Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

БЕЛАРУСКАЯ МОВА

ХРЭСТАМАТЫЯ

Вучэбны дапаможнік

Мінск

ПУП “Издательство Юнипресс”

2005

Рэцэнзенты:

М. Р. Прыгодзіч, прафесар, доктар філалагічных навук;

Н. У. Чайка, дацэнт, кандыдат філалагічных навук

Аўтары-складальнікі:

З.І. Бадзевіч, С. М. Балотнікава, Ж. Я. Белакурскская,

С. А. Важнік, У. I. Куліковіч, В. М. Ляшук, A. А. Радзевіч,

Т. Р. Рамза, А. Л. Садоўская, I. I. Савіцкая, Г. К. Чахоўскі,

В. Я. Шкілёнак, I Р. Шкраба, С. М. Якуба

Беларуская мова: хрэстаматыя: вучэбны дапаможнік / аўт.-склад.

З.І. Бадзевіч і інш. — Мн.: Изд-во Юнипресс, 2005.

ISBN 985-474-560-0

У хрэстаматыю ўключаны выбраныя працы па ўсіх раздзелах курсаў

«Сучасная беларуская мова» і «Стылістыка і культура мовы», якія будуць

садзейнічаць трываламу засваенню і грунтоўнаму асэнсаванню асноўных

тэарэтычных пытанняў беларускага мовазнаўства.

Хрэстаматыя прызначаецца вучням старэйшых класаў

агульнаадукацыйных школ, ліцэяў, гімназій, а таксама настаўнікам і

студэнтам.

ПРАДМОВА

Актуальныя пытанні сучаснай беларускай мовы немагчыма глыбока

вывучыць без азнаямлення з адпаведнымі першакрыніцамі. Аднак

аўтэнтычныя тэксты беларускіх лінгвістаў не заўсёды робяцца даступнымі

для студэнтаў-філолагаў, паколькі, з аднаго боку, некаторыя з навуковых

прац убачылі свет даволі даўно, выходзілі зусім невялікімі тыражамі і

часта не перавыдаваліся. Надзённыя і праблемныя артыкулы па

беларускаму

мовазнаўству публікуюцца ў перыядычных выданнях і

зборніках, якія можна знайсці толькі ў Нацыянальнай бібліятэцы

Рэспублікі Беларусь і іншых вялікіх кніжных фондах. З другога боку, у

вялікіх аб’ёмах інфармацыі студэнту бывае цяжка выбраць найбольш

істотнае, вызначальнае. Усё гэта абумовіла мэтазгоднасць стварэння

хрэстаматыі па сучаснай беларускай мове, у якой падаюцца выбраныя

працы па беларускаму мовазнаўству.

Хрэстаматыя па сучаснай беларускай мове складаецца з наступных

раздзелаў: Фанетыка. Фаналогія; Арфаэпія. Акцэнталогія; Графіка;

Арфаграфія; Лексікалогія. Лексікаграфія; Фразеалогія. Фразеаграфія;

Марфеміка. Словаўтварэнне; Марфалогія (назоўнік, прыметнік, лічэбнік,

займеннік, дзеяслоў, дзеепрыметнік, дзеепрыслоўе, прыслоўе, службовыя

словы); Сінтаксіс (словазлучэнне, просты сказ, складаны сказ, тэксталогія);

Стылістыка і культура мовы.

Пры падборы артыкутаў аўтары

-ўкладальнікі кіраваліся двума

асноўнымі прынцыпамі: навуковай вартасцю працы і яе

лингвадыдактычным патэнцыялам.

Хрэстаматыя падрыхтавана членамі кафедры сучаснай беларускай

мовы Беларускага дзяржаўнага універсітэта.

Аўтары-ўкладальнікі выказваюць шчырую падзяку доктару

філалагічных навук М.Р. Прыгодзічу і кандыдату філалагічных навук

Н.У. Чайцы за глыбокае і добразычлівае рэцэнзаванне кнігі.

Аўтары-ўкладальнікі

ФАНЕТЫКА. ФАНАЛОГІЯ

Л.Ц. Выгонная

ФУНКЦЫІ СІНТАГМЕННАГА ЧЛЯНЕННЯ

Ў БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРНАЙ МОВЕ

Даследаванне працэдуры сегментацыі моўнай плыні на складаючыя яе

часткі і высвятленне функцыянальных магчымасцей гэтай сегментацыі

застаюцца надзённымі пытаннямі сучаснай фанетыкі. Эфектыўнасць

вывучэння рытміка-інтанацыйнай арганізацыі моўнай плыні залежыць ад

выбару адзінак, з дапамогай якіх яно праводзіцца. У гэтым сэнсе вельмі

карысным

і зараз з’яўляецца прапанаванае Л.У. Шчэрбам паняцце

сінтагмы. Сінтагма – гэта “фанетычнае адзінства, якое выражае адзінае

сэнсавае цэлае... і якое можа складацца як з адной рытмічнай групы, так і з

цэлага рада іх”

Вызначэнне сінтагмы падкрэслівае тры істотныя планы гэтай адзінкі –

сэнсавы, сінтаксічны і інтанацыйны. Як семантыка-сінтаксічная адзінка

сінтагма – гэта і прасцейшая сінтаксічная цэласнасць, і пэўнае сэнсавае

адзінства, і інтанацыйна суцэльны адрэзак моўнай плыні. Таму маўленне,

калі яно раздзелена на сінтагмы, успрымаецца як больш багатае па зместу,

больш выразнае па сінтаксічнай структуры

і гучанню і, такім чынам,

больш зручнае для ўспрымання. У якасці прыкладу разгледзім некалькі

сказаў, у якіх вертыкальнай рыскай будзем адзначаць граніцы сінтагм:

Чыясьці згорбленая маці │ збірае шчаўе │ на лугах (П. Глебка). Што

датычыцца сінтаксічнай цэласнасці кожнай з вылучаных сінтагм, то яна ў

дадзеным выпадку зразумелая: у першую сінтагму

ўваходзіць група

дзейніка, у другую – выказніка, у трэцюю – група акалічнасці. Кожная з

трох сінтагм з’яўляецца таксама самастойным сэнсавым элементам, які

ўносіць істотны ўклад у агульны змест фразы. Няцяжка пераканацца ў

тым, што чляненне маўлення на сінтагмы дапамагае ўспрыманню сэнсу

фразы. Для гэтага трэба толькі ўявіць, што фраза вымаўлена з

чляненнем,

неадпаведныя яе сэнсу. Напрыклад, такім: Чыясьці згорбленая │ маці

збірае │ шчаўе на лугах.

Незразумелыя межы ўнутры фразы перашкаджаюць яе цэласнаму

разуменню. Калі сінтагменныя граніцы не адпавядаюць патрабаванням

перадачы сэнсу і калі іх колькасць перавышае неабходную для разумення

фразы, тады і сама фраза, як і ў выпадку граматыка-сінтаксічнай

неадпаведнасці

яе частак, перастае быць фразай і ператвараецца ў

бяссэнсавы набор слоў. Параўнаем гучанне наступнай фразы з адпаведным

і неадпаведным яе сэнсу сінтагменным чляненнем: Давай людзі па-новаму

жыць │ ды Багатыра слухаць (Народная казка) і Давай людз і│ па-новаму

Щерба Л.В. Фонетика французского языка. – М., 1963, с. 86.

│ жыць ды │ Багатыра │слухаць або Давай │ людзі па-новаму │ жыць ды

Багатыра │ слухаць.

Кідаецца ў вочы, што асобныя моманты члянення фразы не выклікаюць

пярэчанняў: Давай людзі │ па-новаму жыць │ ды Багатыра слухаць і

Давай людзі │ па-новаму │ жыць │ ды Багатыра слухаць

Варыятыўнасць сінтагменнага члянення тлумачыцца тым, што яно

ўзнікае ў маўленні як сітуацыйна абумоўленая з’ява, і таму яна ў межах

аднаго выказвання вызначаецца па-рознаму ў кожным канкрэтным

выпадку. Рухомасць сінтагменных граніц, такім чынам, адлюстроўвае

рознае асэнсоўванне гаворачым зместу выказвання, а разбіўка на сінтагмы

замацоўвае гэта асэнсоўванне. Істотным момантам ў

сінтагменным

чляненні з’яўляецца тое, што яно можа выяўляць розную сінтаксічную

структуру і рознае значэнне амаграфічных фраз. Разгледзім рад такіх

двухсэнсоўных фраз, у якіх сінтагменнае чляненне мае распазнавальную

функцыю. Параўнаем наступныя фразы, тоесныя па свайму лексіка-

граматычнаму складу: Ціха паклікаў │ знаёмы басок іх новага начальніка

штаба і Ціха паклікаў знаёмы

басок │ іх новага начальніка штаба;

Камандзір першага ўзвода │ яго не шанаваў і Камандзір │ першага ўзвода

яго не шанаваў; Калі вярнуўся камсамольцам, │ Лукаш гаварыў больш

рашуча і Калі вярнуўся, │ камсамольцам Лукаш гаварыў больш рашуча;

Надоўга запомніўся │ перадвыбарны сход калектыву цэха; У космас не

бяруць дужа

рослых (М. Калачынскі) і У космас не бяруць дужа │ рослых.

Ва ўсіх гэтых парах фраз з дапамогай рознага сінтагменнага члянення

па-рознаму вызначаецца іх сэнс. У першай фразе дзеючая асоба начальнік

штаба, басок якога некага паклікаў, а ў другой – нечы басок паклікаў

начальніка штаба. У наступнай пары фраз дзеючая асоба

спачатку

камандзір першага ўзвода, які некага не шанаваў, або камандзір, які не

шануе нечы першы ўзвод. У трэцяй пары фраз Лукаш, які стаў

камсамольцам, гаворыць рашуча, або Лукаш рашуча гаворыць

камсамольцам. У чацвёртай пары некаму запомніўся сход калектыву або

калектыву запомніўся сход. І ў апошняй: дужа рослых не бяруць або

дужа

не бяруць рослых. Сэнсавая варыятыўнасць грунтуецца на розным

разуменні лагічнага дзейніка і абумоўлена выкарыстаннем аманімічных

форм, якія маюць рознае граматычнае значэнне: начальніка – родны і

вінавальны склоны назоўніка начальнік; калектыву – родны і давальны

склоны назоўніка калектыў; яго – родны склон асабовага займенніка ён і

прыналежны займеннік; камсамольцам – творны склон адзіночнага ліку

назоўніка

камсамолец і давальны склон множнага ліку гэтага назоўніка.

Звяртае на сябе ўвагу тое, што ўсе двухсэнсоўныя фразы з’яўляюцца

такімі толькі па-за кантэкстам. На іх ужыванне ў больш шырокім

кантэксце ўказваюць, напрыклад, займеннікі, якія звычайна сустракаюцца

ў такіх фразах і адыгрываюць сваю прыкметную ролю ў стварэнні эфекту

шматзначнасці. Часам

сінтагменнае чляненне можа выяўляць існуючую

супярэчлівасць фармальна-граматычнага і сэнсавага зместу фразы,

шматбаковасць унутраных сувязей і сэнсавых суадносін паміж

словазлучэннямі, якія ўваходзяць у склад фразы. Пры гэтым розны падзел

на сінтагмы паказвае розныя семантычныя сувязі і паміж галоўнымі

членамі сказа, калі яны выражаюцца словазлучэннямі, і паміж галоўнымі і

даданымі членамі сказа. Так, сэнсавая дваістасць наступных фраз

прыкметная, калі яны падзелены на розныя сінтагмы: Урач дазволіў ціха │

размаўляць хвораму і Урач дазволіў │ ціха размаўляць хвораму; Насякомыя

ўвогуле │ не з’яўляюцца прадметам даследавання гэтай лабараторыі і

Насякомыя │ ўвогуле не з’яўляюцца прадметам даследавання гэтай

лабараторыі. У першай пары фраз істотнае значэнне маюць сувязі слова

ціха з астатнімі словамі: або дазволіў ціха, або размаўляць ціха. У другой

пары двухсэнсоўнасць задаецца сувязямі слова ўвогуле: насякомыя ўвогуле,

г.зн. насякомыя як від у агульнай яго складанасці, або ўвогуле не

з’яўляюцца, г.зн. наогул не вывучаюцца.

Адзначым, што пабудова некаторых з амаграфічных фраз успрымаецца

ў пэўнай меры як

штучная, бо звычайны парадак слоў для гэтых фраз

іншы. Ён разам з інтанацыяй прадухіляе двухсэнсоўнасць выказвання:

Урач ціха дазволіў │ хвораму размаўляць і Урач дазволіў хвораму │ ціха

размаўляць; Насякомыя ўвогуле │ прадметам даследавання гэтай

лабараторыі не з’яўляюцца і Насякомыя │ не з’яўляюцца ўвогуле

прадметам даследавання гэтай лабараторыі

Розныя сінтаксічныя сувязі паміж словамі выяўляе сінтагменнае

чляненне і ў тых фразах, якія амафанічныя і пры звычайным парадку слоў.

Напрыклад: Пасля нарады ў Мінску │ пачалося будаўніцтва спартыўнага

комплексу і Пасля нарады │ ў Мінску пачалося будаўніцтва спартыўнага

комплексу. Пры першым чляненні прыназоўнікавая канструкцыя ў Мінску

ўказвае на месца, дзе

праходзіла нарада, а пры другім – месца будаўніцтва.

Двухсэнсоўнасць часам пераадольваецца шляхам пастаноўкі знакаў

прыпынку. Напрыклад, у фразе А там, │ дзе сон, │ на цёмным небасхіле,

бялее ў шэрані аснежаны Эльбрус (П. Трус) дастаткова апусціць адну з

косак, каб яна атрымала іншае чляненне і набыла іншы сэнс: А там, │ дзе

сон на цёмным небасхіле, │ бялее ў шэрані аснежаны Эльбрус. Пры такім

сінтагменным чляненні не Эльбрус бялеецца на цёмным небасхіле, а сон

пануе на небасхіле. Наогул у кантэксце нярэдка адбываецца расшырэнне

словазлучальных сувязей або існаванне дваістых сувязей, якія

адсутнічаюць у простых словазлучэннях, а гэта спрыяе ўзнікненню іх

своеасаблівага сінтагменнага члянення

. Напрыклад, Жыта шнур каля

хаты │ выспеў (Р. Барадулін) і Жыта шнур │ каля хаты выспеў. Калі

параўноўваць варыятыўнасць значэння апошніх фраз з той, якая

разглядалася папярэдне, то можна заўважыць, што яна адлюстроўвае

розную ступень аддаленасці значэнняў амаграфічных фраз. Уласна

Кривицкий А.А., Михневич А.Е., Подлужный А.И. Белорусский язык для небелорусов, с. 244.

распазнавальную функцыю сінтагменнае чляненне мае тады, калі з яго

дапамогай дыферэнцыруюцца узаемавыключальныя або істотна розныя

значэнні. У тых жа выпадках, калі, як у барадулінскім радку, розны падзел

перадае розныя варыянты аднаго і таго ж сэнсу, сінтагменнае чляненне мае

стваральную або стылістычную функцыю

. З яе дапамогай фраза набывае

іншае або больш ці менш дробнае чляненне. Як заўважае А.Я. Міхневіч, у

мастацкім тэксце сінтаксічная аманімія “не толькі не перашкаджае

ўспрыманню сэнсу, але нярэдка ўзмацняе мастацкія асацыяцыі”

Падкрэслім, што ў маўленні сінтаксічна-аманімічныя фразы гучаць

неаднолькава дзякуючы ў першую чаргу свайму сінтагменнаму чляненню.

Напрыклад, наступная фраза можа набыць цэлы рад варыянтаў члянення:

1) Воўк з гушчару │ дарогай няезджанай │ бяжыць к вёсцы няпрошаным

госцем (М. Чарот); 2) Воўк │ з гушчару │ дарогай няезджанай │ бяжыць к

вёсцы

няпрошаным госцем; 3) Воўк з гушчару │ дарогай │ няезджанай │

бяжыць к вёсцы │ няпрошаным госцем і г.д. Усе гэтыя варыянты ў рознай

ступені адлюстроўваюць багатыя магчымасці сінтаксічна апраўданага

члянення фразы, удакладняюць яе змест: воўк з гушчару або бяжыць з

гушчару дарогай няезджанай або не проста дарогай, а няезджанай

і г.д.

Узнікаючыя пры больш дробным чляненні адной і той жа фразы новыя

сінтагмы ўтвараюць новыя сінтаксічныя канструкцыі, робяць пэўны

даданы член сказа ўдакладняльным, адасобленым. У гэтым і праяўляецца

“стваральная” функцыя сінтагменнага члянення. Такім чынам, з дапамогай

дадатковых сінтагм удакладняецца сэнс фразы, ён набывае тыя адценні,

якіх не меў

без гэтага ўдакладнення. Параўнаем: Нікому нікуды не

адлучацца │ і ні з кім ні ў якія размовы не ўступаць (Э Самуйлёнак) і

Нікому │ нікуды │ не адлучацца │ і ні з кім │ ні ў якія размовы │ не

ўступаць. Апошні варыянт сінтагменнага члянення надае усёй фразе

больш катэгарычнае

гучанне і ўраўнаважвае ўсе забароны – нікому │

нікуды │ ні з кім │ ні ў якія размовы. Адасабленне пэўнага даданага члена

сказа, якое робіцца з дапамогай выдзялення яго ў асобную сінтагму,

прыводзіць да сэнсавага выдзялення, падкрэслівае, што гаворачы надае

яму асабліва важнае значэнне. Пры гэтым, як і ў двухсэнсоўных фразах,

вельмі

важнае значэнне мае парадак слоў, бо пры яго парушэнні

адасабленне робіцца амаль што абавязковым. Прыгадаем такія выпадкі,

калі адасобленае азначэнне аддзелена ад слова, якое азначае, або ідзе не

перад ім, як звычайна, а пасля яго. Напрыклад: Спакойны │ сыпкі │ з

самай раніцы спадаў на сцежкі ціхі снег (Р. Барадулін);

Твой сын і смяг, │ і

пох, │ і ты гібела, │ хворая (Р. Барадулін). У першай фразе дапасаваныя

азначэнні аддзелены ад дзейніка, да якога яны адносяцца, іншымі

даданымі членамі сказа і выказнікам і таму набываюць адасобленае

Буланин Л.А. Фонетика современного русского языка. – М., 1970, с. 173.

Кривицкий А.А., Михневич А.Е., Подлужный А.И. Белорусский язык для небелорусов. – Минск, 1978,

с. 244.

гучанне. Пры гэтым і ўся фраза перадае пэўныя нюансы значэння:

галоўная ўвага слухача звяртаецца на ўспрыманне вобразнай карціны. У

другой фразе адасабляецца азначэнне, якое знаходзіцца ў інверсіі і

адносіцца да дзейніка, выражанага асабовым займеннікам. Наогул, “у

выніку адасаблення група слоў надзяляецца характэрнай інтанацыяй

напаўсамастойнага паведамлення, выдзяляецца паўзамі і па сінтаксічным

статусе

набліжаецца да даданага сказа”

Дадатковымі сэнсавымі элементамі, якія ўзнікаюць пры адасабленні,

могуць быць, напрыклад, спасылкі на часавую суаднесенасць акалічнасці

або азначэння (У клопаце бягучых дзён │ ён забываў пра ўласнае гора),

адценне акалічнаснага, удакладняльнага значэння ў дапасаваных і

недапасаваных вызначэннях (Больш за дваццаць сосен │ тоўстых, │

высачэзных │ пайшло на збудаванне зямлянкі)

. Часта фразы з

адасобленым вызначэннем маюць дадатковае прычыннае значэнне. Больш

дэталёвае чляненне на сінтагмы ўзнікае і тады, калі ў сказе з адным словам

звязана шмат іншых, залежных ад яго: Ён выкрыў, │ што ў тых мільёнах

гукаў, │ якія чуе на кожным кроку, │ усюды │ ў любы час │

няма сходных

між сабою (З.

Бядуля). У гэтай фразе дадатковыя сінтагмы ўзнікаюць у

даданым сказе дзякуючы таму, што да выказніка чуе адносіцца цэлы рад

акалічнасцей: на кожным кроку, усюды, ў любы час. Акрамя адасобленых

членаў сказа, выдзяляюцца ў асобную сінтагму аднародныя члены сказа.

Гэта выдзяленне выкрывае сінтаксічныя сувязі ўнутры сказа, указвае на

раўзначнасць кожнага

з аднародных членаў. Напрыклад, Шырай, │ шырай

зараніца разнімае крылле (Я. Колас); Колькі пастак ты мне прыхавала, │

добрае │ не дробнае жыццё? (П. Панчанка).

Стваральная функцыя сінтагменнага члянення праяўляецца асабліва

наглядна тады, калі правілы пунктуацыі не прадпісваюць знака прыпынку,

а для правільнага разумення фразы яе чляненне з дапамогай перарыву

гучання неабходнае, бо наогул інтанацыйнае дзяленне больш адпавядае

сэнсу выказвання, чым пунктуацыйнае. Сінтагменнае чляненне не толькі

дапамагае, але і з’яўляецца неабходным кампанентам пры перадачы

прэдыкатыўнасці ў бездзеяслоўных сказах незалежна ад таго, ёсць або

адсутнічаюць унутры іх знакі прыпынку. Напрыклад, Над галавой │

ластаўкі і Над пагрэбнікам – │ сонца ў зеніце

(Я. Брыль); А вакол –

│спакойна (Я. Колас); На гэта │ яны мастакі (А. Бялевіч); Стралкі – │ на

лінію (Я. Колас). Разбіўка на сінтагмы робіцца неабходнай і пры эліпсісе,

таму што ўказвае на апушчаныя часткі сказа: Мы паедзем раніцай, а ён – │

вечарам. Прычына... │ гэта даўганосая такая, │ чарнявая? (К

. Крапіва).

Адзначым, што часта там, дзе сінтагменныя межы супадаюць з

сінтаксічнымі і паўтараюць граматычную расчлянёнасць тэксту,

сустракаюцца так званыя аўтарскія знакі прыпынку, якія адлюстроўваюць

Кривицкий А.А., Михневич А.Е., Подлужный А.И. Белорусский язык для небелорусов, с. 284.

Там жа, с. 285.

імкненне мастакоў слова звярнуць увагу чытача на адасобленае гучанне

пэўнай сінтагмы: Пяршак-мароз быў у гульбе – │ учэпісты і прыткі

(В. Зуёнак); Зеўрылі ямы, │ траншэі, │ зеўрылі печы ў друзе – │ ранай

адной страшэннай │ на целе маёй Беларусі (А. Вярцінскі).

Рэгулярна сінтагменная граніца паўтарае размежаванне галоўных

членаў сказа,

калі ў сувязі з іх фармальнымі ўласцівасцямі яно выклікае

цяжкасці або калі дзейнік і выказнік фармальна супадаюць: Апошні ліст –

│ бярозы крык (В. Зуёнак); Калматы вецер – │ араты мора (А. Русецкі).

Нарэшце, стваральная функцыя сінтагменнага члянення выяўляецца ў тым,

што з дапамогай выкарыстання паўз рознай велічыні гаворачы паказвае, як

звязаны

паміж сабой сінтагмы, і ў залежнасці ад гэтага надае выказванню

розны сэнс

. Так, калі міжсінтагменная паўза адсутнічае або яна нязначная

па працягласці, то абедзве сінтагмы ацэньваюцца як раўназначныя, а

інфармацыя, якую змяшчае кожная з іх, як маючая аднолькавую

каштоўнасць: Табе да зазімку далёка, │ і сонцам твой асветлен твар

(А. Вольскі). З дапамогай павелічэння паўзы паміж сінтагмамі перадаецца

дадатковае значэнне проціпастаўлення або

супастаўлення: Ты Белаю была,

│ але не плямай белаю (Р. Барадулін); Не дбала пра кубло са слепатой

курынаю – │ Ты несла ў свет святло кірыліцай Скарынавай (Р. Барадулін).

Павелічэнне міжсінтагменнай паўзы назіраецца таксама тады, калі

другая сінтагма носіць характар важнага ўдакладнення (Клікнуць хацелася

– ││ голас замёр (П. Броўка); Яны

не ходзяць – ││ не жывы кожны

чацвёрты (А. Вярцінскі)) або калі адна з сінтагм мае дадатковае,

паясняльнае значэнне (І лезе ў нос, │ і дражніць востры пах ││ калісьці

Шэф таксама нюхаў порах (К. Крапіва)).

Пастаяннае захаванне пэўнага дзялення на сінтагмы назіраецца пры

вымаўленні складаных сказаў і пры перадачы простай мовы

. Як правіла,

пры нармальным тэмпе маўлення часткі складаназлучаных сказаў, а

таксама галоўны і даданыя сказы выдзяляюцца ў асобныя сінтагмы.

Напрыклад, Зоркай іншага сусвету бліснуў кляновы ліст, │ што раптам

з’явіўся перад вачыма на дарозе (І. Шамякін); У цемры постаць яе ледзь

значыцца, │ а твару і зусім не відаць,

│ але Васіль ведае: │ гэта яна (І.

Мележ).

Аўтарскія словы пры простай мове таксама аддзяляюцца

сінтагменнымі паўзамі: – Эх, – │ цмокнуў дзядзька, – │ наямося (Я. Колас);

І сасмяглыя вусны дзявочыя прашапталі: │ “Ён быў – │ паэт...”

(А. Лойка).

Такім чынам, граматыка-сінтаксічная структура фраз вельмі часта

робіць сінтагменнае чляненне абавязковым

. Гэтага нельга сказаць пра сэнс

выказвання, які звачайна перадаецца ўсімі фармальнымі сродкамі. Таму

фаналагічная функцыя сінтагменнага члянення ў беларускай мове

абмежаваная. Як і ў рускай мове, “сэнсаадрознівальныя магчымасці

Николаева Т.М. Интонация сложного предложения в славянских языках. – М., 1969.

сінтагменнага члянення ў цэлым нязначныя, таму што... адносна мала

граматычных форм слоў, якія ў межах аднаго і таго ж лексічнага складу

сказа дазвалялі б два граматычныя значэнні і два віды граматычнай

сувязі”

. У той жа час стваральная функцыя сінтагменным чляненнем

выконваецца часцей. Гэта відавочна як у тых выпадках, калі падзел на

сінтагмы з’яўляецца адзіным сродкам дадатковага выдзялення сегмента

фразы, так і тады, калі ён дапамагае зрабіць граматыка-сінтаксічнае

чляненне фразы. Адначасова з сэнсаадрознівальнай і стваральнай

функцыяй сінтагменнага члянення Л.Л. Буланіным

адзначаецца яго

стылістычная функцыя, якая праяўляецца тады, “калі сінтагменнае

чляненне не звязана з адрозненнем сінтаксічных сувязей слоў у сказе

(удивили его і его слова) або з адрозненнем сінтаксічных структур (завтра

вечером і завтра, вечером), г.зн. не звязана з граматыкай”

. Такое чляненне

часта перадае асобую ўвагу гаворачага да вылучаных частак выказвання:

Сэрцам │ ціха ўсіх перабяры (П. Панчанка). Двухсінтагменнае чляненне

фразы ў дадзеным выпадку не абумоўлена граматычна, сітуацыйнае.

Мэтазгодна, аднак, лічыць, што сінтагменнае чляненне мае стылістычную

функцыю не толькі ў тых выпадках, калі размова ідзе аб больш ці менш

дробнай

разбіўцы фразы, не звязанай з граматычным значэннем, але і ў

тых, калі яна адпавядае граматыка-сінтаксічнаму падзелу фразы, але

выкарыстоўваецца са спецыяльнымі стылістычнымі мэтамі. Гэта можа

быць перадача эмацыянальнага стану гаворачага і асаблівасцей

фарміравання выказвання, імітацыя індывідуальнага і шматлікіх іншых

асаблівасцей маўлення, звязаных з уздзеяннем на яго экстралінгвістычных

фактараў. Так, фраза

з дробным чляненнем на сінтагмы перарывістая,

успрымаецца як прыналежная экспрэсіўнаму маўленню: Я іду, │ ты ідзеш,

│ а ён │ не ідзе, │ ён мёртвы (А. Вярцінскі); Тады... │ тады │ праваліся

ты разам з ім! (К. Крапіва). У аўтарскай рэмарцы да апошняй фразы

гаворыцца, што пры яе вымаўленні гераіня

захліпаецца ад злосці.

Міжсінтагменныя паўзы пры дробным чляненні могуць азначаць, што

гаворачы ўспамінае, падбірае патрэбныя словы (Так... │ Якісьці прыезджы

студэнт (А. Лойка); Дык ён тут проста... │ ну... │ каля хваста казыча

(К. Крапіва)), замоўчвае пэўную інфармацыю (Падцікаваць ды... │ штоб і

не крэкнуў (І. Мележ)) або знарок

перарывае маўленне, каб прыцягнуць

увагу чытача (“Дзень добры, │ мама, │ ізноў кажу │ і слухаю маўчанне з

горыччу (А. Вярцінскі)).

Пры стылістычна нейтральным маўленні дробнае чляненне

ўспрымаецца як з’ява, якая перашкаджае зразумець выказванне і памяншае

яго выразнасць. “Дзяленне тэксту на маленькія моўныя такты робіць

чытанне рваным, нецікавым. Чытанне

па вялікіх моўных тактах робіць

мову больш правільнай па форме гукавога выражэння і зразумелай па

Брызгунова Е.А. Практическая фонетика и интонация русского языка. – М., 1963, с. 168.

Буланин Л.Л. Фонетика современного русского языка, с. 174.