Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ

Подождите немного. Документ загружается.

грамадзтва; станаўленьнем новай культуралягічнай парадыгмы, якая робіць

націск на прагрэс, удасканаленьне, эфэктыўнасьць, посьпех, натуральнае

выяўленьне сваіх магчымасьцяў і пачуцьцяў; стаўкай на індывідуалізм як

асаблівую каштоўнасьць; верай у навуку і новыя тэхналёгіі, павелічэньнем

каштоўнасьці асабістай кар’еры і мабільнасьці

У рамках лінеарнай мадэрнізацыйнай парадыгмы звычайна

супрацьстаўляліся традыцыйнае і сучаснае, ці мадэрнае, грамадзтва. Тут

гаворка хутчэй ідзе пра ідэальныя тыпы ці ідэальныя канструкцыі, а не

эмпірычнае адлюстраваньне гістарычнай і сучаснай рэчаіснасьці.

Мадэрнізацыю ў цэлым можна ахарактарызаваць як працэс, з дапамогай

якога традыцыйныя аграрныя грамадзтвы трансфармуюцца ў грамадзтвы

сучасныя, індустрыйныя. У выніку паўстаюць і разьвіваюцца новыя

тэхналёгіі, а таксама адпаведныя ім палітычныя, сацыяльныя й культурныя

інстытуцыі і мэханізмы, якія ў сваю чаргу дазваляюць пасьпяхова

выкарыстоўваць гэтыя тэхналёгіі ды кіраваць імі. Аднак, хоць мадэрнізацыя і

індустрыялізацыя цесна зьвязаныя, іх усё ж нельга атаясамляць.

Індустрыялізацыя, як працэс замены ручной працы тэхналёгіямі, заснаванымі

на спажываньні энэргіі непрыроднага паходжаньня — паравой, электрычнай і

рухавікоў нутранога згараньня сапраўды садзейнічала мадэрнізацыі і,

напэўна, выступала яе галоўным чыньнікам у Заходняй Эўропе XVIII–XIX стст.

Аднак гэтак было далёка не заўсёды й не паўсюль. У многіх раёнах па-за

межамі Заходняй Эўропы мадэрнізацыя распачыналася як працэс

“будаўніцтва нацыі” (nation building) і разьвіцьця сучасных палітычных

сыстэм, трансфармацыі сацыяльных структураў і распаўсюджаньня новых

нормаў і каштоўнасьцяў праз разьвіцьцё сыстэмы адукацыі і шляхоў

камунікацыі. Індустрыялізацыя ж магла ўжо ісьці сьледам за гэтымі

працэсамі.

Пры распрацоўцы праблем мадэрнізацыі ажыцьцяўляліся шматлікія спробы

выяўленьня адметных рысаў традыцыйнага і сучаснага грамадзтваў. Істотнае

адрозьненьне паміж імі, на думку многіх дасьледнікаў, палягае ў больш

высокай ступені кантролю чалавека над навакольным асяродзьдзем, што

грунтуецца на шырокім выкарыстаньні навуковых ведаў і тэхналёгій.

Супольнасьць, якая мае рысы сучаснай, можна акрэсьліць як мадэрнізаваную.

Расійскі дасьледнік І.Пабярэжнікаў, грунтуючыся на працах заходніх аўтараў,

прыводзіць парамэтры “агракультурнага” і “індустрыйнага” грамадзтваў. Для

першага характэрныя: 1) дамінаваньне аскрыптыўных (перадвызначаных, а

не засвоеных дзякуючы асабістым якасьцям здольнасьцяў),

партыкулярысцкіх, дыфузных мадэляў паводзін; 2) стабільнасьць мясцовых

групаў і абмежаваная прасторавая мабільнасьць; 3) параўнаўча простая і

стабільная “прафэсійная” дыфэрэнцыяцыя; 4) “паважлівая” сыстэма

стратыфікацыі. “Індустрыйнаму” ж грамадзтву ўласьцівыя наступныя рысы:

1) дамінаваньне ўнівэрсалісцкіх, спэцыялізаваных, дасягальных уласнымі

намаганьнямі нормаў; 2) высокая ступень сацыяльнай мабільнасьці; 3)

высокаразьвітая прафэсійная структура, ізаляваная ад іншых сацыяльных

структураў; 4) “эгалітарысцкая” клясавая сыстэма, заснаваная на агульных

мадэлях прафэсійных дасягненьняў; 5) перавага “асацыяцый”, функцыйна

Побережников И.В. Модернизация: теоретико-методологические подходы... С.150.

спэцыялізаваных, неаскрыптыўных структураў

. Іншыя аўтары больш

дэталёва акрэсьлівалі ўласьцівасьці традыцыйнага грамадзтва: 1) нізкая

спэцыялізацыя, кампартамэнталізацыя (ізаляванасьць, замкнёнасьць)

жыцьця; 2) нізкая ўзаемазалежнасьць арганізацый (высокі ровень

самазабясьпечаньня, самадастатковасьці); 3) націск у галіне сацыяльных

дачыненьняў і культурных нормаў на традыцыю, партыкулярызм,

функцыйную дыфузнасьць; 4) нізкая ступень цэнтралізацыі; 5) неразьвітасьць

грашовых абменаў і рынку; 6) аднабаковы рух прадуктаў і паслугаў зь

сельскай мясцовасьці ў гарады; 7) перавага сямейных сувязяў і нормаў,

непатызм (кумаўство, пратэкцыя сваяком, “блат”) як вельмі важная

каштоўнасьць

Як лічыць брытанскі дасьледнік Пітэр Бэрк, “традыцыйнае грамадзтва” і

“сучаснае грамадзтва” можна паказаць у якасьці антытэтычных тыпаў

наступным чынам:

1. Традыцыйная сацыяльная герархія грунтуецца на паходжаньні

(“прыпісваньні”), і тэмпы сацыяльнай мабільнасьці невысокія. Сучасная

герархія, наадварот, грунтуецца на рэальных вартасьцях (“дасягненьнях”), і

тэмпы мабільнасьці высокія. Грамадзтва “станаў” зьмяняецца грамадзтвам

“клясаў”, якое вылучаецца большай роўнасьцю магчымасьцяў. Базавай

адзінкай традыцыйнага грамадзтва ёсьць невялікая група, у якой усе адзін

аднаго ведаюць. Такую групу Фэрдынанд Тэніс назваў “супольнасьцю”

(Gemeinschaft). Пасьля мадэрнізацыі базавай адзінкай робіцца вялікае

безасабовае “грамадзтва” (Gezellschaft). У эканамічнай сфэры безасабовасьць

прымае форму рынку зь нябачнай рукой (Эдам Сьміт), а ў палітычнай —

форму таго, што Макс Вэбэр назваў “бюракратыяй”. Карацей кажучы, паводле

формулы Парсанза, на зьмену “партыкулярызму” прыходзіць “унівэрсалізм”.

Асабовыя групы, вядома ж, не зьнікаюць, а прыстасоўваюцца да новае

сытуацыі. Каб мець уплыў у грамадзтве, яны набываюць форму

добраахвотных аб’яднаньняў з той ці іншай спэцыфікай (прафсаюзаў,

цэркваў, клюбаў, палітычных партыяў і г.д.).

2. Гэтыя антытэтычныя тыпы сацыяльнай арганізацыі асацыююцца з

антытэтычнымі стаўленьнямі (калі не сказаць “мэнталітэтамі”), напрыклад

стаўленьнямі да зьменаў. У традыцыйным грамадзтве, дзе зьмены

адбываюцца марудна, людзі, як правіла, ставяцца да іх варожа або проста ня

ведаюць пра тое, што яны адбываюцца (фэномэн, які часам азначаюць як

“структурную амнэзію”). Зь іншага боку, у сучасных грамадзтвах зь іх

імклівымі ды заўсёднымі зьменамі людзі добра ведаюць пра іх, чакаюць іх і

ўспрымаюць станоўча. Сапраўды, дзеяньні, як правіла, апраўдваюцца ў імя

“паляпшэньня” або “прагрэсу”, тым часам як ідэі ды інстытуцыі асуджаюцца

як “састарэлыя”. Чалавецтва, ці, прынамсі, пераважная ягоная бальшыня,

рухаецца ад сытуацыі, у якой слова “новае” гучала абразьліва, да сытуацыі, у

якой яно ўжо само па сабе ёсьць ухвалай. Пачынаючы з ХVІІІ ст. сярод элітаў

Заходняй Эўропы робіцца ўсё больш трывалым разуменьне будучыні ня толькі

як узнаўленьня сучаснасьці, але і як прасторы для разгортваньня

разнастайных праграмаў і тэндэнцыяў.

Побережников И.В. Модернизация: определение понятия, параметры и критерии... С. 105–121.

3. Да гэтых асноўных кантрастаў можна дадаць шэраг іншых. Культура

традыцыйных грамадзтваў часта апісваецца як рэлігійная, магічная і нават

ірацыянальная, а культура сучасных разглядаецца як сьвецкая, рацыянальная

і навуковая. Прыкладам, Вэбэр лічыў, што працэс мадэрнізацыі вызначаўся

дзьвюма асноўнымі тэндэнцыямі: сэкулярызацыяй або, як ён назваў яе,

“адчараваньнем сьвету” (Entzauberung der Welt) і зьяўленьнем больш

рацыянальных формаў арганізацыі, гэта азначае “бюракратызацыяй сьвету”,

зь пераломным этапам “пакліканьня” (у пратэстанцкім сэнсе гэтага слова) і

“сьвецкага аскетызму” (innerweltliche Askese)

Шмат якія дасьледнікі вылучаюць наступныя галоўныя рысы

традыцыйнага аграрнага грамадзтва: яно падзеленае на станы; пераважная

большасьць насельніцтва займаецца земляробствам і толькі нязначная

частка — рамёствамі і гандлем; эфэктыўнасьць сельскай гаспадаркі вельмі

нізкая, попыт на прамысловыя тавары нязначны; большасьць людзей жыве

невялікімі вясковымі грамадамі, якія вядуць амаль натуральную гаспадарку,

гарадзкое насельніцтва складае невялікую частку ўсіх жыхароў; уласнасьць на

зямлю і палітычная ўлада фактычна складаюць адно цэлае, мясцовыя

фэўдалы валодаюць на сваёй тэрыторыі многімі “грамадзкімі“ правамі, якія

лічаць сваёй “прыватнай уласнасьцю“; толькі нязначная частка людзей умее

чытаць і пісаць

. У выніку разьвіцьця мадэрнізацыйных працэсаў галоўную

ролю ў эканамічным жыцьці пачынае адыгрываць буйная вытворчасьць,

большая колькасьць насельніцтва атрымлівае занятак у прамысловасьці і

перасяляецца зь вёсак у гарады, натуральная гаспадарка саступае месца

агульнанацыянальнаму і міжнароднаму рынку, бальшыня людзей авалодвае

пісьменнасьцю, раней амаль неадольныя межы паміж станамі размываюцца.

Фактычна ўсе тэарэтыкі мадэрнізацыі падзяляюць той погляд, што ў

традыцыйным і сучасным грамадзтве існуюць адрозьненьні ў

фундамэнтальных устаноўках індывіда і яго стасунках з навакольным

асяродзьдзем. Да найбольш характэрных рысаў сучаснага чалавека звычайна

далучаюць: 1) адкрытасьць да экспэрымэнтаваньня; сучасны чалавек гатовы

займацца новымі відамі дзейнасьці ці вынаходзіць новыя тэхналёгіі

вытворчасьці; 2) пашырэньне незалежнасьці ад аўтарытэтаў; сучасны чалавек

не кантралюецца бацькамі ці сваякамі, плямёнавымі старэйшынамі ці панамі;

3) вера ў навуку; сучасны чалавек верыць, што людзі здольныя авалодаць

прыродай; 4) арыентацыя на мабільнасьць; сучасны чалавек вельмі

амбіцыйны, ён імкнецца ўздымацца па сацыяльнай лесьвіцы; 5)

выкарыстаньне доўгатэрміновага плянаваньня; сучасны чалавек заўсёды

плянуе сваё жыцьцё наперад і ведае, што ён павінен зрабіць у бліжэйшыя

пяць гадоў і г.д.; 6) актыўнасьць у публічным палітычным жыцьці; сучасны

чалавек паводле ўласнай волі выбірае асацыяцыі і ўдзельнічае ў жыцьці

мясцовай супольнасьці

Грунтуючыся на ідэях Ш.Эйзэнштата, іншыя аўтары ў якасьці

асаблівасьцяў мадэрнізацыі ў сацыядэмаграфічнай сфэры вылучаюць

сацыяльную мабілізацыю і сацыяльна-структурныя зрухі. Пад сацыяльнай

Бэрк П. Гісторыя і сацыяльная тэорыя / Пітэр Бэрк; Пер. з англ. М.Гілевіча. Мінск: Тэхналогія, 2003. С.

170–171.

От аграрного общества к государству всеобщего благосостояния. Москва: Российская политическая

энциклопедия, 1998. С. 9–11.

Побережников И.В. Модернизация: определение понятия, параметры и критерии... С. 105–121.

мабілізацыяй разумеецца працэс, у ходзе якога значныя клястэры старых

сацыяльных, эканамічных і псыхалягічных абавязкаў падлягаюць эрозіі ды

разбурэньню, і зьяўляюцца новыя мадэлі сацыялізацыі і паводзінаў.

Сацыяльна-структурныя зрухі ўлучаюць высокую дыфэрэнцыяцыю і

спэцыялізацыю дзейнасьці індывіда й інстытуцыйных структураў, падзел

роляў, якія выконваюць індывіды, асабліва прафэсійных і палітычных, а

таксама роляў у сфэры сямейных і сваяцкіх дачыненьняў, рэкрутаваньне на

розныя сацыяльныя ролі праз мэханізмы дасягненьня, а не аскрыпцыі. У

палітычным жыцьці мадэрнізацыя вылучаецца няспыннай дыфузіяй

палітычнай улады ў кірунку да больш шырокіх масаў насельніцтва — у ідэале

да кожнага дарослага чалавека. У эканоміцы мадэрнізацыя суправаджаецца:

1) заменай сілы чалавека ці працоўнай жывёлы неадухоўленымі крыніцамі

энэргіі; 2) аддзяленьнем эканамічнай дзейнасьці ад традыцыяналісцкага

атачэньня; 3) заменай традыцыйных прыладаў працы машынамі і складанымі

тэхналёгіямі; 4) колькасным і якасным ростам другаснага (прамысловасьць і

гандаль) і трэцяснага (абслугоўваньне) сэктараў эканомікі пры адначасовым

скарачэньні першаснага (здабываньне); 5) усё большай спэцыялізацыяй

эканамічных роляў і клястэраў эканамічнай дзейнасьці — вытворчасьці,

спажываньня і разьмеркаваньня; 6) забесьпячэньнем росту эканомікі,

дастатковага для адначасовага рэгулярнага пашырэньня вытворчасьці й

спажываньня; 7) ростам індустрыялізацыі.

Экалягічны бок жыцьця грамадзтва характарызуецца урбанізацыяй, а ў

сфэры культуры вылучаюцца наступныя асаблівасьці мадэрнізацыі: 1)

дыфэрэнцыяцыя галоўных элемэнтаў культурных сыстэм; распаўсюджаньне

пісьменнасьці і сьвецкай адукацыі; стварэньне складанай інтэлектуальнай і

інстытуцыялізаванай сыстэм для ажыцьцяўленьня спэцыялізаваных роляў; 2)

станаўленьне новай культуралягічнай парадыгмы з акцэнтам на прагрэс,

удасканаленьне, эфэктыўнасьць, асабістае шчасьце ды натуральнае

выяўленьне сваіх магчымасьцяў і пачуцьцяў, на разьвіцьцё індывідуальнасьці

як асаблівай каштоўнасьці; 3) зьяўленьне новых індывідуальных арыентацыяў,

звычак, характарыстык, якія выяўляюць сябе ў большай магчымасьці

прыстасоўвацца да пашырэньня сацыяльных даляглядаў; павелічэньне

інтарэсаў; узрастаньне веры ў навуку й тэхналёгію; усьведамленьне таго, што

нагарода павінна адпавядаць укладу індывіда, а не якімсьці іншым яго

асаблівасьцям; 4) магчымасьць разьвіваць гнуткую інстытуцыйную структуру,

здольную прыстасоўвацца да зьменлівых праблем і патрэбаў

Як мы ўжо адзначалі, напачатку ў сацыяльных навуках панаваў лінеарны

тып мадэрнізацыі, які стымуляваў абмеркаваньне праблемы стандартных

крытэраў гэтага працэсу. Такія крытэры распрацоўваліся на грунце

супастаўленьня ідэальна-тыповых вобразаў традыцыйнасьці й сучаснасьці як,

уласна, двух полюсаў, паміж якімі і адбываўся складаны працэс

трансфармацыі грамадзтва. Атрыманыя крытэры спачатку разглядаліся

прыхільнікамі лінеарнай мадэлі ў якасьці абавязковых для ўсіх грамадзтваў,

што сталі на шлях мадэрнізацыі. Але паступова назіраецца адыход ад такой

пазыцыі. Напрыклад, Ш.Эйзэнштат прызнаў, што факт істотнай

інстытуцыйнай разнастайнасьці сучасных грамадзтваў, прычым ня толькі

пераходных, але і высокаразьвітых, робіцца ўсё больш відавочным. І асабліва

Побережников И.В. Модернизация: определение понятия, параметры и критерии... С. 105–121.

заўважна гэта па-за межамі Заходняй Эўропы, дзе ў працэс мадэрнізацыі былі

ўлучаныя грамадзтвы й цывілізацыі, для якіх многія базавыя мэнтальныя і

інстытуцыйныя структуры заходняй цывілізацыі зьяўляліся чужымі і

непрымальнымі. Апрача таго, працэс мадэрнізацыі разбуральна ўзьдзейнічаў

на мясцовыя сымбалічныя сыстэмы ды інстытуцыі, надаючы новыя

магчымасьці і права выбару розным сацыяльным групам гэтых грамадзтваў,

спараджаючы далёкасяжныя працэсы зьменаў і рэакцый на гэтыя зьмены.

Пераасэнсаваньне комплексу мадэрнізацыйных тэорый на працягу 1970–

1990-х гадоў, якое адбывалася найперш у рэчышчы крытыкі эвалюцыянізму і

функцыяналізму, закладзеных у тэарэтычную матрыцу мадэрнізацыйнай

пэрспэктывы, спрычынілася да зьяўленьня шматлінейнай мадэлі. Яе

тэарэтычнае ядро ўлучае наступныя палажэньні: 1) адмова ад аднабаковай

лінеарнай трактоўкі мадэрнізацыі як руху ў бок заходніх інстытуцыяў і

каштоўнасьцяў (такі падыход сёньня ўспрымаецца як этнацэнтрычны) і

прызнаньне магчымасьцяў уласных, арыгінальных шляхоў разьвіцьця ці

нацыянальных мадэляў мадэрнізацыі, якія маюць мясцовую сацыякультурную

афарбоўку; 2) прызнаньне канструкцыйнай, станоўчай ролі сацыякультурнай

традыцыі пры мадэрнізацыйным пераходзе, наданьне ёй статусу дадатковага

фактару разьвіцьця; 3) большая, чым раней, увага да вонкавых, міжнародных

фактараў глябальнага кантэксту; 4) карэктаваньне эвалюцыянісцкага

тэлеалягізму (гаворка ідзе пра акцэнтаваньне ўвагі не на ананімных законах

эвалюцыі, а на ролі сацыяльных дзеячоў (actor), напрыклад мясцовых

палітычных элітаў, якія заўжды маюць магчымасьць забясьпечыць

трансфармацыю сытуацыі ўласным валявым умяшаньнем; 5) гістарычнасьць

падыходу, інкарпарацыя ў тэарэтычную мадэль фактару выпадковасьці,

прызнаньне залежнасьці паміж выніковасьцю мадэрнізацыі і гармоніяй між

культурнымі, палітычнымі, эканамічнымі каштоўнасьцямі і прыярытэтамі ды

наяўнымі рэсурсамі; 6) адмова ад трактаваньня мадэрнізацыі як адзінага

варыянту сыстэмнай трансфармацыі; прызнаньне магчымасьці розных

паводзінаў сэгмэнтаў канкрэтнага грамадзтва ва ўмовах мадэрнізацыі; 7)

усьведамленьне некарэктнасьці інтэрпрэтацыі мадэрнізацыі як няспыннага

працэсу, прызнаньне неабходнасьці зьвяртаць больш увагі на яго цыклічную

прыроду; 8) адмова ад жорсткага дэтэрмінізму (эканамічнага, культурнага,

палітычнага і г.д.), націск на камплемэнтарны, узаемадапаўняльны характар

сувязяў паміж сацыяльнымі фактарамі й сыстэмамі

. Апошнім часам,

напрыклад, набылі папулярнасьць дзеячовая і структурацыйная мадэлі

мадэрнізацыі, якія аддаюць асаблівую ўвагу дзейным аспэктам дасьледваных

працэсаў.

Такім чынам, дасьледнікі ўсё часьцей зьвяртаюцца да розных шляхоў

мадэрнізацыі, непадобных да так званага клясычнага заходнеэўрапейскага.

Асаблівы шлях быў пракладзены ў Расійскай імпэрыі, дзе царска-

бюракратычны рэжым вымушаны быў ажыцьцяўляць досыць

шырокамаштабныя рэформы, каб мець здольнасьць пасьпяхова канкураваць

з заходнеэўрапейскімі краінамі ў эканамічнай галіне і ваеннай справе.

Ш.Эйзэнштат прыйшоў да наступных высноваў: 1) просталінейная

імітатарская мадэрнізацыя прыводзіць да дэзарганізацыі, разбурэньня й

бязладзьдзя ў грамадзтве, сацыяльных узрушэньняў і адыходу ад рэформаў; 2)

Побережников И.В. Модернизация: теоретико-методологические подходы... С. 155–158.

у працэсе мадэрнізацыі асаблівую ролю граюць духоўныя каштоўнасьці

грамадзтва, працоўныя арыентацыі, “сымбалічныя структуры” і мэнталітэт

насельніцтва; 3) мадэрнізацыя суправаджаецца ажыўленьнем ранейшага

духовага набытку, які мае вялікае значэньне для захаваньня самастойнасьці і

самабытнасьці грамадзтва; 4) важнае значэньне надаецца характару

сфармаваных інстытуцыяў і элітаў, ступені іх успрымальнасьці да новага і

здольнасьці да падтрыманьня стабільнасьці

Адно з самых складаных пытаньняў у дасьледваньні мадэрнізацыйных

працэсаў — гэта вызначэньне прычын і наступстваў, дамінавальных і

пабочных фактараў. Можна тут прыгадаць спрэчкі пра стасунак

матэрыяльнага падмурку і культурнай надбудовы. У выніку шматлікіх

дыскусій пачынае пераважаць погляд, што дасьледнікі і тэарэтыкі павінны

прызнаць шматпрычыннасьць мадэрнізацыйных працэсаў

. Напрыклад, калі

працэс X паўплываў на працэс Y, дык можна пэўна сьцьвярджаць, што Y, у

сваю чаргу, паўплываў на X. Мы таксама трымаемся меркаваньня, што пошук

аднапрычынных тлумачэньняў мадэрнізацыі беларускай вёскі

малапэрспэктыўны. Можна вылучыць на першае месца эканамічныя фактары

або тлумачыць поступ мадэрнізацыі з дэмаграфічнага гледзішча, гэта значыць

імклівым ростам насельніцтва і высокай геаграфічнай мабільнасьцю, ці

зьвярнуць асноўную ўвагу на эвалюцыю ўладных структураў і г.д. Але дыскусіі

наконт дамінавальных фактараў малапрадукцыйныя.

Мадэрнізацыйныя працэсы часта разумеюцца як аб’ектыўныя аўтаномныя

сілы, якія прымушаюць людзей дзейнічаць ў пэўным кірунку незалежна ад іх

волі. Аднак гэтая залежнасьць усё ж ня ёсьць аднабаковай. Людзі могуць

паўставаць супраць усталяваных структур і інстытуцыяў, здольныя іх мяняць,

хоць менавіта сацыяльныя структуры робяць магчымай іхную дзейнасьць.

Гэтая ўзаемазалежнасьць пакладзеная ў аснову тэорыі структураваньня

вядомага брытанскага сацыёляга Энтані Гідэнса (Anthony Giddens), які

спрабуе апісаць яе, выкарыстоўваючы паняцьце дуалізму структураў:

структуры ёсьць адначасова і вынікам дзейнасьці людзей, і іх сродкам.

Структуры існуюць толькі таму, што яны ўвесь час актуалізуюцца людзьмі, а

кожнае сацыяльнае ўзаемадзеяньне прадугледжвае адначасова і патэнцыйную

магчымасьць зьменаў. Дарэчы, Гідэнс сьцьвярджаў, што «найважнейшай у

тэорыі мадэрнізацыі ёсьць думка, што “неразьвітыя” грамадзтвы трапілі ў

пастку традыцыйных інстытуцыяў, зь якой яны вызваляцца, калі наблізяцца

да гаспадарчага росквіту, якім цешыцца Захад»

. Але гэты погляд аднаго з

найбольш аўтарытэтных сацыёлягаў сучаснасьці адпавядае хутчэй раньняму,

ці “клясычнаму”, пэрыяду разьвіцьця мадэрнізацыйнай парадыгмы.

Паводле Ханса ван дэр Лоо і Уйлема ван Раена, калі разглядаць

мадэрнізацыю з гледзішча структурных зьменаў, яна паўстае перад намі як

працэс дыфэрэнцыяцыі. Калі ж разглядаць мадэрнізацыю празь лінзу

культуры, можна зьвязваць яе з працэсам рацыяналізацыі. Калі ж мы

пераходзім у плоскасьць асабовасьці, дык тут найперш сутыкаемся з

працэсамі індывідуалізацыі. І ўрэшце, мадэрнізацыя паўстае перад намі як

Захаров А. В. Традиционная культура в современном обществе // Социологические

исследования. 2004. № 7. С. 105–115.

Ханс ван дер Лоо, Виллем ван Райен. Модернизация как концепт // Ab Imperio. 2002. № 1.

Гідэнс Э. Сацыялогія. Кароткія і крытычныя ўводзіны. Мінск: Тэхналогія, 2003. С. 24.

працэс усё больш актыўнага асваеньня прыроды, усё больш высокай ступені

ўладараньня чалавека над прыроднымі стыхіямі і жывёльным сьветам. Такім

чынам, у схеме Ханса ван дэр Лоо і Уйлема ван Раена пад мадэрнізацыяй

разумеецца найперш спалучэньне дыфэрэнцыяцыі, рацыяналізацыі,

індывідуалізацыі і асваеньня

Пераасэнсаваньне паняцьцяў “мадэрн”, “сучаснасьць” у сёньняшнім

грамадазнаўстве паступова прыводзіць да ўсьведамленьня таго вельмі

важнага факту, што традыцыйныя формы сацыяльнага жыцьця не

адыходзяць у мінулае, а суіснуюць разам з індустрыйнай, масавай,

урбанізаванай культурай. Ж.Ліатар і Ю.Габэрмас, якія распачалі дыскусію пра

мадэрн, сыходзяцца на тым, што масавая, урбанізаваная цывілізацыя эпохі

мадэрна не выцясьняе традыцыйнай культуры, а інкарпаруе яе, улучае ў

сябе

. З гэтага боку дасьледваньні працэсаў распаду традыцыйнай культуры

набываюць асаблівую актуальнасьць у тым пляне, што дазваляюць убачыць

многія яе элемэнты, якія больш-менш арганічна ўпісаліся ў сучаснасьць і па-

ранейшаму істотна ўплываюць на нашае сёньняшняе жыцьцё.

Мадэрнізацыйная парадыгма працягвае разьвівацца, пасьпяхова

прыстасоўваючы новыя тэарэтычна-мэтадалягічныя падыходы. Сучасныя

вэрсіі мадэрнізацыйнага аналізу, пра што мы ўжо гаварылі, вельмі розьняцца

ад клясычнай. Пачатковая даволі аднабаковая і абстрактная мадэль

пераўтварылася ў значна больш шматмерную і элястычную, прыдатную для

эмпірычных дасьледваньняў. Хоць мадэрнізацыйны падыход арыентаваны

пераважна на аналіз макрасацыяльных структураў, сёньня ён пасьпяхова

выкарыстоўваецца і пры вывучэньні мікрасацыяльных працэсаў і дзейных

практык. Цалкам можна пагадзіцца з расійскім дасьледнікам

І.Пабярэжнікавым, што менавіта ў гэтым кірунку існуюць найбольшыя

магчымасьці для разьвіцьця мадэрнізацыйнага падыходу

Традыцыйнае аграрнае грамадзтва ёсьць пераважна вясковай

супольнасьцю, бальшыню якой складаюць людзі сялянскага стану. Працэсы

мадэрнізацыі гэтага грамадзтва выклікаюць кардынальныя зьмены ў

сацыяльнай арганізацыі і ў штодзённым жыцьці вясковых супольнасьцяў. У

дадзенай працы ў якасьці аднаго з асноўных паняцьцяў мы ўжываем тэрмін

традыцыйная вёска. З гэтым тэрмінам досыць цесна зьвязанае паняцьце

народная культура, якое ўвайшло ў грамадзкі ўжытак у першай палове ХІХ

ст. у выніку пашырэньня рамантычнага зацікаўленьня адукаваных элітаў

жыцьцём і культурай прыгоннага сялянства. Варта падрабязьней спыніцца на

гэтых паняцьцях.

У этнаграфіі тэрмін “традыцыйная” звычайна разглядаецца ў якасьці

сыноніма словаў “народная”, “фальклёрная”. Большасьць дасьледнікаў з гэтай

галіны гуманістыкі пагодзяцца з той тэзай, што традыцыйная культура

павінна разглядацца найперш як асаблівая сэміятычная сыстэма, што

ўзьнікла яшчэ ў дапісьмовую эпоху. А многія аўтары якраз аграрнае

грамадзтва разглядаюць як носьбіта традыцыйнай культуры

. У

функцыяналісцкай парадыгме сацыялягічнай думкі традыцыя, традыцыйная

Ханс ван дер Лоо, Виллем ван Райен. Модернизация как концепт // Ab Imperio. 2002. № 1.

Захаров А.В. Традиционная культура в современном обществе... С. 105–115.

Побережников И.В. Модернизация: теоретико-методологические подходы... С. 168.

Захаров А.В. Традиционная культура в современном обществе...С. 105–115.

культура вызначаюцца ўвогуле, як “мэханізм узнаўленьня сацыяльных

інстытуцыяў і нормаў, пры якім падтрыманьне апошніх абгрунтоўваецца,

узаконьваецца самым фактам іх існаваньня ў мінулым”

. Іншымі словамі,

традыцыя мае месца тады, калі сучаснасьць інтэрпрэтуецца, ацэньваецца,

легітымуецца “прызмай” мінулага, калі мінулае робіцца сыходнай кропкай для

разуменьня сучаснасьці.

Праблематыка традыцыйнай вёскі і народнай куль туры тэарэтычна і

эмпірычна вельмі грунтоўна распрацаваная ў польскай гуманістыцы.

Польская вёска ў ХІХ – на пачатку ХХ ст. мела даволі шмат агульных рысаў зь

вёскай беларускай. Гэта і падабенства прыродных умоваў жыцьця, і

блізкасьць сацыяльна-эканамічных мадэляў, і, нарэшце, знаходжаньне ў

адных дзяржаўных утварэньнях. Менавіта таму ў сваім дасьледваньні мы

выкарыстоўвалі многія тэарэтычныя падыходы польскіх аўтараў. Вядомы

дасьледнік Войцэх Буршта вылучае тры спосабы разуменьня “народнай

культуры”:

• як суму ўтварэньняў, паўсталых у рамках лякальнай вясковай

супольнасьці;

• як збор узораў, нормаў і каштоўнасьцяў, разьвітых у пластох

сялянства;

• як самая простая, першасная мадэль культуры

Вельмі грунтоўнае, паводле нашага меркаваньня, акрэсьленьне

традыцыйнай сялянскай культуры выпрацаваў польскі этнограф Казімір

Дабравольскі: сельскагаспадарчыя заняткі на вельмі нізкім роўні вытворчых

сілаў, сэлекцыя культурнай спадчыны, падпарадкаваная падтрыманьню

грамадзкай стабільнасьці, пераказ культурных нормаў і каштоўнасьцяў без

пасярэдніцтва пісьма, ананімнасьць твораў культуры, падпарадкаваньне

аўтарытэтам, істотная роля магіі ў жыцьці грамадзтва, імкненьне да

максымальнай уніфікацыі стаўленьняў і паводзінаў у сфэры культуры, моцнае

пачуцьцё ізаляцыі ў стасунку да вонкавага сьвету

Польскі гісторык сялянства Уладзімеж Мэнджэцкі адзначае, што супольная

для ўсяго сялянства народная культура ўяўляла сабой адначасова

своеасаблівую фэдэрацыю вясковых супольнасьцяў, вельмі паміж сабой

падобных, але разам з тым з сваім асобным, незалежным ад іншых і

непаўторным жыцьцём

. Кожная лякальная вясковая супольнасьць рабіла

вызначальны уплыў на сваіх складнікаў, бо апошнія на працягу ўсяго жыцьця

кантактавалі пераважна з аднавяскоўцамі. Як піша Зыгмунт Баўман, “яны

большую частку жыцьця знаходзяцца сярод сваіх супольнікаў, рэдка

сутыкаюцца зь людзьмі іншых супольнасьцяў <...> Затое ўзаемныя кантакты

паміж імі вельмі інтымныя і — што найважней — па сутнасьці унівэрсальныя

<...> Лёгка зразумець, што ў такіх умовах уплыў супольнасьці на фармаваньне

Тамсама...С. 105–115.

“Jako sumę wytworów ukształtowanych w ramach wiejskiej społeczności lokalnej. Jako zbiór wzorów, norm

i wartości rozwiniętych przez warstwę chłopską. Jako najprostszy i najbardziej pierwotny model kultury”

(Burszta W. Kultura ludowa. Encyklopedia socjologii. T. 2. Warszawa, 1999. S. 117–118).

Мędrzecki W. MłodzieŜ wiejska na ziemiach Polski centralnej 1864–1939: Procesy socjalizacji. Warszawa,

2002. S. 11.

Мędrzecki W. MłodzieŜ wiejska... S. 7.

яе складнікаў надзвычай вялікі і ўсебаковы”

. Адной з істотных рысаў

традыцыйнай сялянскай культуры, на думку этнографаў, было прызнаньне

асабістых лёсаў і сацыяльных пазыцый індывідаў незалежнымі ад іх волі.

Сацыяльныя далягляды замыкаліся ў межах вясковай грамады. Можна было

прыкладаць намаганьні, каб палепшыць сваё становішча ў грамадзе, але

амаль не выяўляць ніякіх амбіцый па-за яе межамі. Як сьцьвярджае

У.Мэнджэцкі, «Існаваньне замкнёнага “свайго” сьвету, які даваў пачуцьцё

бясьпекі і задавальняў асноўныя патрэбы асобы, прызнавалася пажаданым і

вартым абароны. Таму парушэньне агульнапрынятых прынцыпаў азначала

дэзарганізацыю, разбурэньне ўсталяванага парадку без магчымасьці замены

яго іншым»

. Для абароны гэтага “свайго” сьвету традыцыйная сялянская

культура выпрацавала досыць пасьпяховыя абарончыя мэханізмы. Паводле

польскага дасьледніка Людвіка Стомы, адным з такіх мэханізмаў была

“ізаляцыя сьведамасьці” (izolacja świadomościowa), якая палягала на

вэрыфікацыі ўсіх зьяваў, фактаў і інфармацыі, што даходзілі да традыцыйнай

вёскі, з гледзішча сыстэмы каштоўнасьцяў і спосабаў апісаньня сьвету,

панавальных у грамадзе, адмаўленьня і адкіданьня ўсяго, што гэтым

каштоўнасьцям і спосабам супярэчыла

. Менавіта гэтыя мэханізмы

абумоўлівалі моцны кансэрватызм сялянскае грамады і незвычайную

жывучасьць элемэнтаў традыцыйнай культуры. Дасьледнік Говард Бэккер

падкрэсьлівае таксама сакралізаваны характар традыцыйнага сялянскага

грамадзтва: «Сакральнае грамадзтва ізаляванае тэрытарыяльна, сацыяльна і

інтэлектуальна. Гэтая ізаляцыя прыводзіць да закасьцянеласьці звычаю і

нэафобіі, замыканьня ў самым сабе, кансэрваваньня традыцыйнага

стаўленьня да ўласнай групы і групы чужой. Канкрэтыка пераважае над

абстракцыяй. Грамадзкія кантакты зьяўляюцца беспасярэднімі; традыцыя і

рытуал граюць вялікую ролю ў жыцьці асобы. Сакральнасьць дамінуе нават у

эканоміцы, яна забясьпечвае грамадзе самадастатковасьць і перашкаджае

разьвіцьцю грашовых дачыненьняў. Падзел працы вельмі просты. Кроўныя

сувязі надзвычай моцныя і знаходзяць сваё адлюстраваньне ва

ўзаемадачыненьнях у “вялікай сям’і”. Усялякія формы дзейнасьці індывідаў

знаходзяцца пад сакральнымі санкцыямі, таму грамадзкі кантроль у форме

вонкавага прымусу мае мінімальнае значэньне. Плёткі і традыцыі — магутныя

сродкі кантролю над паводзінамі асобы»

“Jej członkowie przez większość Ŝycia przebywają w towarzystwie innych członków społeczności, rzadko

spotykają się z przedstawicielami innych <...> Wzajemne kontakty między członkami społeczności są

natomiast niezwykle intymne i — co waŜniejsze — w istocie uniwersalne <...> Łatwo pojąć, Ŝe w tych

warunkach wpływ społeczności na kształtowanie jej członków jеst wyjątkowo duŜy i wszechstronny”

(Мędrzecki W. MłodzieŜ wiejska... S. 7).

«Istnienie zamkniętego, “swojego” świata, zapewniającego poczucie bezpieczeństwa oraz zaspokającego

podstawowe potrzeby jednostki uznawane było za rzecz poŜądaną i wartą obrony. Naruszenie zasad w nim

obowiązujących oznaczało bowiem dezorganizację, zburzenie istniejącego porządku bez moŜliwości zastąpienia

go innym» (Мędrzecki W. MłodzieŜ wiejska... S. 8).

Stomma L. Antropologia kultury wsi polskiej XIX w. Warszawa, 1986. S. 138–139.

«Społeczeństwo sakralne jest izolowane sąsiedzko społeczne i umysłowo. Ta izolacja prowadzi do kostnienia

obyczaju i nieofobii, zamykania się w sobie, utrwalania się tradycyjnych postaw wobec grupy własnej i prupy

obcej. Konkret góruje nad abstrakcją: społeczne kontakty są bespośrednie; tradycja i rytuał grają wielką rolę w

Ŝyciu jednostki. Sakralność dominuje nawet w ekonomice, której zadaniem jest zapewnienie społeczeństwu

samowystarczalności i przeszkodzenie w rozwoju gospodarki pienięŜnej. Podział pracy jest prosty. Więzy

pokrewieństwa są mocne i znajdują wyraz w stosunkach “wielkiej rodziny”. Wszelkie formy działalności

znajdują się pod sakralnymi sankcjami, przeto społeczna kontrola w formie zewnętrznego przymusu ma

Аднак тэарэтычныя мадэлі, выпрацаваныя этнографамі і сацыёлягамі,

гісторыку бывае вельмі няпроста дастасаваць да тае рэчаіснасьці, якую ён

вывучае. Прыклад гэтага прыводзіць У.Мэнджэцкі. Так, польскія этнографы і

сацыёлягі сьцьвярджаюць, што канец ХІХ – пачатак ХХ ст. — гэта час

росквіту традыцыйнай вясковай культуры ў Цэнтральнай Польшчы. Але

гісторык гэтага пэрыяду знойдзе шмат прыкладаў дастаткова дынамічных

зьменаў, якія ставяць пад сумнеў памянёную тэзу.

У дадзенай працы пад тэрмінам традыцыйная вёска мы разумеем

сялянскую супольнасьць, для якой характэрныя наступныя рысы:

• адсутнасьць ці вельмі нязначная роля ў вясковым жыцьці вырабаў

прамысловай вытворчасьці;

• магчымасьць выхаду асобы за межы сялянскай супольнасьці і

зьмены сацыяльнага статусу блізкія да нуля;

• жыхары вёскі ў абсалютнай большасьці непісьменныя, а кніга і

друкаванае слова не адыгрываюць фактычна ніякай ролі як крыніцы

інфармацыі;

• паводзіны людзей рэгулююцца вуснай традыцыяй, а не пісанымі

законамі і нормамі;

• у самаідэнтыфікацыі вяскоўцаў дамінуе лякальная “тутэйшая”

саматоеснасьць, а веды пра сьвет за межамі “малой радзімы” вельмі

расплывістыя і паўмітычныя.

З разьвіцьцём мадэрнізацыйных працэсаў у грамадзтве распачынаецца

паступовае разбурэньне традыцыйнай сялянскай культуры. У вядомым

дасьледваньні У.Томаса і Ф.Знанецкага “Польскі селянін у Эўропе і Амэрыцы”

распрацаваная тэарэтычная мадэль, паводле якой традыцыйная сялянская

супольнасьць у выніку ўсё больш актыўных сувязяў з вонкавым невясковым

сьветам пачынае адчуваць праявы сацыяльнай дэзарганізацыі: “У такіх

умовах першым вынікам нарастальных сувязяў паміж вёскай і вонкавым

сьветам становіцца, зразумела у рознай ступені праяўлены, працэс

дэзарганізацыі: унутры сялянскай супольнасьці пачынаецца разьвіцьцё новых

тэндэнцыяў, якія традыцыйная грамадзкая арганізацыя ня можа напоўніцу

кантраляваць, бо звыклыя мэханізмы першаснай групы не абыймаюць іх.

Група намагаецца абараніцца ад распаду з дапамогай захадаў, сьведама

накіраваных на ўзмацненьне ўплыву традыцыйных нормаў паводзін; але

гэтыя намаганьні — часта пасьпяховыя, пакуль вонкавыя кантакты

абмяжоўваюцца нейкімі асобнымі зацікаўленьнямі, — усё больш трацяць сваю

эфэктыўнасьць з разьвіцьцём гэтых кантактаў, калі яны паступова

пачынаюць пашырацца на ўсе сфэры сацыяльнай дзейнасьці”

. Прычым,

minimalne znaczenie. Sily plotki i tradycji są potęŜnymi narzędziami kontroli» (Pawluczuk W. Swiatopogląd

jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnej. Warszawa: PWN, 1977. S. 19–20).

William I.Thomas, Florian Znaniecki. Chłop polski w Europie i Ameryce. T. 4. Dezorganizacja i reorganizacja

w Polsce. Warszawa, 1976. 204 s.

“W takich warunkach pierwszym rezultatem rosnącego związku pomiędzy wsią a światem zewnętrznym iest

rzecz zrozumiała, mniej lub więcej posunięty proces dezorganizacji: wśród członków zbiorowości chłopskiej

następuje rozwój nowych postaw, których dawna społeczna organizacja nie moŜe kontrolować w stopniu

dostatecznym, gdyŜ dawne urządzenia grupy pierwotnej nie obejmują ich. Grupa stara się obronić przed tym

rozpadem przy pomocy metod dąŜących świadomie do wzmocnienia wpływu tradycyjnych norm postępowania,

lecz to usiłowanie — często skuteczne dopóki kontakty na zewnątrz ograniczają się do jakiejś poszczególnej

dziedziny zainteresowań — traci coraz bardziej swą skuteczność w miare dalszego rozwoju tych kontaktów,

Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст

Подождите немного. Документ загружается.