верыла яму

і слухала (Ядвігін Ш. Апавяданні. Вільня, 1914); <…>.

У сучасных беларускіх гаворках звычайна выкарыстоўваюцца злучнікі

хоць (хуць, хоч, хаця), дарма што і

няхай / хай. Што да формы апошняга,

то толькі некаторыя ўсходнія гаворкі паўночна–ўсходняй групы аддаюць

перавагу форме няхай перад формаь хай <…>. У постпазіцыйных галоўных

частках ужываюцца суадносныя словы але, дык (толькі) і іншыя з вышэй

адзначаных <…>. У паўднёва–заходніх беларускіх гаворках, акрамя гэтых

уступальных злучнікаў, ужываюцца яшчэ такія, як дзе ні, які ні, колькі ні,

хто ні, што ні.

Складаны злучнік нягледзячы на тое, што для

беларускіх гаворак не

характэрны. Ён з’яўляецца калькай з рускай мовы, дзе ў канцы XVIII —

пачатку XIX стагоддзя развіваўся шэраг падобных складаных злучнікаў

для перадачы акалічнасных адносін <…>. Адзначаны злучнік перш за ўсё

пашырыўся ў мове публіцыстыкі. Тут ён пачаў ўжывацца значна раней,

чым яго адлюстравалі граматыкі і слоўнікі беларускай мовы: И вот,

ня

гледзячы на тое, што яго таварыш застанецца без хлеба, ён згаджаецца

служыць за 35 руб. (Наша доля. Вільня, 1906. № 2); <…>. У наш час

складаны злучнік нягледзячы на тое, што можна сустрэць і ў мове

мастацкай літаратуры <…>. Заўважым, што паралельна з беларускай

мовай ва ўкраінскай мове фарміраваўся таксама на узор рускага несматря

на то, что складаны злучнік незважаючи на те, що.

<…>

Спецыфіка фарміравання новай беларускай літаратурнай мовы

заключаецца ў тым, што яна не працягвала старапісьмовыя традыцыі, а

ўзнікала і ўдасканальвалася шляхам апрацоўкі жывой народнай гаворкі.

Іншымі словамі, у развіцці новай беларускай літаратурнай мовы

дзейнічала не толькі тэндэнцыя дэмакратызацыі. Уся яе гісторыя — гэта

апрацоўка

і выкарыстанне ў літаратуры народна–гутарковых сродкаў, у

тым ліку і дыялектных, уніфікацыя іх і падняцце да літаратурна–

пісьмовага ўзроўню. Ад самага пачатку станаўлення сінтаксічных норм не

было ў ёй штучных, архаічных ці складаных незразумелых сродкаў, якія

трэба было б выцесніць ці замяніць дзеля стварэння жывой літаратурнай

мовы. Процілеглая тэндэнцыя

да інтэлектуалізацыі, гэта значыць да

выкарыстання складаных сінтаксічных сродкаў і канструкцый,

неўласцівых народнай гаворцы, праявілася ў калькаванні рускага злучніка

несмотря на то, что ў форме нягледзячы на тое, што. Яго ўжыванне

трэба разглядаць у цеснай сувязі з развіцём сістэмы функцыянальных

стыляў, у прыватнасці публіцыстычнага, у беларускай літаратурнай мове

XX стагоддзя. Выкарыстанне

розных, нярэдка сінанімічных, злучальных

сродкаў для выражэння ўступальнага значэння абумоўліваецца іх

функцыянальнай або семантычнай дыферэнцыяцыяй.

Хайль С. Складаназалежныя сказы з даданымі ўступальнымі ў творах

беларускай літаратуры другой палавіны ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя //

Веснік БДУ. Сер. 4. 1988. № 2. С. 24—26.

С.Я. Кострыца

АЦЭНАЧНА-ТЛУМАЧАЛЬНЫЯ СКЛАДАНАЗАЛЕЖНЫЯ СКАЗЫ

Ў БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ

У апошні час у беларускім мовазнаўстве складваецца такая тэндэнцыя,

пры якой на пытанні сінтаксіса звяртаецца недастаткова ўвагі. Асабліва

гэта датычыць складаназалежных сказаў з так званымі даданымі

дапаўняльнымі, дзейнікавымі і выказнікавымі. Фактычна распрацоўка

пытанняў вылучэння і класіфікацыі гэтых сказаў накіравана, па-першае, на

функцыянальную арыентацыю

, пры якой даданая частка суадносіцца з

членамі простага сказа, і, па–другое, на характар адносін паміж галоўнай і

даданай часткамі складаназалежных сказаў дадзеных тыпаў <…>.

Аднак такі падыход прыводзшь да таго, што ў адзін тып

аб’ядноўваюцца зусім неадназначныя структуры, канструкцыі ж з

аднолькавымі адносінамі паміж галоўнай і даданай часткамі часта

ўваходзяць у розныя тыпы складаназалежных сказаў.

Параўн.: складаназалежныя сказы з даданымі дзейнікавымі: (1) Той не

можа быць другам, хто ў бядзе абыдзе кругам (Пр.); (2) Наадварот,

здавалася, што жыццё, парушанае ў першыя дні, цяпер перабудоўваецца па

законах ваеннага часу (I. Шамякін); (3) І ўсё, што ён бачыў, было дзіўна

сагрэта Ганнінай блізкасцю… (I. Мележ); (4) І як

нядобра, што вось яны —

стаяць і плачуць на абочыне — дзве, тры, чатыры мамы мясцовых хлопцаў

(Я. Брыль);

складаназалежныя сказы з даданымі дапаўняльнымі: (5) Ну, як тут

вытрываць малому, таму, хто з дзядзькам пасварыўся (Я. Колас); (6) Алесь

тлумачыў Бутрыму, што ім неабходна знайсці сабе трэцяга (Я. Брыль); (7)

Кастусь толькі займаўся тым, што

зранку малаціў, а адвячоркам укошваў

травы коням нанач (К. Чорны);

складаназалежныя сказы з даданымі выказнікавымі: (8) Ён той, хто не

дае нікому спакою; (9) Думка яго гэткая, што гэта Мікалай прычыніўся да

развалу яго сям’і (К. Чорны).

Відавочна, што прыведзеныя сказы можна аб’яднаць у тыпы, больш

адпаведныя адзін аднаму па

структурна–семантычнаму прынцыпу.

Звернем увагу на сказы (2), (4), (6), (9). Структурна гэта нерасчлянёныя

складаназалежныя сказы, даданая частка якіх адносіцца да аднаго слова ў

галоўнай частцы. У семантыка–сінтаксічных адносінах гэтыя сказы, на

наш погляд, з’яўляюцца асаблівымі ўтварэннямі. Калі ўсе астатнія віды

складаназалежных сказаў суадносяць дзве ці болей сітуацыі нямоўнай

рэчаіснасці, то ў

гэтых сказах (услед за М.І. Канюшкевіч назавём іх

ацэначна–тлумачальнымі <…>) суадносяцца сітуацыя і паведамленне аб

сітуацыі і, шырэй, ацэнка гэтай сітуацыі (дыктум і модус).

Дыктум разумеецца як галоўнае паведамленне аб рэчаіснасці, што

адлюстроўваецца ў мове, а моўнае выражэнне звязанага з гэтай

рэчаіснасцю псіхічнага перажывання разумеецца як модус. Запытай

любога

куранёўца, і ён табе скажа (модус), што Мокуць — чортава

месца, гіблае для касца (дыктум) (І. Мележ); Чуб хваліўся (модус), што ён

адзін час быў брыгадзірам у калгасе (дыктум) (I. Шамякін).

В.У. Мартынаў называе сказы такога тыпа метамоўнымі ці

інфармацыйнымі

. На самой справе, галоўная і даданая часткі ў гэтых

канструкцыях знаходзяцца на розных узроўнях рэфлексіі (усведамлення):

дыктумная падзея вербалізуецца на пярвічным узроўні, а факт

усведамлення дае другі ўзровень, узровень усведамлення. Калі пярвічны

ўзровень назваць мовай, то ўзровень усведамлення будзе метамоўным.

Відаць, блізкімі да такога погляду былі і аўтары “Курса сучаснай

беларускай літаратурнай мовы”, калі адзначалі, што “многія з даданых

дапаўняльных па сутнасці з’яўляюцца ўскоснай мовай”

Таму, здаецца, недастаткова разглядаць адносіны паміж галоўнай і

даданай часткамі ацэначна–тлумачальных сказаў як аб’ектныя ці

прэдыкатыўныя <…>. Паміж часткамі ацэначна–тлумачальных сказаў

будуць узнікаць спецыфічныя т л у м а ч а л ь н ы я або і н ф а р м а-

ц ы й н

ы я адносіны.

Узнікненне тлумачальных адносін, у першую чаргу, будзе залежаць ад

семантыкі апорнага слова. Толькі ў тым выпадку, калі ў семантыцы

апорнага слова ёсць кампанент “псіхічны працэс”, магчымы тлумачальныя

адносіны паміж галоўнай і даданай часткамі складанага сказа. Іменна

семантыка “псіхічны працэс” і вызначае два ўзроўні — дыктум і модус —

у сказах

гэтага тыпу. Калі ж кампанент “псіхічны працэс” адсутнічае,

адсутнічаюць і тлумачальныя адносіны, а замест іх узнікаюць аб’ектныя

Параўн.: Ён падумаў, што будзе трымацца свайго воза і туды, да

Чарнушкаў, больш не пойдзе (I. Мележ) — Ён прынёс тое, што яму далі.

Сустракаюцца і такія прыклады, калі апорнае слова, на першы погляд,

не мае семантыкі “псіхічны працэс” (даваць, шукаць), але ў кантэксце яно

пераасэнсоўваецца і садзейнічае ўзнікненню тлумачальных адносін: А

Васіль не дасць, каб клалі палец у рот (I. Мележ) — Ён, падвесялелы, …

шукае, што ёй сказаць (I. Мележ).Важна, што круг апорных слоў,

афармляючых тлумачальныя адносіны, вельмі разнастайны. Часцей за ўсё

гэта лексіка–семантычныя групы слоў са значэннем: 1) м а ў л е н н я:

Гаспадарлівы Уладзік адразу, на дварэ, дамовіўся са сваім суседам, што

той пяройдзе на новае месца (Я. Брыль); <…>; 2) і н т э л е к т у а л ь н а й

дзейнасці; Васіль тут жа

разважыў, што можа трохі і трэба было б

занесці… (I. Мележ); <…>; 3) у с п р ы м а н н я: Яму відаць і чуваць, як

Марыля, з сярпом у апушчанай правай руцэ, зірнула на захад з–пад

левай… (Я. Брыль); <…>; 4) п а ч у ц ц я, у н

у т р а н а г а с т а н у:

Здзівіўся дужа дзед, калі пакупец пачаў адлічваць яму грошы папяровымі

маркамі (Я. Колас); <…>; 5) а ц э н к і: Добра, што вароты адчынены — не

Гл.: М а р т ы н о в В.В. Категория языка. М., 1982.

Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы. С. 240.

будуць рыпець (I. Шамякік); <…>; 6) ж а д а н н я: Ён песні спяваў пра

Саветы, ён хоча, каб яны прыйшлі (Я. Брыль); <…>; 7) б ы ц ц я, і с н а-

в а н н я: Не ў багацці яна жыла, без маці вырасла, здаралася, што часамі і

раней, да

тэхнікума, рабіла ў людзей... (I. Шамякін); <…>.

Сцвярджэнне, што паміж часткамі ацэначна-тлумачалыіага сказа

будуць узнікаць спецыфічныя тлумачальныя адносіны, можа выклікаць

сумненні, і як прыклад узнікнення аб’ектных адносін можна прывесці

сказы, дзе ў адным радзе аднародных кампанентаў стаяць дэлібератыўны

аб’ект і даданая дапаўнялыіая частка: Аднак яе ўразіла гэтая цішыня і

яшчэ

тое, што знешне ўсё аставалася такім жа, як звычайна (I. Шамякін);

<…>.

На наш погляд, магчымасць існавання сказаў з такімі аднароднымі

кампанентамі тлумачыцца імкненнем усіх моўных канструкцый да

згортвання ў пяцічленную канструкцыю, г зн. у просты сказ <…>. Ды і

адносіны паміж дэлібератыўным аб’ектам і дзеяннем, на яго накіраваным,

вельмі спецыфічныя,

і іх нельга разглядаць як уласна аб’ектныя.

Можна заключыць, што ацэначна-тлумачальныя сказы выпадаюць з

той класіфікацыі складаназалежных сказаў, якая існуе ў беларускім

сінтаксісе. Адзначаныя ў гэтым артыкуле асаблівасці ацэначна-

тлумачальных сказаў маюць, на наш погляд, дастатковую сілу, каб

вылучыць такія сказы ў асобны структурна-семантычны тып.

Кострыца С.Я

. Ацэначна–тлумачальныя складаназалежныя сказы ў

беларускай мове // Веснік БДУ. 1991. Сер. 4. № 1. С. 19—21.

Г.Н. Клюсаў

ЗВЕСТКІ З ГІСТОРЫІ ПУНКТУАЦЫІ

§ 1. Зачаткі пунктуацыі паявіліся значна пазней вынаходства пісьма.

Доўгі час старажытныя запісы мовы былі вельмі прымітыўнымі: словы ў

тэксце не аддзяляліся адно ад другога (пісьмо было беспрабельным),

граніцы асобных сказаў таксама

ніяк не абазначаліся Такое пісьмо

задавольвала людзей, пакуль запісы былі кароткімі і разлічанымі толькі на

вузкі круг дасведчаных — вучоных-жрацоў і прафесіянальных пісцоў.

3 развіццём культуры пашыраліся і грамадскія функцыі пісьма:

паяўляліся параўнальна вялікія і больш складаныя тэксты юрыдычнага,

летапісна-гістарычнага, навуковага і мастацкага зместу, узнікла неабход-

насць загадзя пісаць тэксты

публічных прамоў. Старажытныя грэкі, а по-

тым рымляне з іх надзвычайна высокім узлётам у развіцці навукі, маста-

цтва, літаратуры і аратарскага майстэрства былі пачынальнікамі ў стварэн-

ні пунктуацыі. Першым пунктуацыйным знакам стала кропка. Грэкі назы-

валі яе стыгмай (stigma — літаральна “метка ад уколу”), рымляне — пун-

ктам (рunctum — літаральна “зробленае ўколам”); славянскім

адпаведнікам гэтых слоў з’яўляецца точка (ад дзеяслова “ткнуць”). 3

лацінскай мовы пайшлі і назвы самой сістэмы знакаў — інтэрпункцыя і

пунктуацыя.

Грэка-рымская пунктуацыя была яшчэ вельмі недасканалай. У ёй

больш ці менш паслядоўна ўжываліся ўсяго тры знакі: кропка, коска і

пытальнік (апошні меў форму сучаснай кропкі з коскай). Праўда, кропка

ўжывалася ў трох пазіцыях: як і цяпер — унізе радка, акрамя

гэтага —

пасярэдзіне і ўверсе радка. У гэтых пазіцыйных варыяцыях кропкі можна

бачыць аддаленыя намёкі на сучасныя кропку з коскай і двукроп’е.

Ужыванне кропкі не вызначалася выразнасцю: у адных выпадках яна мела

сапраўды пунктуацыйнае (у сучасным разуменні) прызначэнне, г. зн.

выдзяляла асобны сказ, у другіх ужывалася больш адвольна, выдзяляючы

групы

сказаў або, наадварот, асобныя словазлучэнні. Асновы антычнай

пунктуацыі застаюцца неакрэсленымі. Ёсць усе падставы меркаваць, што

тагачасныя знакі былі сродкамі дэкламацыйнай разметкі тэксту без строгай

суадноснасці з сэнсава-граматычнай будовай сказа. Нават самыя

дасканалыя творы антычных аўтараў для іх вычарпальнага разумення

патрабуюць папярэдняй мадэрнізацыі (дакладна кажучы — “перакладу” на

сучасныя нормы) іх пунктуацыйнага

афармлення ў арыгіналах.

Характэрны прыклад — кніга англійскага філолага Герберта Крофта

“Гарацый, растлумачаны пунктуацыяй”

Такі ж характар мела і пунктуацыя пісьмовых помнікаў старажытнай

Русі — царкоўнаславянскіх, старарускіх, а пазней украінскіх і беларускіх.

Фотакопіі і транслітэрацыі шматлікіх помнікаў, змешчаныя ў першай

частцы “Хрэстаматыі па гісторыі беларускай мовы” <…>, даюць добрае

ўяўленне аб пунктуацыі тых часоў. У самым канцы ХVI стагоддзя ў

“Граматыцы” Л.Зізанія (1596 г.) усіх “точак

” (слова “точка” было тады

радавым паняццем для ўсіх знакаў) налічвалася толькі пяць: точка, запятая,

срока (кропка, прыўзнятая да сярэдзіны радка, прыблізна раўназначная

кропцы з коскай), двосрочіе (сучаснае двукроп’е) і подстолія (кропка з

коскай у значэнні пытальніка). Трохі пазней, у граматыцы М.Сматрыцкага

(1619 г.), сістэма знакаў выглядае так: точка, запятая

, двоточіе, вопросная

(пытальнік), удивная (клічнік), отложная (круглыя дужкі), вместная

(квадратныя дужкі). Вычарпальных правіл ужывання гэтых знакаў абедзве

граматыкі не давалі.

Старажытныя рукапісныя (а ў значнай меры і друкаваныя) тэксты з

усімі іх асаблівасцямі ў напісанні літар, слоў і сказаў разам з

пунктуацыйнымі знакамі настолькі адрозніваюцца ад сучаснага пісьма,

што

патрабуецца спецыяльная вывучка, каб чытаць і правільна разумець

помнікі даўніх часоў. Гэтым займаецца асобая філалагічная дысцыпліна —

палеаграфія.

§ 2. Новы этап у развіцці пунктуацыі пачынаецца пасля вынаходства

Гл.: П. Мериме. Собрание сочинений. –– М., 1963. Т. 5. С. 153––154.