Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст
Подождите немного. Документ загружается.
91
статыстычнага камітэту, сярод навучэнцаў народных і царкоўна-прыходзкіх
навучальняў якраз назіралася выразнае дамінаваньне праваслаўных над
каталікамі. Напрыклад, у 1897 г. у царкоўна-прыходзкіх установах і школах
граматы налічвалася 23 686 праваслаўных (90,8 %) і 2320 каталікоў (8,9 %). З
гэтага вынікае, што вышэйшы паказьнік пісьменнасьці сярод сялян-каталікоў
забясьпечвала таемная школа.
Зьвернемся да аналізу акрэсьленага пытаньня на роўні мікрарэгіёну. Намі
былі дасьледваны перапісныя лісты 1897 г. зь некалькіх вёсак Гарадзенскай
пушчы. Праваслаўная вёска Шчанец налічвала 90 двароў і 643 душы абодвух
полаў
260
. Агульны паказьнік пісьменнасьці складаў 19,9 %. Сярод дарослых
мужчын (пасьля 18 гадоў) гэты паказьнік дасягаў 46 %. Прычым сярод 84
пісьменных мужчын Шчанца ўсяго 2 скончылі дзяржаўныя народныя
навучальні. Можна меркаваць, што астатнія навучыліся чытаць і пісаць у
хатніх “дарэктараў”. Сярод жанчын Шчанца пісьменных было ўсяго 2,3 %
агульнага ліку. Паказьнік пісьменнасьці сярод хлопцаў ад 7 да 18 гадоў
дасягаў 42 %, прычым толькі 2 з 36 пісьменных наведвалі народную
навучальню. У суседняй, таксама праваслаўнай вёсачцы Шкленск, якая мела
10 двароў і 91 жыхара, сярод дарослых мужчын пісьменных было 67 %
261
.
Лепшы паказьнік адукаванасьці жыхароў Шкленску, на нашу думку,
тлумачыцца істотна лепшым матэрыяльным становішчам маленькіх
пушчанскіх вёсачак, чым вялікай і даўно ўжо перанаселенай вёскі Шчанец, у
якой гаспадары цярпелі ад цеснаты й зямельнай цераспалосіцы. А больш
заможныя гаспадары гатовыя былі патраціць лішнія грошы на асьвету сваіх
сыноў, а часам і выправіць іх у даволі далёкую ад дому народную навучальню.
У цалкам каталіцкай вёсцы Ліхачы, якая месьцілася ў паўночна-заходняй
частцы Гарадзенскай пушчы, налічваўся 81 двор і 478 жыхароў (з улікам
выселка Ліхачы)
262
. Большасьць зь іх прызналі роднаю мовай польскую і толькі
12 чалавек — беларускую. Агульны паказьнік пісьменнасьці складаў 45 %.
Сярод дарослых мужчын ён дасягаў 60 %, сярод жанчын — 37 %, сярод
хлопчыкаў ад 7 да 18 гадоў — 60 %, сярод дзяўчынак — 54 %. Прычым амаль
усе пісьменныя вяскоўцы ў Ліхачох сьцьвярджалі, што валодаюць польскай
граматай.
Мяшанае паводле канфэсійнай прыналежнасьці насельніцтва жыло ў вёсцы
Сабаляны. Бальшыня жыхароў вызнавалі каталіцкую веру, прыблізна
чвэрць — праваслаўную. У Сабалянах усяго налічвалася 40 двароў і 265
душ
263
. Практычна ўсе жыхары прызналі роднай моваю беларускую, хоць
яшчэ ў статыстычных матэрыялах сярэдзіны ХІХ ст. паводле хатняй мовы іх
далучалі да “литовцев”. Агульны паказьнік пісьменнасьці ў Сабалянах складаў
блізу 55 %. Сярод дарослых мужчын ён дасягаў 71 %, сярод жанчын — 39 %,
сярод хлопчыкаў — 64 %, дзяўчынак — 72,5 %. Прычым і каталікі, і
праваслаўныя, як і ў Ліхачох дэкляравалі ўменьне чытаць і пісаць па-польску.
Такім чынам, калі працэнт пісьменных мужчын — праваслаўных і
каталікоў — дасьледванага намі мікрарэгіёну быў супастаўны, то сярод
жанчын-каталічак гэты паказьнік непараўнальна вышэйшы, што ёсьць
260
НГАБ у Горадні, ф. 100, воп. 1, спр. 263. [Перапісныя лісты вёскі Шчанец. 1897 г.].
261
НГАБ у Горадні, ф. 100, воп.1, спр. 262. [Перапісныя лісты вёскі Шкленск. 1897 г.].
262
НГАБ у Горадні, ф. 100, воп. 1, спр. 222. [Перапісныя лісты вёскі Ліхачы. 1897 г.].
263
НГАБ у Горадні, ф. 100, воп. 1, спр. 249. [Перапісныя лісты вёскі Сабаляны. 1897 г.].
92
найперш вынікам актыўнай асьветнай дзейнасьці каталіцкіх сьвятароў.
Касьцельная навука звычайна абмяжоўвалася ўменьнем чытаць малітоўнік.
Тым ня менш гэта магло ўплываць на сямейнае жыцьцё сялянаў і сацыяльныя
працэсы ў вясковай грамадзе, хоць дасьледваць гэты ўплыў, асабліва ў
параўнаўчым аспэкце, на грунце гістарычных матэрыялаў вельмі складана.
Падобная сытуацыя была ўласьцівая заходнебеларускім землям. Сьвятар
Аляксей Валкоўскі зь Беласточчыны пісаў пра сваіх прыхаджан: “Палову
Чарнянскага прыходу складаюць пісьменныя, якія ўмеюць чытаць-пісаць па-
расійску, а часта і па-польску. Моладзь да 30 гадоў — амаль уся
пісьменная”
264
.
Пад уплывам рэвалюцыйных падзеяў 1905–1907 гг. царскае самаўладзьдзе
пайшло на саступкі нацыянальным меншасьцям імпэрыі ў справе арганізацыі
школьніцтва на іх роднай мове. Так, 22 красавіка 1906 г. імпэратар дазволіў
выкладаць польскую мову ў той частцы Гарадзенскай губэрні, якая межавала
з Польскім Каралеўствам і дзе жыло этнічна польскае насельніцтва
265
. Да
гэтага кроку ўрад падштурхнула масавае разьвіцьцё таемнага школьніцтва.
Віленскі біскуп, напрыклад, загадаў у жніўні 1905 г. парафіяльным сьвятаром
закладаць школкі з польскай мовай навучаньня
266
. Адначасова ксяндзы
заклікалі сваіх прыхаджан да байкоту дзяржаўнай расійскай школы, пакуль
там не пачнуць выкладаць Закон Божы на польскай мове.
На нарадзе вышэйшых чыноў мясцовай дзяржаўнай адміністрацыі пад
старшынствам генэрал-губэрнатара Кршывіцкага, якая праходзіла ў Вільні 5
траўня 1906 г., гарадзенскі губэрнатар заявіў: “Расійская школа дагэтуль была
занядбаная і... усе намаганьні мусяць быць скіраваныя на паляпшэньне і
ўмацаваньне яе, а не на штучную падтрымку нацыянальных памкненьняў.
Узорам могуць служыць прускія правінцыі Польшчы, дзе немцы да канца
ўсталёўваюць першынство сваёй школы. Хутчэй можна пагадзіцца з
узьнікненьнем школ таемных, чым заахвочвальнымі захадамі спрыяць
нацыяналізацыі школы і прыніжэньню расійскай справы ў Паўночна-
Заходнім краі”
267
. Аднак службоўцы Віленскай навучальнай акругі займалі
больш мяккую і кампрамісную пазыцыю. Паводле цьверджаньня чыноўніка
Флярова, шмат урадавых школаў з прычыны недапушчэньня польскай мовы
пуставалі, а “побач з гэтым зьяўляецца мноства школаў таемных, дзе ўжо няма
расійскай мовы і дзе палянізацыя ажыцьцяўляецца на ўсю моц і шырыню, без
усялякага стрымліваньня”
268
.
264
“Половину Чарнянского прихода составляют грамотные, умеющие читать-писать по-русски, а часто и
по-польски. Молодежь до 30 лет — почти вся грамотная” (Wołkowski A. Historyczny oraz statystyczny opis
cerkwi i parafii w Czarnej Cierkiewnej. Czarna-Cierkeiwna-Bielsk-Podlaski, 1994. S.74)
265
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1097, арк. 1 адг. [Перапіска гарадзенскага губэрнатара з віленскім
генэрал-губэрнатарам за 1906–1910 гг.]
266
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1097, арк. 5.
267
“Русская школа до сих пор была в загоне и что все старания должны быть направлены к улучшению и
укреплению этой посьледней, а не к искусственной поддержке национальных вожделений. Примером
могут служить пруские провинции Польши, где немцы до конца проводят первенство своей школы.
Скорее можно примириться с возникновением школ тайных, чем поощрительными мерами
содействовать национализации школы и умалению русского дела в Северо-Западном крае” (НГАБ у
Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1097, арк. 6)
268
“наряду с этим распространяется масса школ тайных, где уже нет русского языка и где полонизация
происходит во всю мочь и ширь, без всякого стеснения” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1097, арк.
200).
93
На той час губэрнскія ўлады былі літаральна заваленыя хадайніцтвамі ад
сялян-каталікоў з просьбай увядзеньня ў школе польскай мовы. Усе яны
натыкаліся на адмовы, якія грунтаваліся на тым, што жыхары той ці іншай
мясцовасьці размаўляюць у хатнім жыцьці на беларускай мове і таму
зьяўляюцца беларусамі. Пры гэтым вельмі рэдка ў архівах сустракаюцца
дакумэнты, дзе гаворыцца пра магчымасьць ўжываньня беларускай мовы ў
навучаньні. Напрыклад, на запыт земскага начальніка з Гарадзенскага павету
аб магчымасьці выкладаньня сялянам-каталіком Закону Божага на польскай
мове дырэктар народных навучальняў адказаў: “...насельніцтва абшару
складаецца толькі зь беларусаў, якія гавораць на сваёй прыроднай беларускай
мове, то Закон Божы навучэнцам рымска-каталіцкага веравызнаньня... можа
выкладацца толькі на іх прыроднай мове”
269
. У сьнежні 1907 г. у кіраўніцтва
Віленскай навучальнай акругі прыйшло хадайніцтва ад жыхароў мястэчка
Ружаны Слонімскага павету аб дазволе выкладаць Закон Божы для дзяцей-
каталікоў на польскай мове. Адказ кіраўніцтва быў наступным:
“...выкладаньне закону Божага іншых хрысьціянскіх веравызнаньяў для
навучэнцаў гэтага вызнаньня мусіць весьціся ў іх роднай мове. У Ражанскай
жа навучальні... родная мова ўсіх вучняў беларуская. Таму выкладаць закон
Божы вучням рымска-каталіцкага веравызнаньня ў названай навучальні
трэба ў мове беларускай”
270
.
Аднак такія выказваньні ня сьведчылі пра жаданьне адміністрацыі
ўводзіць у школу беларускую мову. Царскія чыноўнікі “родной белорусский
язык” сялянаў разглядалі як гаворку расійскай мовы, на якой і патрабавалі ад
ксяндза весьці заняткі з вучнямі. Трэба адзначыць, што большасьць ксяндзоў
таксама адмоўна ставілася да выкладаньня Закону Божага на простай мове
сялянаў. Ксёндз-адміністратар Віленскай дыяцэзіі Міхалькевіч у 1912 г. пісаў у
Дэпартамэнт духоўных справаў: “Пра беларускую мову, па маім меркаваньні, і
гаворкі быць ня можа, бо мова гэтая ня ўведзена ні ў школах, ні ў мясцовых
адміністрацыйных і судовых установах, ні ў праваслаўнай царкве, да якой, як
вядома, належыць большасьць беларусаў. Незразумела, чаму менавіта рымска-
каталіцкае духавенства павінна ісьці насуперак відавочным імкненьням
урада. Дзеля таго, каб беларуская мова ў будучым магла ўжывацца ў рымска-
каталіцкіх касьцёлах, неабходна перш за ўсё ўвесьці яе хоць бы ў пачатковую
школу <...> усякае ўмяшальніцтва і гвалтоўнае навязваньне беларускай мовы
выкліча толькі хваляваньне і смуту ў народзе і закончыцца тым, чым
закончылася спроба ўвядзеньня рускай мовы пры Сенчыкоўскім, Жылінскім
ды іншых”
271
.
Цяжка сказаць, у якой ступені нежаданьне ўладаў уводзіць у школы
польскую мову на практыцы стрымлівала працэс палянізацыі
269
“...население участка состоит исключительно из белоруссов, говорящих на своем природном
белорусском языке, то Закон Божий учащимся римско-католического исповедания... может
преподаваться лишь на их природном языке” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1080, арк. 25. [Аб
адкрыцьці таемных польскіх школ у Гарадзенскай губерні. 1906 г.]).
270
“...преподавание закона Божия инославных христианских исповеданий для учащихся сего
исповедания должно вестись на родном языке учащихся. В Рожанском же училище... родной язык всех
учащихся белорусский. Поэтому преподавание закона Божия для учащихся римско-католического
исповедания в названном училище должно вестись на языке белорусском” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18,
спр. 1097, арк. 194).
271
Цыт. па: Смалянчук А.Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і
літоўскіх землях. 1864–1917 г. Гродна: ГрДУ, 2001. С. 201.
94
беларускамоўнага сялянства. Цалкам магчыма, што гэтая палітыка прыносіла
якраз адваротны эфэкт. Настаўнік Дубраўскай прыходзкай навучальні ў
Сакольскім павеце Міхал Чаквін паведаміў кіраўніцтву Віленскай навучальнай
акругі, што сяляне падалі хадайніцтва аб выкладаньні Закону Божага па-
польску, але не ўказалі сваю родную мову, як таго патрабавалі афіцыйныя
правілы. На пытаньне настаўніка яны адказалі так: «Калі гэта вельмі
неабходна, калі ад гэтага будзе залежаць разьвязаньне пытаньня, быць ці ня
быць Закону Божаму ў польскай мове, дык мы напішам, што наша прыродная
мова польская, усім стане вядома, дзеля чаго гэта зроблена, а нашыя ксяндзы
скарыстаюцца гэтым выпадкам і будуць прымушаць нас ужываць дома
абавязкова польскую гаворку. Яны і так увесь час цьвердзяць, што ў
навучальнях Сакольскага павету ня ўводзіцца выкладаньне польскай мовы і
Закону Божага ў ёй толькі таму, што мы дагэтуль не пакідаем сваёй
“быдлячай” мовы! А між іншага мова гэтая для нас мілая і дарагая, бо ёю
гаварылі бацькі нашыя і дзяды»
272
. Хутчэй за ўсё прыведзены тэкст належаў
самому настаўніку, але несумнеўна тое, што часта каталіцкія ксяндзы
заклікалі сваіх прыхаджан-сялянаў пераходзіць на польскую мову і ў
штодзённым жыцьці, каб пазбавіць расійскія ўлады аргумэнтаў супраць
выкладаньня яе ў школе. Дарэчы, настаўнік Чаквін на сваю рызыку дазволіў
мясцоваму ксяндзу Гурскаму выкладаць у народнай навучальні Закон Божы
на польскай мове, пасьля чаго школа, якая дагэтуль пуставала, адразу
напоўнілася дзецьмі. Участковы школьны інспэктар Беластоцкага павету
паведамляў у 1908 г., што сяляне-каталікі Ясьвільскай воласьці з 1905 г.
імкнуцца размаўляць паміж сабой на “ламанай” польскай мове
273
. Народны
настаўнік Грыцук, які ў сьнежні 1905 г. пісаў у Горадню з Багнаўскай воласьці
Сакольскага павету, зусім не перабольшваў, калі сьцьвярджаў, што ў кожнай
вёсцы існуе таемная польская школа, перапоўненая дзецьмі
274
.
У 1905–1906 гг., паводле знойдзеных намі архіўных матэрыялаў,
дзяржаўныя ўлады зачынілі ў Гарадзенскай губэрні сама меней 33 таемныя
школкі, зь іх 3 габрайскія, 1 расійскую, а ўсе астатнія — польскія. Нам удалося
таксама знайсьці зьвесткі пра 18 настаўнікаў таемных школаў. Паводле
станавага паходжаньня 13 зь іх былі сялянамі. Большасьць настаўнікаў
належала да каталікоў, але сустракаліся і праваслаўныя.
Царскі чыноўнік Рамейкаў так тлумачыў у лістападзе 1905 г. прычыну
наведваньня беларускімі сялянамі-каталікамі таемнай польскай школкі: “у
сяле Перавалокі ўсе сяляне беларусы, што размаўляюць на беларускай
гаворцы... вельмі добра гавораць і па-расійску... Каб разумець набажэнства і
дзеля таго, каб атрымаць таемствы прычасьця, нарэшце дзеля таго, каб
праслухаць і зразумець выкладзенае, вымушаныя пакідаць сваю родную мову,
на якой яны размаўляюць дома, значыць, чужая ім мова польская, але на
272
«Если это крайне необходимо, если от этого зависеть будет разрешение вопроса быть или не быть
Закону Божию на польском языке, то мы напишем, что наш природный язык польский, то всем станет
известно с какой целью это сделано, а наши ксендзы воспользуются этим случаем и будут заставлять нас
употреблять в домашнем быту непременно польскую речь. Они и так все время твердят, что в училищах
Сокольского уезда не вводится преподавание польского языка и Закона Божиего на нем только потому,
что мы до сих пор не оставляем своего “скотского” языка! А между тем язык этот для нас мил и дорог,
так как на нём говорили отцы наши и деды» (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1099, арк. 13.
[Перапіска гарадзенскага губэрнатара зь віленскім генэрал-губэрнатарам за 1906 г.]).
273
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1097, арк. 206.
274
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1097, арк. 192.
95
гэтай мове гавораць ксяндзы і на гэтай мове трэба маліцца. Ведаць польскую
трэба для таго, каб быць вышэйшым, больш адукаваным”. Свой рапарт
Рамейкаў падсумаваў выказваньнем: “Няма сумневаў, што да таго часу,
пакуль дадатковае набажэнства ў касьцёлах беларускага краю будзе
адбывацца на польскай мове, таемныя польскія школы будуць існаваць... і
спрыяць палянізацыі краю”
275
.
Нягледзячы на паліцыйны перасьлед, штрафы і арышты настаўнікаў
таемнае школьніцтва працягвала існаваць. Паводле знойдзеных намі архіўных
зьвестак, у 1907–1910 гг. у Гарадзенскай губэрні паліцыя выкрыла 18
таемных школак
276
, сярод іх настаўнікаў пераважалі сяляне. У 1912–1914 гг.
толькі ў Беластоцкім і Сакольскім паветах паліцыя выкрыла 6 такіх школак
277
.
Гарадзенскі губэрнатар так тлумачыў у 1909 г. сваю бездапаможнасьць у
барацьбе з таемным школьніцтвам: “...арганізацыя таемных школ вельмі
закансьпіраваная, і часта паліцыі даволі цяжка выявіць іх існаваньне”
278
.
Што ўяўлялі сабой гэтыя таемныя школкі? Апісаньне адной зь іх пакінуў
беларускі дзяяч Баляслаў Грабінскі, які паходзіў з Сакольскага павету: «Калі я
быў у веку чатырох гадоў, дзед Станкевіч зарганізаваў у нашай хаце школу:
знайшоў настаўніка з чатырохкляснай адукацыяй..., які мог падрыхтаваць
вучняў да так званага аптэкарскага экзамена. Вучыў ён расійскае і лацінскае
моваў, а пару дзяўчат — польскае мовы <...> Школа, ясная рэч, была
нелегальная і вучні праінфармаваныя, як паводзіцца, калі б паказаўся
паліцыянт. З гэнае групы моладзі двох сталі пасьля фармацыстымі
(фармацэўтамі), двох — ксяндзамі, а Нікадым Сулік з Каменны — польскім
генэралам камандзерам “крэсовай” дывізiі пад Монтэ-Касіна...»
279
Як вынікае з
успамінаў Б.Грабінскага, таемная школка на пачатку ХХ ст. ужо давала сваім
вучням магчымасьць сацыяльнага посьпеху ў будучыні. Сам Баляслаў пасьля
такой школкі паступіў у дзяржаўную народную ўстанову, а пасьля — у
Гарадзенскую гімназію, дзе далучыўся да беларускага моладзевага руху.
Грабінскі ўспамінаў, што падобныя школкі існавалі ў кожнай каталіцкай
вёсцы: «Навучаньне дзяцей чытаць у паўночна-заходняй Сакольшчыне, як,
наколькі ведаю, i па ўсёй Беларусі, адбывалася зімою нанятым вёскаю т.зв.
дарэктарам. Дарэктар не абавязкова мусіў быць адукаваным, часта гэта быў
пастух, якi летам пасьвіў каровы або авечкі ў вёсцы, а зімою ня меў нічога да
работы, гадзіўся вучыць дзяцей. Бацькі ўважалі за маральны абавязак
навучыць так хлапцоў, як і дзяўчат чытаць малітоўнікі ў касьцёле. І дзеля таго,
што ў каталіцкіх касьцёлах ужывалася польская мова, дарэктар мусiў ведаць
275
“в селе Переволоки все крестьяне белоруссы, говорящие на белорусском наречии... очень хорошо
говорят и по русски... чтобы понимать богослужение и для того чтобы удостоится таинств причастия
наконец для того, чтобы прослушать и понять изложенное вынуждены бросать своего родного языка на
котором они дома разговаривают, знать чуждый им язык польский, но на этом языке говорят ксендзы и
на этом языке надо молиться. Знать польский нужно для того, чтобы быть выше, образованнее” ... “Нет
сомнений, что до той поры, пока дополнительное богослужение в костелах белорусского края будет
вестись на польском языке, тайные польские школы будут существовать... и способствовать
полонизации края” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1050, арк. 15–15 адг. [Аб адкрыцьці таемных
польскіх школ у Гарадзенскай губэрні. 1905–1907 гг.]).
276
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1097, 1209. [Перапіска пра таемныя школы. 1906–1910 гг.].
277
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1834. [Дадзеныя пра выкрыцьцё паліцыяй таемных школ за 1912–
1914 гг.].
278
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп.18, спр.1209, арк. 100 адг. [Перапіска з паліцыяй пра таемныя школы за
1908–1910 гг.].
279
Грабінскі Баляслаў. Сакольшчына – Горадня – Вільня // ARCHE. № 5. 2000. С. 183.
96
лацінку й вучыў чытаць “на ксёнжках да набажэнства”»
280
. Зрэшты, польскую
мову большасьць такіх настаўнікаў амаль зусім ня ведала, пра што таксама
піша Грабінскі: “Польскае мовы дарэктар звычайна ня знаў, чытаў зь
беларускаю вымоваю, прыкладам: grzechów odpuszczenie чытаў [як] грэхаў
адпушчэне й да т.п. Ня знаў дарэктар знакаў прыпынку, ня ведаў, нашто між
словамі ёсьць кропкі або коскі ці іншыя знакі, і калі стýдант (так называліся
вучні дарэктара) меў пераказаную бачыну і ў канцы бачыны пачыналася
слова зь пераносьнікам на другую бачыну, ён звычайна канчаў чытаць на
палове слова”
281
. Грабінскі ўспамінаў, што школа пераносілася кожны тыдзень
з аднае хаты ў другую. “Дарэктар” у кожнай хаце меў харчаваньне й месца
для спаньня. Цікавая наступная заўвага аўтара мэмуараў: “Навучаньне гэтае
было нелегальнае з пункту гледжаньня ўладаў, хоць улады ведалі пра яго
існаваньне й характар і не перашкаджалі. Аднак нам, студантам, было
сказана, што калі б у вёсцы паказаўся паліцыянт, мы павінны быць на вуліцы
й гуляць у сьнежкі ці ў якую іншую гульню”
282
. Пра разьвіцьцё таемнага
прыватнага школьніцтва на Сакольшчыне ў царскія часы таксама ўзгадвае
тамтэйшы народзінец і вядомы беларускі дзяяч Станіслаў Грынкевіч: «Патрэба
ўмець маліцца з кніжкі (папольску) вяла да таго, што кожная вёска мела
свайго “дырэктара”, які вучыў дзяцей. Дырэктарам быў найчасьцей пастыр,
які ўлетку ў той самай вёсцы гнаў авечкі ў поле. Ад пары да пары дырэктарам
быў чалавек бывалы па сьвеце. Абойм навукі ў такіх прыватных школах быў
абмяжованы і вуска “спэцыяльны”. Найчасьцей вучань умеў чытаць выключна
на сваёй кніжцы да набажэнства»
283
.
Такім чынам, у другой палове ХІХ – на пачатку ХХ ст. сярод каталіцкага
сялянства Беларусі было шырока распаўсюджана таемнае школьніцтва, якое
пасьпяхова вытрымлівала канкурэнцыю зь дзяржаўнай расійскай школай. Як
царскімі ўладамі, так і мясцовымі сялянамі гэтыя школкі называліся
“польскімі”. Але галоўнай прычынай, паводле якой сяляне-каталікі аддавалі
сваіх дзетак да таемных школак, было жаданьне навучыць іх чытаць
рэлігійныя кніжкі на польскай мове. Большасьць сялянаў не знаходзіла іншага
практычнага ўжытку сваіх школьных ведаў. Але высокая вартасьць уменьня
самастойна чытаць малітоўнік, характэрная асабліва для каталіцкай
беларускай вёскі, мела, як нам уяўляецца, вялікае значэньне для паскарэньня
мадэрнізацыйных працэсаў, асабліва працэсу індывідуалізацыі вясковых
жыхароў і эмансыпацыі жанчын. Нездарма ў тыя часы ў каталіцкіх вёсках
быў пашыраны анэкдот, пра дзеўчыну, якая прыйшла ў касьцёл з
малітоўнікам, але трымала яго дагары нагамі
284
. Касьцёл быў месцам
знаёмства моладзі з усёй парафіі. Кніжка істотна падвышала вартасьць
дзеўчыны як патэнцыйнай нявесты.
Р.Радзік адзначае, што зьвяртаньне да польскай мовы не было выклікана
любоўю да Польшчы і ідэалягічным вобразам яе як надлякальнай айчыны, але
вынікала з моцнай прывязанасьці селяніна да рэлігіі, каталіцкага Касьцёлу, у
280
Грабінскі Баляслаў. Сакольшчына – Горадня – Вільня // ARCHE. № 5. 2000. С. 194.
281
Грабінскі Баляслаў. Сакольшчына – Горадня – Вільня // ARCHE. № 5. 2000. С. 194.
282
Грабінскі Баляслаў. Сакольшчына – Горадня – Вільня // ARCHE. № 5. 2000. С. 194.
283
Грынкевіч Станіслаў. Зацемкі // Вяртанне да сваіх. Беласток, 1999. С. 16–17.
284
Sielicki F. Region dołhinowo-budslawsko-krzywicki na dawnej Wileńszczyźnie. Kronika historyczna.
Warszawa-Wrocław: PWN, 1989. S. 73.
97
якім пальшчызна была прысутная штодзень
285
. Абсалютная большасьць
вучняў таемных школак не валодала літаратурнай польскай мовай і пасьля
некалькіх гадоў навучаньня. Ня ведалі яны гісторыі і геаграфіі Польшчы.
Толькі аднаго разу ў матэрыялах адміністрацыі Гарадзенскай губэрні нам
трапілася інфармацыя, паводле якой ксёндз Сабалеўскі заснаваў у мястэчку
Індура школу, дзе “па здабытых таемным шляхам зьвестках <...> вывучаецца і
польская гісторыя”
286
. Разам з тым нельга ігнараваць і той факт, што
польскамоўная школка была вельмі важным этапам у працэсе пашырэньня
польскай нацыянальнай самасьведамасьці сярод беларусаў-каталікоў.
На пачатку ХХ ст. справа распаўсюджаньня адукацыі ў асяродзьдзі
сялянскага насельніцтва Беларусі зрабіла вялікі крок наперад. Так, у 1913 г. у
Гарадзенскай губэрні колькасьць навучэнцаў усіх установаў дасягнула 130 781
(90 769 хлопчыкаў і 40 012 дзяўчынак), а настаўнікаў — 4666
287
. Вучняў
сялянскага паходжаньня было 103 166 (78,9 % агульнага ліку). Паводле
веравызнаньня сярод навучэнцаў выразна дамінавалі праваслаўныя — 90 323
(69 %), каталікоў налічвалася ўсяго 18 187 чалавек (14 %). Напярэдадні
Першай сусьветнай вайны ў 1914 г. агульная колькасьць навучальных
установаў у Гарадзенскай губэрні дасягнула 1412. У гэтых установах
налічвалася 104 940 (81,65 %) вучняў сялянскага паходжаньня, якія наведвалі
найперш народныя і царкоўна-прыходзкія навучальні
288
. Так, у 831 народнай
навучальні было 68 374 навучэнцы, зь іх 52 596 праваслаўных (77 %) і 13 726
каталікоў (20 %). У 506 царкоўна-прыходзкіх школах і 97 школках граматы
навучаліся 31 628 праваслаўных і толькі 1760 каталікоў. Такім чынам, на
пачатку ХХ ст. колькасьць навучэнцаў у вясковых школах Гарадзенскай
губэрні вырасла прыблізна напалову. Цяпер 1 навучэнец прыпадаў на 15
жыхароў губэрні. У гэты пэрыяд большая частка вясковага праваслаўнага
насельніцтва была ахоплена сеткай дзяржаўных школаў. Каталіцкае сялянства
па-ранейшаму ў большасьці пасылала дзяцей у таемныя “польскія” школкі.
Напярэдадні Першай сусьветнай вайны пісьменнасьць ужо была даволі
пашыраная сярод сялянскага насельніцтва Беларусі, перадусім сярод маладых
мужчын і хлопцаў. Але што азначала паняцьце пісьменны чалавек, якія веды
меў той, хто скончыў, напрыклад, народную навучальню? Паводле
М.Улашчыка, дзеці, якія скончылі першую клясу двухкляснай народнай
навучальні, а гэта значыцца правучыліся ў сярэднім тры-чатыры гады, “умелі
чытаць простыя тэксты, хоць некаторыя і ня надта ўпэўнена, умелі пісаць
(перапісаць з кнігі ці пад дыктоўку), ведалі чатыры дзеяньні арытметыкі, у
самых кароткіх рысах ведалі гісторыю і геаграфію Расіі, троха разьбіраліся па
карце”
289
. У тых, хто заканчваў другую клясу, веды былі куды больш
грунтоўныя. Яны ўжо разьвязвалі матэматычныя задачы з дробамі й
працэнтамі, вывучалі геамэтрыю, плянімэтрыю, стэрэамэтрыю, кароткі курс
гісторыі і геаграфіі Расіі, пісалі дыктанты на царкоўнаславянскай мове, добра
ведалі катэхізіс. Як сьцьвярджае М.Улашчык, пасьля двухкляснай народнай
навучальні, падвучыўшы замежныя мовы, можна было паспрабаваць
285
Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową... S. 152.
286
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1209, арк. 3.
287
Обзор Гродненской губернии за 1913 г. С. 96.
288
НГАБ у Горадні, ф. 14, воп. 1, спр. 460, арк. 44–47. [Зьвесткі пра навучальныя ўстановы ў
Гарадзенскай губэрні за 1914 г.].
289
Улашчык М. Выбранае... С. 310.
98
паступіць у чацьвертую клясу гімназіі. Але трэба адзначыць, што ў другую
клясу народнай навучальні звычайна ішлі дзеці заможных сялян і “валасной
знаці”
290
. А большасьць сялян увогуле вучылася пісьму ў школах граматы, дзе
выкладалі паўадукаваныя “дарэктары”. Ровень асьветы быў вышэйшы сярод
заможнай часткі вясковых жыхароў: “Калі багаты селянін меў магчымасьць
наняць на зіму (і не на адну зіму) сваім дзецям настаўніка, то ў беднага такой
магчымасьці не было, і таму сярод бедных непісьменных (асабліва сярод
дзевачак) было значна больш, чым сярод багатых”
291
.
Навука паступова давала ўсё больш магчымасьцяў для жыцьцёвага
посьпеху. М.Улашчык пісаў пра гэта: «Пасьля 1905 г. зьявіліся новыя шляхі
адыходу моладзі ад сялянства: дзяцей пачалі аддаваць “у навуку”. Выявіліся
дзьве найбольш пэрспэктыўныя “вучоныя спэцыяльнасьці”: тэлеграфіста і
вясковага настаўніка»
292
. Каб стаць тэлеграфістам, трэба было скончыць
гарадзкую чатырохклясную навучальню і курсы тэлеграфістаў, а будучы
настаўнік мусіў скончыць настаўніцкую сэмінарыю. Паколькі ў сэмінарыі, як
мы ўжо вышэй адзначылі, вучылі бясплатна, дык прафэсія настаўніка была
найбольш даступная. Хоць яна і не была такой ужо выгаднай у грашовым
пляне, усё ж для многіх сялянаў такі шлях успрымаўся як вельмі прывабны.
Некаторыя настаўнікі пазьней пераходзілі на чыноўніцкую службу, станавіліся
паліцыйнымі ўраднікамі і нават станавымі прыставамі.
Як уплывалі адукаваныя людзі сялянскага паходжаньня на сваё
асяродзьдзе? Знайсьці адказ на гэтае пытаньне няпроста. Часам выхадцы зь
сялянства, якія атрымалі пэўную адукацыю, стараліся падкрэсьліць
дыстанцыю ад неадукаваных аднавяскоўцаў. М.Улашчык пісаў: «Некаторыя
“вучоныя” ўспрымалі сваю “вучонасьць” гэтак сур’ёзна, што, прыяжджаючы ў
родную вёску, увесь час маўчалі, бо не знаходзілі сабе годных
суразмоўнікаў»
293
.
Усё болей выхадцаў зь вёскі трапляла на чыноўніцкую службу. Намі былі
прааналізаваны 363 фармулярныя сьпісы чыноўнікаў губэрнскага праўленьня,
паліцыі і дваранскіх установаў Гарадзенскай губэрні на 1905 г. Сярод іх
налічвалася 123 селяніны паводле станавага паходжаньня (34 %). Асабліва
істотнай была ўдзельная вага выхадцаў зь сялянства сярод паліцыйных
служачых — 98 з 242 (40,5 %). Аднак на кіраўнічых пасадах сялянаў было
мала. Сярод 18 паліцмайстраў і павятовых спраўнікаў губэрні толькі
паліцмайстар гораду Беластоку Пётра Мятленка паходзіў з праваслаўных
сялянаў Віленскай губэрні
294
. Пасьля заканчэньня павятовай навучальні, а
затым Елізаветградзкай вайсковай навучальні і праходжаньня вайсковай
службы ён паступіў у маскоўскую гарадзкую паліцыю. Ужо з Масквы яго
прыслалі ў Гарадзенскую губэрню на пасаду берасьцейскага паліцмайстра, а
потым перавялі ў Беласток. Цікава, што жонка Мятленкі была дачкой
стацкага саветніка з Масквы. Такім вось чынам гэты сялянскі сын парадніўся
зь бюракратычнай элітай. Пасады памочнікаў павятовых спраўнікаў займалі
290
Улашчык М. Выбранае... С. 109.
291
Тамсама. С. 311.
292
Тамсама. С. 36.
293
Тамсама. С. 36.
294
НГАБ у Горадні, ф. 2, воп. 37, спр. 2360. [Фармулярныя сьпісы чыноўнікаў Гарадзенскай губэрні за
1905 г.].
99
Канстанцін Мацэвіч і Піліп Аўдзяевіч, якія таксама паходзілі з праваслаўных
сялянаў Гарадзенскай губэрні.
Але амаль усе кіраўнічыя пасады ў губэрнскіх і павятовых установах —
дарадцаў губэрнскага праўленьня, паліцыйных спраўнікаў і паліцмайстраў,
прадвадзіцеляў дваранства — займалі чыноўнікі, прысланыя ў Беларусь зь
іншых губэрняў імпэрыі. Менавіта яны складалі эліту мясцовай бюракратыі, а
тутэйшыя выхадцы ўжо прыстасоўваліся да іх патрабаваньняў і густаў. Ровень
адукаванасьці чынавенства быў даволі нізкі. Напрыклад, толькі адзін
чыноўнік зь сялянаў скончыў рэальную навучальню і меў сярэднюю
адукацыю. Павятовыя навучальні (незавершаная сярэдняя адукацыя)
скончылі 35 асобаў, столькі ж вучылася ў свой час у народных школах, у
гарадзкіх навучальнях — тры, у настаўніцкіх сэмінарыях — дзьве, у царкоўна-
прыходзкай навучальні — адна. Астатнія чыноўнікі сялянскага паходжаньня
мелі хатнюю адукацыю. Нізкі ровень адукацыі большасьці службоўцаў гэтай
катэгорыі моцна ўскладняў магчымасьць іх пасьпяховай кар’еры. Апрача таго,
паводле тагачаснага заканадаўства, выхадцы зь сялянства мусілі прабыць
максымальна доўгі тэрмін у якасьці канцылярыстаў (ніжэйшая катэгорыя
дзяржаўных службоўцаў), перш чым атрымаць клясны чын і стаць
сапраўдным чыноўнікам з усімі прывілеямі.
Акрамя адукацыі, іншым шляхам для выхадцаў зь сялянства патрапіць на
чыноўніцкую пасаду была вайсковая служба. Многія адстаўныя салдаты і
унтэр-афіцэры пасьля вяртаньня з войска ішлі ў мясцовую паліцыю. Нярэдка
ўдалы шлюб спрыяў кар’еры, бо празь яго выхадцы зь нізоў маглі патрапіць у
чыноўніцкую касту. Так, паліцыйны прыстаў Пружанскага павету Канстанцін
Шакун, сын селяніна з Магілеўскай губэрні, здолеў скончыць вайсковую
навучальню і ажаніўся з дачкой падпалкоўніка
295
. І такіх прыкладаў зь цягам
часу станавілася ўсё болей. Натуральна, што чыноўнікі зь сялянаў мусілі
засвойваць расійскую мову. Як сьведчаць матэрыялы перапісу 1897 г., амаль
усе выхадцы зь вёскі, якія дасягнулі нейкай пасады, прызнавалі роднай
моваю расійскую (“велікарускую”). Чынавенства вясковага паходжаньня было
максымальна ляяльным да дзяржаўнай улады і часта найбольш заўзята
ажыцьцяўляла палітыку ўраду, накіраваную на нацыянальна-культурную
асыміляцыю беларускага сялянства.
Наколькі распаўсюджанай была кніга ў перадваеннай беларускай вёсцы?
Мікалай Улашчык пісаў, што ў ягонай роднай Віцкаўшчыне з хаты ў хату
вандраваў “Соньнік”, а «адзін селянін меў таксама кнігу “Таямніца чорнай
магіі”»
296
. Відавочна, што асаблівую цікавасьць сялян па-ранейшаму выклікала
літаратура менавіта такога кшталту. Але часам у вёску траплялі і зусім іншыя
кнігі. Улашчык апавядае, што ў вёсцы нейкім чынам апынуўся адзін з тамоў
“Матэрыялаў да вывучэньня мовы і быту насельніцтва Паўночна-Заходняга
краю” П.В.Шэйна
297
. Пра гэтую кнігу віцкаўцы “доўга гаварылі як пра нешта
надзвычай цікавае”. У ёй гаворка ішла пра вясельныя абрады ў розных
мясьцінах Беларусі, і “чытачы, а разам зь імі і слухачы, дзівіліся, хто здолеў
сабраць усе гэтыя апісаньні”. Блізу 1912 г. нехта прынёс у Віцкаўшчыну “Казкі
і апавяданьні беларусаў-палешукоў” А.К.Сержпутоўскага. «Селянін, які чытаў
295
НГАБ у Горадні, ф. 2, воп. 37, спр. 2360, арк. 746.
296
Улашчык М. Выбранае... С. 110.
297
Тамсама. С. 111.
100
“Казкі”, імкнуўся паказаць, што ён чалавек “грамотный”, ці, па-сучаснаму,
“культурный”, і лічыў, што мова гэтай кніжкі вартая насьмешкі»
298
. Бацька
М.Улашчыка прывозіў дахаты кнігі з прыватнай бібліятэкі ў Менску, сярод іх
былі “Анна Карэніна”, “Хаціна дзядзькі Тома”, “Прыгоды Тома Соера”,
“Рабінзон Круза” ды інш. Але ён быў адзіным такім чытачом на ўсю ваколіцу.
Вяскоўцы часта наладжвалі калектыўнае чытаньне розных твораў:
«...найменш цікавіла і чытачоў, і слухачоў паэзія (калі не лічыць вершаў, дзе
былі сугучныя сялянскім настроям матывы і праблемы). Асабліва падабаліся
віцкаўцам творы, аўтары якіх высьмейвалі папоў і гарадзкіх гультаёў.
Узьдзеяньне такіх вершаў узмацнялася тым, што некаторыя зь іх былі
напісаны па-беларуску. Слухачы дзівіліся з таго, што пісаць і чытаць вершы
можна і на “простай мове”. Часам уражаньне ад гэтых вершаў было такое
моцнае, што шмат хто зь сялян запамінаў іх, паслухаўшы толькі раз»
299
.
Беларускія вершы лічыліся ананімнымі, і сяляне нават не падазравалі, што іх
могуць недзе надрукаваць. Сярод гэтых твораў М.Улашчык прыгадвае,
напрыклад, “Горад і вёска”, аўтарам якога быў малады Якуб Колас.
Кнігі на беларускай мове, адрасаваныя менавіта сялянам, траплялі ў вёску
рэдка. Прычынай гэтаму была найперш палітыка расійскіх уладаў. У 1891 г. у
замежным Кракаве Францішак Багушэвіч выдаў лацінкай паэтычны зборнік
“Dudka Biełaruskaja Macieja Buraczka”
300
, які затым нелегальна
распаўсюджваўся ў Беларусі. Наклад зборніка складаў 3000 паасобнікаў, што,
зразумела, было ня вельмі шмат. На пачатку ХХ ст. беларускамоўныя кнігі
выдаваліся пераважна ў Санкт-Пецярбурзе і Вільні. У 1902 г. у Пецярбурзе
была заснаваная выдавецкая суполка “Круг беларускі, або гурток беларускае
народнае прасьветы”, якая выдала ў 1903 г. зборнік вершаў Янкі Лучыны (Ян
Неслухоўскі) “Вязанка” і ў 1904 г. зборнік “Казкі”. Абедзьве кнігі былі
надрукаваныя кірыліцай з згоды цэнзуры накладам 5000 паасобнікаў. Праўда,
захаваліся сьведчаньні, што выдавец падаў іх цэнзурнаму ведамству як кнігі
на баўгарскай мове
301
.
Найбольш беларускіх кніг выдала суполка “Загляне сонца і ў наша
ваконца”, заснаваная ў Санкт-Пецярбурзе ў ліпені 1906 г. У тым жа годзе яна
выдрукавала буквар “Biełaruski lementar abo pierszaja nawuka czytania”
спачатку лацінскім, а затым кірылічным шрыфтам. Неўзабаве выйшаў
дапаможнік Алаізы Пашкевіч “Pierszaje czytannie dla dzietak biełarusau”
лацінкай і кірыліцай. Трэці падручнік “Гутаркі аб небе і зямлі” аўтарства
Казіміра Кастравіцкага і Станіслава Шаўлоўскага зьявіўся на пачатку 1907 г.
кірыліцай. У тым жа годзе пачалося выданьне сэрыі “Беларускія песьняры”, у
якую ўвайшлі кнігі Францішка Багушэвіча, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча,
Адама Міцкевіча. Усяго выйшла сем тамоў, надрукаваных лацінкай, прычым
немалым накладам — па 4300 паасобнікаў
302
. Паводле падлікаў
С.Х.Александровіча, у 1901–1917 гг. было выдадзена 245 кніг на беларускай
мове, зь іх 158 кірыліцай і 87 лацінкай
303
.
298
Тамсама. С. 111.
299
Тамсама. С. 112.
300
Dudka Biełaruskaja Macieja Buraczka. Kraków, 1891. 72 s.
301
Turonek J. Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi. Warszawa, 1992. S. 36.
302
Александровіч С.Х. Пуцявіны роднага слова... С. 133.
303
Александровіч С.Х. Пуцявіны роднага слова... С. 163.