Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ

Подождите немного. Документ загружается.

навучаньні, друкаваньне на ёй падручнікаў і дапаможнікаў немінуча

спрычыніцца да супрацьстаўленьня і суперніцтва з расійскай літаратурнай

мовай і дасьць штуршок разьвіцьцю беларускага нацыяналізму. Тут урадавыя

чыноўнікі ўжо мелі прыклад так званага ўкраінаф ільства. Таму друкаванаму

беларускаму слову была вызначана своеасаблівая рэзэрвацыя ў межах

этнаграфічнай літаратуры. І нягледзячы на некаторыя пазьнейшыя

паслабленьні, гэтай лініі расійскія ўлады трымаліся ўвесь час.

У асяродзьдзі прысланага ў Беларусь пасьля 1863 г. чынавенства

пашырылася тэндэнцыя поўнага адмаўленьня этнакультурнай іншасьці

беларускага насельніцтва. Нават у цалкам ляяльнага да імпэрскай улады

прафэсара М.Каяловіча выклікалі абурэньне тыя дзеячы, якія намагаюцца,

каб сяляне зьмянілі “гарнітур, прычоску паводле велікарускіх узораў, грэбуюць

чуць маларасійскую або беларускую гаворку і патрабуюць, каб валасныя чыны

і вучні сельскіх навучальняў абавязкова заўсёды гаварылі кніжнай расійскай

мовай”

225

У студзені 1864 г. віленскі генэрал-губэрнатар М.Мураўёў сваім загадам

строга забараніў навучаньне на польскай мове ў народных навучальнях

“Паўночна-Заходняга краю”

226

. Аднак ніякія забароны не маглі цалкам

зьліквідаваць таемнае школьніцтва, якое атрымала шырокае

распаўсюджаньне яшчэ да паўстаньня 1863 г. Прычым такія школкі часта

паўставалі ня з волі ксяндза ці дзедзіча, а іх добраахвотна ўтваралі самыя

сяляне. Што ўяўлялі сабой гэтыя таемныя навучальныя ўстановы? Зьвернемся

да матэрыялаў дзяржаўнай адміністрацыі Гарадзенскай губэрні. Напрыклад, у

лістападзе 1862 г. да губэрнатара дайшлі зьвесткі, што ў вёсцы Лядавічы

Луненскай воласьці Гарадзенскага павету тамтэйшыя сяляне таемна заснавалі

школу. Паліцыйныя чыноўнікі, высланыя на месца, высьветлілі, што луненскі

валасны старшыня запрасіў шляхціча Міхала Багатырэвіча з суседняй

ваколіцы Багатырэвічы выкладаць сялянскім дзецям рускую і польскую мовы.

У школе навучалася 15 хлопчыкаў праваслаўнага веравызнаньня з дапамогай

15 “печатаных на польском диалекте букварей”, якія зьмяшчалі таксама

каталіцкі катэхізіс, што найбольш непакоіла ўлады. Хутчэй за ўсё, гэта былі

якраз беларускамоўныя буквары, толькі выдадзеныя ў Варшаве. Тады іх

канфіскавалі, а настаўніка Багатырэвіча абавязалі падпіскай адмовіцца ад

выкладаньня і ўстанавілі за ім паліцыйны нагляд

227

. З матэрыялаў справы

незразумела, якім чынам буквары трапілі ў Лядавічы і ці быў у гэта нейкім

чынам замешаны мясцовы дзедзіч.

У сьнежні 1862 г. настаўнік Васількаўскай народнай навучальні паведаміў

губэрнатару, што селянін Казлоўскі зь вёскі Студзянка арганізаваў у сваёй

хаце школу, у якой выкладае шляхціч з гораду Саколкі Восіп Маціеўскі.

Паліцыйны павятовы спраўнік на загад губэрнатара выехаў на месца і

зачыніў яе. У настаўніка Маціеўскага канфіскавалі некалькі кніг: польскі і два

лацінскія буквары, падручнік геаграфіі на расійскай мове, рэлігійныя

225

“костюм, прическу по Великорусским образцам, гнушаются слышать Малороссийскую или

Белорусскую речь и требуют, чтобы волостные чины и ученики сельских училищ непременно всегда

говорили книжным Русским языком” (Коялович М. Как устроить нормальное положение в Западной

России? // День. 1865. № 20).

226

Сборник распоряжений графа Михаила Николаевича Муравьева по усмирению польского мятежа в

Северо-Западных губернях 1863–1864 / Сост. Н.Цылов. Вильна, 1870. С. 277, 377.

227

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 27, спр. 1642, арк. 1–8. [Навучаньне сялян на польскай мове. 1862 г.].

павучаньні на расійскай мове, два сшыткі з нататкамі. Як патлумачыў

Маціеўскі, ён вучыў дзяцей чытаць па-польску і па-расійску, а таксама “Богу

маліцца праваслаўных па-руску і рыма-каталікоў па-польску”

228

Усяго намі знойдзены матэрыялы пра закрыцьцё ўладамі Гарадзенскай

губэрні ў 1862 г. 7 таемных школак, у дзьвюх зь іх выкладаньне вялося на

расійскай і польскай мовах, а ў астатніх — толькі на польскай. Захаваліся

таксама зьвесткі пра станавае паходжаньне настаўнікаў, сярод якіх былі 2

ксяндзы, 4 шляхцічы і 1 мешчанін. Такім чынам, на пачатку 1860-х гадоў,

прынамсі, частка беларускага сялянства ўжо адчувала патрэбу ў элемэнтарнай

асьвеце сваіх дзяцей і нават самастойна арганізоўвала школкі, наймаючы за

грошы настаўнікаў звычайна з асяродзьдзя дробнай засьцянковай шляхты ці

мяшчанства. Галоўным матывам тут выступала жаданьне навучыць дзяцей

маліцца па кніжцы. Хоць праваслаўны сьвятар Канцэвіч зь Дзярэчына так

тлумачыў матывы сялян, якія наважваліся вучыцца пісьму: “Нашыя ж сяляне,

калі бяруцца за навуку, дык на тое, каб пасьля заняць пасаду пісара,

аб’ездчыка, старшыні ці нешта накшталт гэтага. Відавочна, дзеля таго, каб

менш працуючы фізычна, здабыць сродкі для больш спакойнага і выгоднага

жыцьця. Рэлігійны бок мала выйграе ў такіх вучоных”

229

. Але нам здаецца,

што мала хто зь сялянаў марыў з дапамогай граматы дасягнуць у жыцьці

посьпеху. Прыкладаў гэтаму было вельмі і вельмі няшмат. Многія ж

землеўласьнікі і каталіцкія сьвятары дапамагалі таемным вясковым школкам

якраз з ідэалягічнай мэтай — схіліць сялян на свой бок у барацьбе з імпэрскай

уладай.

Напачатку ўлады рэагавалі пераважна на адкрыцьцё школак з польскай

мовай навучаньня сярод праваслаўнага насельніцтва. У гэтых выпадках яны

звычайна атрымлівалі скаргі ад праваслаўных сьвятароў, якія асабліва баяліся

каталіцкіх катэхізісаў, зьмешчаных у беларускамоўных букварох. Можна

меркаваць, што сярод каталіцкага сялянства так званыя польскія школы

разьвіваліся спачатку без асаблівых перашкодаў з боку паліцыі. Становішча

пачало зьмяняцца ў часе паўстаньня. Намі знойдзены зьвесткі пра закрыцьцё

5 таемных школак у Гарадзенскай губэрні на працягу 1863 г. Ва ўмовах

уведзенага ўладамі ваеннага становішча за гэтую дзейнасьць пачалі караць

больш сувора. Сялянаў, якія пасылалі ў такія школкі дзяцей, штрафавалі, а

настаўнікаў нават саджалі ў турму. Але таемнае школьніцтва працягвала

існаваць, нягледзячы на рэпрэсіі.

На працягу некалькіх гадоў расійскія ўлады дасягнулі прыкметных

посьпехаў у разьвіцьці школьнай справы на вёсцы. Напрыклад, у 1865 г.,

паводле дадзеных мясцовай адміністрацыі, у Гарадзенскай губэрні ўжо

дзейнічала 151 народная навучальня

230

. У 1869 г. агульная колькасьць

пачатковых навучальных установаў усіх тыпаў складала 443. У іх набывалі

228

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 27, спр. 1651, арк. 1–5. [Зьвесткі пра нелегальныя школы ў Гарадзенскай

губэрні за 1862–1863 гг.].

229

“Наши же крестьяне, если принимаются за грамоту, то с тем, чтобы впоследствии занять должность

писаря, объездчика, старшины или что то другое в этом роде. Очевидно, цель та, чтобы с меньшим

физическим трудом добыть средства к жизни более покойной и выгодной. Религиозная сторона мало

выигрывает у таких грамотеев” (Литовские Епархиальные Ведомости. 1863. № 5. С. 158).

230

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 22, спр. 1641, арк. 19–20 адг. [Дадзеныя пра колькасьць навучальных

установаў у Гарадзенскай губэрні за 1865 г.].

веды 14 645 хлопчыкаў і 2010 дзяўчынак

231

. На той час ровень пісьменнасьці,

асабліва на расійскай мове, заставаўся на Гарадзеншчыне яшчэ вельмі нізкім.

Паводле зьвестак мясцовай адміністрацыі, у 1869 г. сярод ападаткаванага

(сяляне і мяшчане) хрысьціянскага насельніцтва Гарадзенскага павету (без

уліку самога губэрнскага гораду) чытаць і пісаць па-расійску ўмелі толькі 1149

мужчын і 71 жанчына, а толькі чытаць — 1123 мужчыны і 166 жанчын

232

Згодна з дадзенымі губэрнскай адміністрацыі за 1870 г., у Гарадзенскай

губэрні налічвалася 349 вясковых школак, у якіх навучаліся 12816 хлопчыкаў

і 740 дзяўчынак. Многія школкі адчыняліся з ініцыятывы самых сялянаў, якія

за ўласныя грошы наймалі так званых “дарэктараў”. Дырэктар народных

навучальняў Гарадзенскай губэрні пісаў: “Сяляне ўвогуле не цураюцца

навукі... цяжка сялянам знайсьці хоць больш-менш прыстойнага настаўніка за

якіх-небудзь 10 або 15 капеек ад вучня на месяц”

233

. Улады імкнуліся

кантраляваць гэты працэс. У траўні 1870 г. апекавальнік Віленскай

навучальнай акругі пісаў гарадзенскаму губэрнатару: “...у Гарадзенской

губэрні часта ў вёсках самымі сялянамі адчыняюцца невялікія школкі, гэтак

званыя аддзяленьні навучальняў, без усялякага паведамленьня пра тое

дырэкцыі. Наймаюць асобаў без адукацыі, якія почасту вядуць дрэнны лад

жыцьця, і часам нават рымска-каталіцкага веравызнаньня”

234

Наколькі пасьпяхова вясковая ўрадавая школа ў Беларусі выконвала тую

місію, якую ўскладала на яе імпэрская ўлада, — выхаваньне пачуцьцяў

вернасьці імпэратару і “рускага” патрыятызму? Зноў зьвернемся да ўспамінаў

А.Багдановіча, які распачаў навуку ў народнай навучальні якраз у 1868 г.:

«Нам былі прапанаваныя для закону Божага “История Ветхого и Нового

Завета” Базарава, па якой зрэдку задаваў урокі і слухаў адказы поп Шамяціла,

але мы мусілі вывучыць гэтую вялікую кніжку на памяць. Па расійскай мове

мы працягвалі чытаць Вадавозава; часам займаліся арытмэтыкай, г.зн.

разьвязвалі сяк-так задачкі, але пераважна чыталі Петрушэўскага: “Рассказы

из русской истории” — цудоўная кніжка, жывая, напісаная выдатнай

расійскай мовай, з мноствам вытрымак з былін, летапісаў і народнай

творчасьці; яна давала гісторыю ня толькі Маскоўскай дзяржавы, але і

Літоўска-Беларускай, якую тады звалі Заходне-Рускай. Праўда, яна была

напісаная ў патрыятычным духу, г.зн. тэндэнцыйна, але тым часам нам гэта

падабалася; дый ці шмат было тады такіх людзей, якія б да такой тэндэнцыі

паставіліся адмоўна»

235

231

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 27, спр. 2701, арк. 3 адг. [Дадзеныя пра колькасьць навучальных

установаў у Гарадзенскай губэрні за 1869 г.].

232

НГАБ у Горадні, ф. 14, воп. 3, спр. 83, арк. 20. [Дадзеныя пра колькасьць навучальных установаў у

Гарадзенскай губэрні за 1869–1870 гг.].

233

“Крестьяне, говоря вообще, не чуждаются грамоты... трудно крестьянам найти мало-мальски

порядочного наставника за каких нибудзь 10 или 15 копеек от ученика в месяц” (НГАБ у Горадні, ф. 1,

воп. 14, спр. 964, арк. 43. [Статыстыка Гарадзенскай губэрні за 1869 г.]).

234

“... в Гродненской губернии часто открываются в деревнях самими крестьянами небольшие школки,

так называемые отделения училищ, без всякого ведома о том дирекции. Нанимаются лица, не имеющие

образования, часто худого образа жизни и иногда даже римско-католического исповедания” (НГАБ у

Горадні, ф.1, воп. 22, спр. 2099, арк. 1. [Аб забароне адчыняць школы без дазволу начальства]).

235

«Нам были представлены для закона Божия “История Ветхого и Нового Завета” Базарова, по которой

уроки изредка задавал и выслушивал поп Шеметилло, но мы должны были выучить эту объемистую

книжку наизусть. По русскому языку мы продолжали читать Водовозова; иногда занимались

арифметикой, т.е. решали, с грехом пополам, задачки, а главным образом читали Петрушевского:

“Рассказы из русской истории” — превосходная книжка, живая, написанная прекрасным русским

языком, с массою выдержек из былин, летописей и народного творчества; она давала не только историю

Далей Багдановіч узгадваў, што малады настаўнік Якімовіч, які скончыў

курс настаўніцкай сэмінарыі, “увёў у вечаровых гутарках азнаямленьне з

агульнай геаграфіяй і пачаткамі народазнаўства”

236

. Праўда, у 1860-х гадох

прафэсійна падрыхтаваных настаўнікаў для народных школаў вельмі не

ставала. Выхадцам з дробнай каталіцкай шляхты (а ў гэтым асяродзьдзі

асабліва высокі быў паказьнік пісьменнасьці) пасьля паўстаньня дарога да

пасады настаўніка была зачыненая. Таму ўлады часьцяком прызначалі ў

школы адстаўных салдатаў, пісараў, выгнаных за непасьпяховасьць і дрэнныя

паводзіны з духоўных сэмінарыяў навучэнцаў. А іх прафэсійны й маральны

ровень часта быў катастрафічна нізкі. А.Багдановіч так апісвае аднаго з сваіх

школьных настаўнікаў: «У школе быў адзін выкладчык або, як у нас звалі,

настаўнік, па прозьвішчы Горяченов, мабыць, з сэмінарскіх адкідаў. Ён

напіваўся гэтак, што валіўся ў школе на падлогу, і вучні садзіліся яму на

чэрава, а іншыя запрагаліся ў нагах “у аглоблі” і “на ворчык” і цягалі яго па

клясе, разьяжджаючы на ім, як на санках. Былі і іншыя паскудзтвы»

237

Ідэалягічна выхоўваць сялянскіх дзяцей павінна была “Книга для чтения

Виленского учебного округа”, якая складалася з трох разьдзелаў:

царкоўнаславянскага, расійскага гістарычнага і хрэстаматыі. А.Багдановіч

так апісвае ўласныя ўражаньні ад чытаньня гэтай кнігі: «Зь першага артыкула

я даведаўся, што ў маёй айчыны асаблівае імя — Россия (гэта “звучало гордо”

ў маім сэрцы); што ў ёй 59 млн жыхароў (гэта паводле статыстыкі 60-х гадоў; я

бадай ня меў выразнага ўяўленьня пра значэньне гэтай колькасьці); што яна

падзяляецца на губэрні і вобласьці (гэта я вельмі дрэнна разумеў); што ёсьць

яшчэ іншыя дзяржавы, але расійская наймацнейшая і найбуйнейшая. У гэтым

я ані не сумняваўся і быў упэўнены, як і ўсе ў нас — і ў школе, і дома, — што

ўсе іншыя цары і каралі падпарадкоўваюцца расійскаму цару. А як жа

іначай? Адзін Бог на небе, адзін цар на зямлі. А Севастопаль, адкуль не

вярнуўся дзевер маёй бабулі? Значыць — цары ўзбунтаваліся, як бунтавалі

палякі. І вядома, што яны таксама добра атрымалі <...> А потым пайшлі —

Русь язычніцкая, Уладзімір-язычнік (гэтыя “язычніцкая”, “язычнік” —

здаваліся чымсьці дзіўным і нам, беларускім дзецям, незразумелым: язык ён

хіба высоўваў?), Хрышчэньне Русі, Уладзімір-Хрысьціянін ды інш.»

238

Московского государства, но и Литовско-Белорусского, которую в то время называли Западно-Русской.

Правда, она была написана в патриотическом духе, т.е. тенденциозно, но в то время это нам нравилось;

да и много ли было в то время таких людей, которые бы к такой тенденции отнеслись отрицательно»

(Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1984. № 7. С. 49).

236

Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1984. № 7. С. 49.

237

“В школе был отдельный учитель или, как у нас называли, настаўнік, по фамилии Горяченов, видимо,

из семинарских отбросов. Он напивался настолько, что валялся в школе на полу, и ученики садились ему

на брюхо, а другие запрягались в ногах в корень и пристяжку и таскали его по классу, разъезжая на

нем, как на салазках. Были и другие безобразия” (Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1984. №

7. С. 45).

238

«Из первой статьи я узнал, что мое отечество имеет особое имя Россия (это “звучало гордо” в моем

сердце); что в ней 59 мил. жителей (это по статистике 60-х годов; вряд ли я имел ясное представление о

значении этого числа); что она делится на губернии и области (это я очень плохо понимал); что есть еще

другие государства, но русское самое сильное и самое большое. В этом я ни малейше не сомневался, и я

был уверен, как и все у нас — и в школе, и дома — что все другие цари и короли подчиняются русскому

царю. Как же может быть иначе? Один Бог на небе, один царь на земле. А Севостополь, из-под которого

не возвратился деверь моей бабушки? Значит — цари взбунтовались, как бунтовали поляки. И конечно,

что им так же здорово досталось <...> А затем пошли — Русь языческая, Владимир-язычник (это

языческая, язычник — казалось чем-то странным и нам, белорусским детям, непонятным: язык он, что-

ли высовывал?), Крещение Руси, Владимир-Христианин и пр.». (Богданович А. Мои воспоминания //

Неман. 1984. № 7. С. 39).

Неабходна адзначыць, што дзяржаўныя ўлады клапаціліся пра тое, каб кнігі

патрэбнага ідэалягічнага зьместу ў дастатковай колькасьці траплялі ў

вясковыя школы. Іншая справа, што ў большасьці яны заставаліся

незапатрабаванымі, і амаль ніхто іх не чытаў. Тут варта зноў зьвярнуцца да

ўспамінаў А.Багдановіча, якія датычаць таго пэрыяду, калі ён ужо пачаў

выконваць функцыі памочніка настаўніка: «...у маім карыстаньні была

кніжная шафа, дзе акрамя падручнікаў стаялі і розныя кнігі іншага кшталту,

у якія ніхто не зазіраў: яны стаялі неразрэзаныя. Пераважна гэта былі кнігі

русіфікатарскага характару, якія выдаваліся ў Вільні і Кіеве, якія збываліся за

дзяржаўны кошт у школы, як у магілу. Гэта былі: “Вестник Северо-Западной

России” (Вільня), “Вестник Юго-Западной России” (Кіеў), “Правда об унии”,

“Сборник документов латино-польской пропаганды против православной веры

и русской народности”, “Иосафат Кунцевич, Полоцкий униятский

архиепископ” ды іншыя падобныя да іх. Былі таксама інакшыя кнігі,

накшталт зборніка Дзьмітрыева: “Белорусские песни, сказки, обряды и

обычаи” — адзін з раньніх зборнікаў па беларускім фальклёры, быў зборнік

украінскіх песьняў Максімовіча і адзін том збору Афанасьева-Чужбінскага,

зборнік дакумэнтаў Куліша ды інш. <...> Усё гэта я чытаў або праглядваў і ўсё

гэта дало мне немалую карысьць у розных аспэктах. Знаёмства з фальклёрам

адчыніла мне цэлы сьвет народных пачуцьцяў, поглядаў і вераньняў і

неўзабаве павяло мяне да асабістых этнаграфічных запісаў»

239

. Багдановіч

прызнае, што арыгінальныя тэксты на польскай мове, якія сустракаліся ў

гістарычных “заходнерускіх” зборніках, падштурхнулі яго да вывучэньня

польскай мовы.

У аддаленых ад гарадоў і буйных мястэчак вёсках урадавыя школкі цягам

усёй другой паловы ХІХ ст. часта заставаліся вельмі патрыярхальнымі. У такой

школцы ў вёсцы Стары Пагост, паводле сваіх успамінаў, праходзіў навуку ў

1892–1894 гг. Вацлаў Ластоўскі: «Школьны персанал складаўся з “дырэктара”

(вучыцеля), выбіранага штогоду, і “дасьціпула” (стоража), за маіх часоў

спаўняўшага свае абавязкі дажывотна. Як дырэктар, так і дасьціпул

рэкрутаваліся зь безьзямельных той жа самай вёскі сялян. Прычым за

ранейшых часоў дырэктарскі ўрад заўсёды зьвязваўся з урадам пастырскім:

адна і тая ж асоба летам пасьвіла вясковую худобу, а зімой, калі худобу

запіралі ў хлявох, брала ў свае рукі кіраўніцтва й адукацыю вясковай моладзі

<...> Акром “букаўкаў”, “буквароў”, часасловаў, псалтыроў і эвангелій,

задачніка, некалькіх гісторый сьвятых, іншых кніг у школьнай кніжні,

здаецца, не было. Дзяўчаты прыходзілі са сваімі ўласнымі польскімі

239

«...в моем распоряжении был книжный шкаф, где кроме учебников были и разного другого рода

книги, в которые никто не заглядывал: они стояли не разрезанными. Большею частию это были книги

обрусительского характера, издававшиеся в Вильне и Киеве, котрые сбывались, на казённый счет, в

школы, как в могилу. Это были: “Вестник Северо-Западной России” (Вильно), “Вестник Юго-Западной

России” (Киев), “Правда об унии”, “Сборник документов латино-польской пропаганды против

православной веры и русской народности”, “Иосафат Кунцевич, Полоцкий униятский архиепископ” и др.

в этом роде. Были книги и иного сорта, вроде сборника Дмитриева: “Белорусские песни, сказки, обряды

и обычаи” — один из ранних сборников по белорусскому фольлору, был сборник украинских песень

Максимовича и один том собраний Афанасьева-Чужбинского, сборник документов Кулиша и пр. <...>

Все это я читал или просматривал и все это мне принесло немалую пользу в разных отношениях.

Знакомство с фольклором открыло для меня целый мир народных чувств, воззрений и верований и

вскоре повело меня к моим личным этнографическим записям» (Богданович А. Мои воспоминания //

Неман. 1984. № 7. С. 59).

Elementarzami i Złotymi Ołtarzykami»

240

. Прычым, як адзначае Ластоўскі,

выкарыстоўваліся нават рукапісныя кнігі, якія перапляталіся тут жа ў вёсцы

мясцовым умельцам: «Выкладовай мовай у школе была беларуская. Не было

нават спробы гаварыць іншай мовай. Адзіная мэта навукі была навучыцца

маліцца. Практычныя вымогі ставіліся толькі да пісьма — “умець

падпісацца”»

241

. Але, як узгадваў Ластоўскі, неўзабаве ў школу прыйшоў

пасьля сэмінарыі настаўнік, які ўжо завёў новыя расійскія падручнікі і

буквары

242

У сьведамасьці самых сялянаў наведваньне школы было па-ранейшаму

зьвязана найперш з патрэбай навучыцца чытаць кніжкі для набажэнства.

А.Багдановіч піша пра сваю цётку: “Цётка Ганна таксама хадзіла ў школу,

галоўным чынам, каб навучыцца маліцца Богу па кніжцы: так тлумачылася

асноўная мэта навукі”

243

. Нейкага іншага практычнага ўжытку веданьне

граматы не давала. А.Багдановіч адзначае, што сьпяваньне ў царкве на

клірасе “было найвышэйшае і, мабыць, адзінае выкарыстаньне

пісьменнасьці”

244

. І ўсё ж такі погляд выглядае крыху спрошчаным. Ужо ў

сярэдзіне ХІХ ст. кніга сустракалася ў сялянскай хаце, а пісьменны чалавек

карыстаўся павагай сярод аднавяскоўцаў. Сам жа А.Багдановіч успамінае пра

свайго дзядзьку: «Па прыезьдзе дзядзькі ў сьвяточныя дні і вечары бабіна хата

заўсёды была поўная народу: прыходзілі і маладыя, і старыя пагутарыць,

паслухаць чалавека дасьведчанага і прытым “пісьменнага”, які кніжкі чытае і

па-польску, і па-расійску (у панскай школе ён вучыўся па-польску, але ў 60-х

гадох сам перавучыўся па-расійску чытаць і пісаць і любіў чытаць кніжкі)»

245

Дзядзька Багдановіча Анупрэй, які паходзіў з дваровых людзей, служыў

розным багатым асобам і шмат падарожнічаў па сьвеце. Ён належаў да той

пакуль невялікай групы вяскоўцаў, што ўжо жылі коштам кантактаў зь

іншым, па-за вясковым сьветам, але адначасова не гублялі сувязяў зь

сялянскім асяродзьдзем, якому яны нярэдка перадавалі новыя ідэі, погляды і

густы.

Праўда, паводле А.Багдановіча, самымі папулярнымі сярод сялянаў былі

такія кнігі, як соньнікі, календары з прыкметамі надвор’я, розныя “Аракулы” і

“Чорныя кнігі”, з дапамогай якіх вяскоўцы спадзяваліся навучыцца магічным

штучкам і разбагацець

246

. Але сустракаліся і кнігі на беларускай мове. Адам

Багдановіч піша, што ў яго дзядзькі Анупрэя «была кніжка на беларускай

мове, надрукаваная польскім шрыфтам, — славуты “Гапон” Дуніна-

Марцінкевича... Была і іншая цікавая народная кніжка на беларускай мове,

якая мне потым у беларускай бібліяграфіі не траплялася. Кніжка была з

мальковымі карцінкамі, таксама друкаваная польскім шрыфтам і скіраваная

240

Ластоўскі В. Выбраныя творы / Уклад. Я.Янушкевіча. Менск: “Беларускі кнігазбор”, 1997. С. 176.

241

Ластоўскі В. Выбраныя творы / Уклад. Я.Янушкевіча. Менск: “Беларускі кнігазбор”, 1997. С. 181.

242

Ластоўскі В. Выбраныя творы / Уклад. Я.Янушкевіча. Менск: “Беларускі кнігазбор”, 1997. С. 182.

243

Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1984. № 6. С. 39.

244

Тамсама. С. 74.

245

«С приездом дяди по праздничным дням и по вечерам бабина хата всегда была полна народом:

приходили и молодые и старые побеседовать, послушать человека бывалого и притом “письменного”,

книжки читающего и по-польски, и по-руски (он учился в панской школе польской грамоте, но в 60-х

годах самостоятельно переучился по-русски читать и писать и любил читать книжки)» (Тамсама. С. 74).

246

Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1984. № 7. С. 23.

супраць п’янства»

247

. Радзіма А.Багдановіча знаходзілася недалёка ад

фальварка Люцынка, дзе жыў Дунін-Марцінкевіч. Відаць, гэтым у значнай

ступені можна вытлумачыць прысутнасьць кнігі беларускага пісьменьніка ў

вясковай хаце. А.Багдановіч аднак ня ўзгадвае, як самыя сяляне ставіліся да

кнігі на “простай” мове.

Пасьля дынамічнага росту на працягу 1860-х гадоў разьвіцьцё вясковага

школьніцтва на беларускіх землях запаволілася. Так, да 1861 г. на тэрыторыі

сучаснай Беларусі існавала 95 народных навучальняў, на працягу 1861–1874

гг. было адчынена 689, а за пэрыяд з 1874 да 1885 г. — 152

248

. У 1884 г.

выйшла палажэньне аб царкоўна-прыходзкіх навучальнях, якія

падпарадкоўваліся царкоўнаму ведамству і знаходзіліся пад поўным

кантролем праваслаўнага духавенства. Гэтыя школы былі больш

кансэрватыўнымі, чым народныя навучальні, ды й ровень навучаньня ў іх быў

звычайна ніжэйшы. Але з ідэалягічных меркаваньняў ураду менавіта

царкоўна-прыходзкія навучальні атрымалі асабліва шырокае

распаўсюджаньне на беларускіх землях.

У 1888 г. у Гарадзенскай губэрні працавала 151 штатная народная

навучальня. У іх вучыліся 9618 хлопчыкаў і 740 дзяўчынак. З гледзішча

канфэсійнай прыналежнасьці вучняў пераважную большасьць складалі

праваслаўныя — 9373. Каталікоў было толькі 855. Апрача штатных народных

навучальняў дзеці сялян пераважалі сярод вучняў 58 навучальняў губэрнскай

палаты дзяржаўных маёмасьцяў, 43 — Міністэрства народнай асьветы, 28

грамадзкіх (общественных) навучальняў, 16 прыходзкіх і 56 аддзяленьняў

навучальняў

249

. Усяго ж у Гарадзенскай губэрні налічвалася 666 навучальных

установаў, падпарадкаваных Міністэрству народнай асьветы, якія наведвалі

30 597 дзяцей. Атрымліваецца, што вёска пастаўляла да школ 20 693 вучняў

(67,6 %). Такім чынам, у параўнаньні з 1860 г. колькасьць вучняў сялянскага

паходжаньня тут вырасла ў 14 разоў. Да таго ж гэтая статыстыка ня ўлічвала

тых сялянскіх дзяцей, якія хадзілі да царкоўна-прыходзкіх школаў і

падпарадкаваных ім школаў граматы.

Пры канцы 1880-х гадоў на Гарадзеншчыне большасьць сялянскіх дзяцей

наведвала менавіта такія школы. Напрыклад, паводле дадзеных паліцыі за

1886 г., у губэрні налічвалася 258 народных навучальняў і 377 царкоўна-

прыходзкіх

250

.У Гарадзенскім павеце дзейнічалі 24 народныя і 100 царкоўна-

прыходзкіх установаў. Сярод настаўнікаў царкоўна-прыходзкіх школ

знаходзім 19 адстаўных салдатаў, унтэр-афіцэраў і пісараў, а ўсе астатнія —

сяляне. Ды трэба прызнаць, што адстаўныя салдаты і унтэр-афіцэры таксама

амаль усе паходзілі зь сялян, у свой час рэкрутаваных у царскае войска. У

Бельскім павеце Гарадзенскай губэрні сярод настаўнікаў 95 царкоўна-

прыходзкіх установаў бачым 8 адстаўных салдатаў і унтэр-афіцэраў, 1

247

«была книжка на белорусском языке, напечатанная польским шрифтом, — знаменитый “Гапон”

Дунина-Мартинкевича... Была и другая любопытная народная книжка на белорусском языке, которая

мне потом в белорусской библиографии не встречалась. Книжка была с лубочными картиками, тоже

печатанная польским шрифтом и направленная против пьянства» (Богданович А. Мои воспоминания //

Неман. 1984. № 7. С. 40).

248

Гісторыя сялянства Беларусі... Т. 2. Менск, 2002. С. 487.

249

НГАБ у Горадні, ф.14, воп. 3, спр. 69, арк. 2. [Зьвесткі пра колькасьць навучальных установаў у

Гарадзенскай губэрні за 1888 г.].

250

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 17, спр. 978, арк. 1–88. [Зьвесткі пра колькасьць навучальняў у

Гарадзенскай губэрні за 1886 г.].

салдацкага сына, 19 мяшчан (у гэтым павеце быў вельмі высокі па беларускіх

мерках працэнт праваслаўнага мяшчанства), сына пісара, паповіча, тры

псаломшчыкі, астатнія — сяляне. Усе настаўнікі царкоўна-прыходзкіх школаў

вызнавалі праваслаўе

251

У 1880-х гадох павялічыўся працэнтны паказьнік выхадцаў зь сялянства ў

сярэдніх і няпоўных сярэдніх навучальных установах губэрні. Так, у

Гарадзенскай мужчынскай гімназіі ў 1888 г. сярод 361 вучня налічвалася 18

сялянаў, а ў Беластоцкай рэальнай навучальні іх было 49 з 305. У павятовых

жа навучальнях выхадцы зь вёскі складалі 105 чалавек сярод 442 навучэнцаў

(24 %). У Сьвіслацкай настаўніцкай сэмінарыі зь ліку 73 навучэнцаў сялян

было 65. Менавіта настаўніцкія сэмінарыі зьяўляліся найбольш даступнымі для

праваслаўных сялянскіх дзяцей (каталікоў туды ня бралі) навучальнымі

ўстановамі, бо навучаньне там было бясплатнае. Першая настаўніцкая

сэмінарыя паўстала ў 1864 г. у Маладзечне. Пазьней яны былі адчыненыя ў

Нясьвіжы, Полацку і Сьвіслачы. Паступалі сялянскія дзеці і ў духоўныя

ўстановы. Так, у Жыровіцкай духоўнай навучальні ў 1888 г. сярод 155

навучэнцаў было 19 сялянаў

252

У 1890 г. у Гарадзенскай губэрні налічвалася 9 сярэдніх навучальных

установаў, якія наведвалі 1538 вучняў (1113 хлопчыкаў і 425 дзяўчынак).

Сялянскіх дзяцей сярод іх было 232 (224 хлопчыкі і 8 дзяўчынак)

253

. Народных

навучальняў у 1890 г. было 315. У іх вучыліся 20 739 вучняў (18 651 хлопчык і

2088 дзяўчынак) — 17 184 праваслаўныя ( 82,9 %) і 3242 каталікі (15,6 %). У

1895 г. сярод праваслаўнага вясковага насельніцтва Гарадзенскай губэрні

вучні ўрадавых школ складалі 2,25 % агульнай колькасьці жыхароў, сярод

каталіцкага — 0,47 %

254

. Такая дыспрапорцыя тлумачылася адмоўным

стаўленьнем каталіцкага сялянскага насельніцтва да дзяржаўнай школы і

“обрусительной работы” ў ёй, якая, апрача таго, мела яшчэ й выразны

антыкаталіцкі кірунак, асабліва ў царкоўна-прыходзкіх школах. Да таго ж,

дзеці сялян-каталікоў па сканчэньні народнай навучальні фактычна ня мелі

шанцаў паступіць у настаўніцкую сэмінарыю ці на службу ў дзяржаўную

ўстанову. Каталіцкае вясковае насельніцтва гэта добра ўсьведамляла і

аддавала перавагу таемным школкам. У 1885 г. міравы пасярэднік з

Ваўкавыскага павету пісаў у дырэкцыю народных навучальняў, што на

сходзе, прысьвечаным праблеме адкрыцьця народнай школы, сяляне-каталікі

Баярскай воласьці заявілі яму: “...няма сэнсу вучыць сваіх дзяцей грамаце, бо

каталікоў не бяруць ні ў настаўніцкую сэмінарыю, ні на службу ў паліцыйныя

ўраднікі й жандары, калі ж урад хоча мець пісьменных салдатаў, то няхай сам

іх і вучыць, а для гаспадара-хлебароба грамата не патрэбная”

255

Побач з урадавай школай у каталіцкай вёсцы працягвала існаваць таемнае

школьніцтва, дзе навучаньне адбывалася па польскіх кніжках. Толькі ў

251

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 17, спр. 978, арк. 34–48.

252

НГАБ у Горадні, ф. 14, воп. 3, спр. 69, арк. 2.

253

Памятная книжка Гродненской губерни на 1891 г. Гродно 1890. С. 21.

254

Памятная книжка Гродненской губерни на 1896 г.

255

“не имеет смысла учить грамоте детей своих, так как католиков не принимают ни в учительскую

семинарию, ни на службу в полицейские урядники и жандармы, если же правительство желает иметь

грамотных солдат, то пусть само учит их грамоте, а для хозяина-хлебопашца грамота не нужна” (НГАБ у

Горадні, ф. 38, воп.1, спр. 32, арк. 3. [Перапіска дырэктара народных навучальняў Гарадзенскай губэрні

за 1885 г.]).

Гарадзенскім павеце ў 1884 г. паліцыя выкрыла 27 такіх школаў

256

. Змаганьне

ўраду зь нелегальнай адукацыяй паліцыйнымі мэтадамі не магло прынесьці

посьпеху, бо гэтыя школкі былі цесна зьвязаныя з касьцёлам і рэлігійнай

верай вяскоўцаў. Сапраўдным каталіком, паводле пашыраных сярод сялян

уяўленьняў, мог стаць толькі той, хто навучыўся самастойна чытаць

малітоўнік. У красавіку 1892 г. урад выдаў спэцыяльныя правілы, паводле якіх

арганізацыя таемных школак пагражала высокімі грашовымі штрафамі і

нават турэмным зьняволеньнем (да трох месяцаў)

257

. Але, паводле вынікаў

перапісу 1897 г., шмат сялян-каталікоў ўмелі чытаць і пісаць па-польску.

Прычым у перапісных лістох яны часта пазначалі, што навучыліся польскай

грамаце ў касьцёле.

Перапіс насельніцтва Расійскай імпэрыі 1897 г. засьведчыў, што

насельніцтва, якое падало роднай мовай беларускую, было пераважна

сялянскім і значна саступала іншым моўным супольнасьцям

258

краю паводле

ўдзельнай вагі пісьменных. Сярод беларусаў шасьцёх губэрняў (Віленскай,

Віцебскай, Гарадзенскай, Магілеўскай і Менскай і Смаленскай) пісьменнымі

былі 807 796 асобаў, або 14,7 % іх агульнага ліку. Колькасьць пісьменных

сярод усіх жыхароў пяці губэрняў складала 2 223 460 асобаў (22,1 %). Для

параўнаньня, пісьменных сярод тых людзей, што запісаныя палякамі,

налічвалася 184 464 асобы (42,7 % агульнай колькасьці гэтай этнічнай

супольнасьці). Найбольш адукаваным было насельніцтва Гарадзенскай

губэрні — 29,2 % пісьменных, сьледам за ёй ішла Віленская — 28,8 %. На

апошнім месцы па гэтым паказьніку знаходзілася Магілеўская губэрня —

16,9 % пісьменных, у Віцебскай — 24,6 %, у Менскай — 17,8 %, у

Смаленскай — 17,3 % (Табл. 13–14).

Табліца 13

Колькасьць пісьменнага насельніцтва беларускіх губэрняў паводле

перапісу 1897 г.

Губэрня

Моўныя групы

(

паводле дэкляраванай роднай мовы

)

Разам

беларусы

расіяне

палякі

габраі

іншыя

Віленская 203 228 33 933 60 676 88 706 72 224 458 767

Віцебская 96 169 45 495 13 808 76 252 134 230 365 954

Гарадзенская

161

231

073

443

120

479

581

467

807

Менская

174

923

634

062

136

386

313

381

318

Магілеўская

158

790

438

879

867

902

285

876

Смаленская

455

234

407

787

086

003

263

738

Разам

807

796

412

980

184

655

516

776

301

253

223

460

Крыніцы: Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г.

Вып ІV, тетр.3, табл. XIV; Вып.V, тетр.3, табл. XIV; Вып. ХІ, табл. XIV; Вып

ХХІІ, табл. XIV; Вып. ХХІІІ, табл. XIV; Вып. XL. Табл. XIV.

256

НГАБ у Горадні, ф. 77, воп. 2, спр. 3. [Пра таемныя польскія школы за 1884 г.].

257

Zasztowt L. Szkolnictwo na ziemiach litewsko-ruskich (od 1795 roku)... S. 244.

258

Але трэба ўлічваць той факт, што многія этнічныя беларусы пад час перапісу дэкляравалі роднай

мовай польскую або расійскую як больш прэстыжныя ў іх вачох.

Табліца 14

Ровень адукаванасьці этнічных супольнасьцяў беларускіх губэрняў

у 1897 г.

Этнічная група

(паводле перапісу)

Колькасьць, чал.

Паказьнік

пісьменнасьці

(% усяго насельніцтва) усіх пісьменных

Беларусы

509

177

807

796

14,7

Палякі

431

550

184

464

42,7

Расіяне

890

796

412

980

21,8

Габраі

213

032

516

776

42,6

Іншыя

998

971

301

444

Разам

043

526

223

460

22,1

Крыніцы: Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г.

Вып ІV, тетр.3, табл. XIV; Вып.V, тетр.3, табл. XIV; Вып. ХІ, табл. XIV; Вып

ХХІІ, табл. XIV; Вып. ХХІІІ, табл. XIV; Вып. XL. Табл. XIV.

У 1897 г., паводле дадзеных губэрнскага статыстычнага камітэту, у

Гарадзенскай губэрні налічвалася 307 народных навучальняў, 84 царкоўна-

прыходзкія, 37 прыходзкіх навучальняў і 987 школ граматы. Усяго на 24

жыхары прыпадаў адзін навучэнец. Паводле дадзеных усеагульнага перапісу,

расійскую грамату ў губэрні ведалі 307 419 асобаў, сярод іх 241 308 мужчын і

66 111 жанчын (не ўлічваючы тых, хто меў адукацыю, вышэйшую за

пачатковую). Гэта складала 19 % усяго насельніцтва губэрні. Тым часам

колькасьць пісьменных у іншых мовах дасягала 147 027 чалавек (9 %). Сярод

тых, хто задэкляраваў сваёй роднай мовай беларускую, навучаных расійскай

грамаце налічвалася 108 732, што складала 15 % усяго беларускамоўнага

насельніцтва. Адукацыю, вышэйшую за пачатковую, мелі ў Гарадзенскай

губэрні ўсяго 1688 беларусаў (0,24 %). Асобаў з такім роўнем адукацыі ў

губэрні налічвалася 13 061.

Сярод сялянаў Гарадзенскай губэрні пісьменнымі ў 1897 г. былі 267 901

(23 %). Апрача таго, 463 асобы сялянскага паходжаньня мелі сярэднюю

адукацыю, 506 — сярэднюю спэцыяльную, 16 — сярэднюю вайсковую, 4 —

вышэйшую спэцыяльную, 5 — унівэрсытэцкую. Такім чынам, вышэйшая

адукацыя сярод беларускіх сялян на мяжы стагодзьдзяў зьяўлялася яшчэ

вялікай рэдкасьцю.

Польскі сацыёляг Р.Радзік зьвяртае ўвагу на розьніцу роўню пісьменнасьці

сярод каталіцкага і праваслаўнага вясковага насельніцтва Беларусі. На яго

думку, супастаўленьне гэтых паказьнікаў пацьвярджае той факт, што “распад

традыцыйных сацыяльных структур, які выклікаў паслабленьне звыклых

сувязяў, характэрных для невялікіх лякальных супольнасьцяў, хутчэй

адбываўся ў каталіцкіх супольнасьцях, чым у праваслаўных”

259

. Паводле

дадзеных перапісу 1897 г., сярод беларусаў-каталікоў Гарадзенскай губэрні

доля пісьменных складала 35,4 %, а сярод праваслаўных беларусаў — толькі

17,3 %. Што да беларускамоўных жанчын каталіцкага веравызнаньня, дык

той паказьнік дасягаў 31,2 %, а сярод праваслаўных жанчын-беларусак —

усяго 5,4 %. І гэта пры тым, што, як сьведчаць дадзеныя губэрнскага

259

“rozpad tradycyjnych struktur społecznych, pociągający za sobą osłabienie więzi nawykowych

charakterysujących niewielkie wspólnoty lokalne, szybszy był w społecznościach katolickich, niŜ w

prawosławnych” (Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową... S. 187).

Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст

Подождите немного. Документ загружается.