Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ

Подождите немного. Документ загружается.

пралетарыят. Гэты працэс абвяшчаўся сутнасным паказьнікам сацыяльнага

разьвіцьця беларускай вёскі ў разгляданы час. Да заможнага сялянства, якое

спрабавала весьці сваю гаспадарку паводле “фэрмэрскіх” ці бізнэсовых

прынцыпаў, ужываўся тэрмін “кулакі”. Ён быў пазычаны з расійскай

традыцыі, бо ў беларускай вёсцы не ўжываўся (заможных сялянаў тут

называлі “багатырамі”). Прычым дакладнага азначэньня кулацтва не было, ды

і грунтоўнага вывучэньня гэтай вельмі цікавай групы вясковага насельніцтва

таксама не рабілі.

Значна больш увагі навукоўцы аддавалі сялянскай беднаце, а асабліва

найманым работнікам — парабкам. Сельскі пралетарыят лічыўся сацыяльнай

базай рэвалюцыйнага руху, таму у беларускай гістарыяграфіі дастаткова

поўна разгледжаны колькасны працэс фармаваньня групы наёмных

сельскагаспадарчых рабочых, умовы іх працы і жыцьця

. Праўда, дасьледнікі

тут звычайна таксама трымаліся ўстаноўкі пра няспынны рост колькасьці

вясковай беднаты і найманых рабочых — парабкаў, і няўхільнае пагаршэньне

іх матэрыяльнага становішча, што далёка не заўсёды адпавядала рэчаіснасьці.

Яшчэ адна з асноўных праблем беларускай гістарыяграфіі сялянства —

сялянскі рух. Па кожным з трох храналягічных пэрыядаў былі выдадзеныя

адпаведныя манаграфічныя дасьледваньні

. Прычым у большасьці работ

можна вылучыць тэндэнцыю да перабольшваньня моцы сялянскага руху. Да

ліку сялянскіх выступленьняў залічваліся часта звычайныя патравы палёў і

высечка лесу, якія не насілі дэманстратыўнага характару і не суправаджаліся

сутыкненьнямі з паліцыяй.

У кантэксьце трох вышэй акрэсьленых асноўных праблем разглядаўся

шэраг больш вузкіх. Шмат увагі было праблеме сялянскага

землекарыстаньня

. Паводле высноваў беларускіх навукоўцаў, у першай

палове ХІХ ст. назіраецца скарачэньне зямельных надзелаў сялян за кошт

павелічэньня панскага ворыва, што, на іх думку, было праявай нарастальнага

крызысу фэўдальнай сыстэмы гаспадараньня, вяло да заняпаду сялянскай

гаспадаркі і пагаршэньня матэрыяльнага становішча сялянскага

насельніцтва. У выніку гэтага пачаўся дэмаграфічны спад у беларускай вёсцы,

пік якога прыйшоўся на 50-я гады ХІХ ст. Масавыя эпідэмічныя захворваньні

разглядаліся гісторыкамі як вынік дрэннага эканамічнага становішча

сялянства. Рэформа 1861 г., паводле беларускіх дасьледнікаў, не прывяла да

карэнных зьменаў у сялянскім землекарыстаньні, бо надзяленьне сялян зямлёй

было недастатковым, нягледзячы на пэўныя саступкі царызму ў гэтым

пытаньні пасьля паўстаньня 1863 г. Менавіта нарастаньне малазямельля стала

галоўнай супярэчнасьцю ў разьвіцьці беларускай вёскі. Прычым дасьледнікамі

часта ўжываўся тэрмін “прускі шлях” разьвіцьця капіталізму, асаблівасьцю

якога абвяшчалася высокая доля абшарніцкіх латыфундый. Сталыпінская

зямельная рэформа пачатку ХХ ст. пацярпела, на думку беларускіх

гісторыкаў, поўны крах менавіта з прычыны захаваньня абшарніцкага

землеўладаньня, толькі поўная ліквідацыя якога магла разьвязаць праблему

Панютич В.П. Наёмный труд в сельском хозяйстве Беларуси:1861–1914гг. Минск, 1996.

Липинский Л., Лукъянов Е. Крестьянское и солдацкое движение в Белоруссии (1900–1907 гг.) Минск,

1968; Чепко В.В. Классовая борьба в белорусской деревне в первой половине ХХ в. Минск, 1972;

Липинский Л. Классовая борьба в белорусской деревне (1907–1914). Минск, 1981; Крук У.П. Сялянскі рух

на Беларусі: 1862–1900 гг. Мінск, 1993.

Фридман М.Б. Отмена крепостного права в Белоруссии. Минск, 1968.

сялянскага аграрнага “голаду”

. Пры гэтым высокі дэмаграфічны рост

сялянскага насельніцтва разглядаўся больш як другарадная і ня вельмі

істотная прычына малазямельля на вёсцы, што, як нам уяўляецца, не

адпавядала рэчаіснасьці. Малазямельле сталася прычынай і даволі масавых

перасяленьняў сялян-беларусаў у іншыя рэгіёны імпэрыі

Фактычна падсумаваньнем дасягненьняў беларускай савецкай

гістарыяграфіі сялянства стала падрыхтоўка фундамэнтальнага калектыўнага

дасьледваньня “Гісторыя сялянства Беларусі”. Першы том, які храналягічна

абыймаў час ад старажытнасьці да сярэдзіны ХІХ ст., убачыў сьвет у 1997 г.

а другі том, прысьвечаны другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. — у 2002 г.

Такім чынам можна сьцьвярджаць, што ў беларускай савецкай

гістарыяграфіі найбольш поўна была асьветлена праблематыка гісторыі

сялянства ў пэрыяд Расійскай імпэрыі найперш у яе сацыяльна-эканамічным

вымярэньні. Агульным месцам для ўсіх работ быў тэзіс аб няспынным

пагаршэньні сацыяльнага і матэрыяльнага становішча сялян. Што ж

датычыць другой паловы ХІХ ст., дык гэтая тэза ўжо выразна супярэчыла

гістарычным фактам — бурны дэмаграфічны рост, павышэньне ўрадлівасьці

сялянскіх палеткаў, рост асьветы сярод вясковага насельніцтва і г.д. Галоўная

жа бяда савецкай гістарыяграфіі сялянства, на нашу думку, — адсутнасьць у

навуковых дасьледваньнях гэтага самага селяніна, заступнікам якога так

горача дэкляравала сябе марксісцкая гістарычная навука. Яны перапоўненыя

лічбамі і статыстычнымі табліцамі, але там вельмі рэдка сустракаюцца

прозьвішчы звычайных вясковых жыхароў і гісторыі зь іх жыцьця. Нарэшце,

усе практычна манаграфіі пасьляваеннага часу былі напісаны на расійскай

мове, а не на мове галоўных герояў дасьледваньня. Такім чынам, гісторыкі

выступалі нібыта ад імя нейкага ананімнага абстрактнага селяніна, жыцьцё

якога несупынна пагаршалася, і які ўсё больш зацята бунтаваў супраць уладаў

і абшарнікаў і толькі чакаў, каб пад мудрым кіраўніцтвам марксісцкай партыі

зьдзейсьніць сацыялістычную рэвалюцыю. Аднак трэба яшчэ раз абмовіцца,

што толькі гэтакі падыход і быў магчымы, а пісаць гісторыю вёскі інакш

дасьледнікам папросту не дазволілі б тагачасныя партыйныя ўлады, якія

жорстка кантралявалі навуковы працэс. Таму і даведацца, як жа сапраўды

жыў і што думаў пра сваё гаротнае жыцьцё сам беларускі селянін у часы

Расійскай імпэрыі, з працаў савецкіх гісторыкаў мы ня зможам. Калі ўжо ў

1980-х гадох Мікалай Улашчык паспрабаваў выдаць кнігу “Была такая вёска”,

у якой якраз найбольшая ўвага аддавалася штодзённасьці вясковага жыцьця,

дык у Маскве яго прапанову адкінулі, як “мелкотемье”. У БССР жа падобная

спроба была б яшчэ больш безнадзейнай, бо аб’ектыўнае мікрагістарычнае

дасьледваньне вёскі адразу б паставіла пад сумнеў большасьць

агульнапрынятых гістарычных схемаў.

Липинский Л.П. Столыпинская аграрная рэформа в Белоруссии. Минск, 1978.

Верещагин П.Д. Крестьянские переселения из Белоруссии. Вторая половина XIX века. Минск, 1978.

Гісторыя сялянства Беларусі. У 3 т. Т.1. Гісторыя сялянства Беларусі ад старажытнасці да 1861 г. /

Пад. рэд. В.І.Мялешкі. Мінск, 1997.

Гісторыя сялянства Беларусі са старажытных часоў да нашых дзён. У 3 т. Т. 2. Гісторыя сялянства

Беларусі ад рэформы 1861 г. да сакавіка 1917 г./ З.Е.Абезгауз, Х.Ю.Бейлькін, А.Р.Бухавец і інш.; Пад

рэд. В.П.Панюціча. Мінск: Беларуская навука, 2002 .

Савецкія гісторыкі абміналі праблему самасьведамасьці беларускага

селяніна, яго сацыяльнай, канфэсійнай і этнічнай самаідэнтыфікацыі. Вельмі

слаба разглядалася нацыянальная і канфэсійная палітыка расійскіх уладаў да

вясковага насельніцтва. А бяз гэтага немагчыма сур’ёзна вывучаць пачаткі

фармаваньня беларускай нацыі як нацыі сучаснага ці мадэрнага тыпу. Гэтая

тэматыка аддавалася на водкуп этнографам, але і ў тагачаснай этнаграфіі

зразумела не атрымала належнага асьвятленьня з тых жа ідэалягічных

прычын. Этнографы зрабілі вельмі шмат у кірунку вывучэньня фальклёру,

матэрыяльнай і побытавай культуры сялянства, але сур’ёзных тэарэтычных

праблемаў яны амаль не краналі. Пытаньнямі самасьведамасьці беларускіх

сялян у разгляданы пэрыяд у этнаграфічным асяродзьдзі найбольш грунтоўна

займаліся Павел Церашковіч і Ігар Чаквін

. У цэлым жа праблема зьменаў

этнічнай самасьведамасьці вясковага насельніцтва Беларусі ў ХІХ – пачатку

ХХ ст. і далучэньне яго да нацыянальнай культуры ў выніку паступовага

раскладаньня традыцыйнага аграрнага сьвету не атрымала ў этнаграфічных

дасьледваньнях належнага асьвятленьня, што адзначаюць і аўтары

чацьвертага тому найноўшага фундамэнтальнага выданьня “Беларусы”:

“...названая праблема і да сёньняшняга часу застаецца слаба вывучанай,

аўтары, за невялікім выключэньнем, грашаць аднабаковымі падыходамі...”

Па сутнасьці, найбольш грунтоўнае дасьледваньне праблемы фармаваньня

беларускай ідэнтычнасьці ў ХІХ ст. — праца польскага сацыёляга Рышарда

Радзіка “Ад этнічнай групы да нацыянальнай супольнасьці: Беларусы ў

кантэксьце нацыятворчых працэсаў у Сярэдне-Ўсходняй Эўропе ХІХ

стагодзьдзя”

. Радзік у сваёй манаграфіі слушна адзначыў, што “працаў,

прысьвечаных нацыянальнай праблематыцы (маецца на ўвазе Беларусь. —

С.Т.) вельмі мала. Зразумела, дасьледнікі больш цікавяцца ХХ, а не ХІХ

стагодзьдзем. Беларусы па-ранейшаму ня маюць сінтэтычнай працы, якая б

абыймала ў адным томе пачаткі фармаваньня беларускай нацыянальнай

самабытнасьці ва ўсім ХІХ ст.”

Не атрымала асьвятленьня ў беларускай гістарыяграфіі й праблема

вясковай інтэлігенцыі, вясковага духавенства, стасункаў сялян з габрайскімі

гандлярамі і карчмарамі, урэшце з панамі-дзедзічамі і аканомамі (у савецкіх

гісторыкаў гэтыя дачыненьні паказаны спрошчана і схематычна). Іншымі

словамі, у савецкі пэрыяд дамінавала сацыяльна-эканамічная гісторыя

сялянства, але не было сацыяльнай, ці, лепш сказаць, сацыякультурнай,

гісторыі. Таму напісаньне гэтай гісторыі зь іншых мэтадалягічных падыходаў,

на нашу думку, вельмі важнае і патрэбнае заданьне. Але разам з тым варта

яшчэ раз падкрэсьліць, што савецкая гістарыяграфія беларускага сялянства

мела істотныя набыткі, якія становяць досыць грунтоўны падмурак для

Терешкович П., Чаквин И. Из истории становления национального самасознания белорусов (ХVІ –

начало ХХ в.) // Советская этнография. 1990. № 6; Церашковіч П., Чаквін І. Беларусы // Энцыклапедыя

гісторыі Беларусі. Мінск: Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 1993. Т. 1. С. 464–481.

Беларусы. Т. 4: Вытокі і этнічнае развіццё / В.К.Бандарчык і інш. Мінск: Беларуская навука, 2001. С.

419.

Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową. Białorusini na tle przemian narodowych w

Europie Srodkowo-Wshodniej XIX stuliecia. Lublin, 2000.

“Prac, poświęconych problematyce narodowej jest bardzo mało. Co zrozumiałe, większym zainteresowaniem

badaczy cieszy się wiek XX niŜ XIX. Białorusini wciąŜ nie dysponują syntetycznym dziełem ujmującym w

jednym tomie początki formowania się białoruskiej odrębności narodowej w całym XIX stuleciu” (Radzik R.

Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową... S. 10).

сёньняшніх дасьледнікаў, і ўмоўны працэнт аб’ектыўнасьці, калі можна так

сказаць, быў тут усё ж значна вышэйшы, чым у многіх іншых кірунках

беларускай савецкай гістарыяграфіі. Апрача таго марксісцкі падыход мае

шмат агульнага з мадэрнізацыйнымі тэорыямі. Гэта прызнавалі й многія

заходнія аўтары, напрыклад, той жа Эрнэст Гелнэр. Тым болей што ў

марксісцкай тэорыі найбольш грунтоўна і па-сапраўднаму навукова

распрацавана якраз праблема пераходу ад фэўдальнага да капіталістычнага

грамадзтва, што адпавядае мадэрнізацыйнай тэорыі пераходу ад

традыцыйнага да сучаснага грамадзтва. Аднак галоўны недахоп марксісцкага

падыходу, на наш погляд, у залішняй канцэнтрацыі ўвагі на эканамічных

чыньніках і пэўным ігнараваньні сацыякультурных і дэмаграфічных

фактараў. У гэтым пляне мадэрнізацыйная парадыгма мае несумненныя

перавагі.

Даволі аднабакова разглядалася ў беларускай савецкай гістарыяграфіі

жыцьцё заходнебеларускай вёскі ў міжваенны пэрыяд. Галоўная ўвага

дасьледнікаў скіроўвалася на аналіз дзейнасьці Камуністычнай партыі

Заходняй Беларусі

. У польскай гістарыяграфіі жыцьцё сялян-беларусаў стала

адным з аспэктаў дасьледваньня ў працах Аляксандры Бергман, Ежы

Тамашэўскага, Крысьціны Гамулкі

. Гэтыя працы ўтрымліваюць багаты

факталягічны матэрыял, напісаныя дастаткова аб’ектыўна і на высокім

мэтадалягічным роўні.

У сучаснай беларускай гістарыяграфіі вылучаецца сваімі мэтадалягічнымі

падыходамі беластоцкая школа, якую ствараюць гісторыкі, аб’яднаныя вакол

Беларускага гістарычнага таварыства ў Польшчы. У навуковых працах Яўгена

Мірановіча, Алега Латышонка, Малгажаты Мароз, Мар’яна Семаковіча

разглядаюцца розныя аспэкты жыцьця беларускай вёскі ў разгляданы

храналягічны пэрыяд

. Асаблівую каштоўнасьць для айчыннай гістарыяграфіі

ўяўляюць сабраныя і апрацаваныя беластоцкімі навукоўцамі вельмі багатыя

матэрыялы вуснай гісторыі, якія адлюстроўваюць падзеі ХХ ст. вачыма

беларускага вясковага насельніцтва Беласточчыны

Асновай базы крыніц для дадзенага дасьледваньня паслужылі матэрыялы

Нацыянальнага гістарычнага архіву Беларусі ў Горадні і Дзяржаўнага архіву

Полуян В., Полуян Я. Революционное и национально-освободительное движение в Западной

Белоруссии. Минск, 1962; Полуян В. Революционно-демократическое движение в Западной Белоруссии

(1927–1939). Минск, 1978; Полуян В. Западная Белоруссия в период экономического кризиса 1929–1933

гг. Минск, 1991; Ладысев В.Ф. В борьбе за демократические права и свободы (из исторического опыта

Компартии Западной Белоруссии, 1926–1938 гг.). Минск: “Беларусь”, 1988.

Biergman A. Sprawy białoruskie w II Rzeczypospolitej. Warszawa, 1984; Gomółka Kr. Białorusini w II

Rzeczypospolitej // Zeszyty naukowe Politechniki Gdańskiej. Ekonomia XXX. Gdańsk, 1992; Tomaszewski J.

Z dziejów Polesia. Zarys stosunków społeczno-ekonomicznych. Warszawa, 1963; Tomaszewski J.

Rzeczpospolita wielu narodów. Warszawa, 1985; Ён жа. Mniejszości narodowe w Polsce w XX wieku.

Warszawa, 1991.

Мірановіч Я. Навейшая гісторыя Беларусі. Беласток, 1999; Latyszonek O., Mironowicz E. Historia

Białorusi od połowy XVIII do końca XX wieku, Białystok 2002. 330 s.; Moroz M. Krynica. Ideologia i przywódcy

białoruskiego katolicyzmu. Białystok, 2001; Mironowicz E. Politycy i społeczeństwo białoruskie II

Rzeczypospolitej wobec idei własnego państwa // Białoruskie Zeszyty Historyczne. 1998. № 9; Siemakowicz

M. ZałoŜenia programowe głównych obozów politycznych wobec szkolnictwa dla ludności białoruskiej w II

Rzeczypospolitej // Białoruskie Zeszyty Historyczne. 1998. № 9; Siemakowicz M. Spisy ludności a zagadnienia

narodowościowe z uwzględnieniem spraw szkolnictwa dla mniejszości białoruskiej w II Rzeczypospolitej //

Białoruskie Zeszyty Historyczne. 1998. № 10.; Siemakowicz M. Polityka polska wobec szkolnictwa

białoruskiego w okresie odbudowy państwowości polskiej // Białoruskie Zeszyty Historyczne. № 15. 2001.

Бежанства 1915 г. Беласток, 2000. 416 с.; У новай айчыне: Штодзённае жыццё беларусаў

Беласточчыны ў міжваенны перыяд. Беласток, 2001.

Гарадзенскай вобласьці. Што да ўсяго комплексу ўрадавых дакумэнтаў, які

зьмяшчае матэрыялы з гісторыі беларускай вёскі, дык тут пераважаюць

матэрыялы па эканамічнай і, у меншай ступені, сацыяльнай і палітычнай

гісторыі. Значна вузейшае кола крыніц датычыць культурнага разьвіцьця

сялянства, а тэксты, якія ўтрымліваюць зьвесткі пра самасьведамасьць

сялянаў, іх стаўленьне да навакольнай рэчаіснасьці, увогуле вельмі рэдкія

(асабліва ХІХ – пачатку ХХ ст.). У сваёй працы мы зьвярталі асаблівую ўвагу

на дакумэнты, складзеныя чыноўнікамі, што непасрэдна кантактавалі зь

сялянамі і дастаткова добра ведалі сытуацыю ў беларускай вёсцы. Зрэшты,

характар архіўных матэрыялаў абумоўлівала і сама спэцыфіка вясковага

жыцьця. У ХІХ – пачатку ХХ ст. беларуская вёска найчасьцей была аб’ектам

розных урадавых гаспадарчых і культурных пачынаньняў. А ў міжваенны час

заходнебеларуская вёска дынамічна абуджаецца да нацыянальнага жыцьця,

адкрыта бунтуе супраць урадавай палітыкі. Гэта ўжо ў сваю чаргу вызначае

палітычную скіраванасьць матэрыялаў мясцовых урадавых устаноў, іх

вялікую ўвагу да самаідэнтыфікацыі і палітычнай сьведамасьці беларускіх

сялян. Але падкрэсьлім, што нашай мэтай не было вывучэньне ўрадавай

палітыкі, а менавіта сацыякультурнае разьвіцьцё вёскі.

Па вялікім рахунку, мы маем сёньня гісторыю беларускай вёскі, напісаную

найперш з пункту гледжаньня элітаў — ці кіраўнічых, ці апазыцыйных. Гэта,

на наш погляд, датычыць і савецкіх дасьледваньняў, прысьвечаных

дарэвалюцыйнаму пэрыяду, хоць вонкава яны нібыта і прасякнуты

эгалітарысцкім духам. Калі ўзяць, напрыклад, работы па гісторыі Беларусі ХІХ

ст., то маштаб разгляду мінулага фактычна адпавядае таму, як бачыў

тагачасную рэчаіснасьць, скажам, віленскі генэрал-губэрнатар ці міністар

нутраных справаў імпэрыі, да якіх сьцякалася інфармацыя ад ніжэйшых

структур разгалінаванага дзяржаўнага апарату. Натуральна, што гісторык

мусіць зьвяртацца да гэтай велізарнай сваім аб’ёмам базы дакумэнтальных

крыніц і крытычна аналізаваць яе, каб ствараць гісторыю ў нацыянальным

агульнабеларускім маштабе. Аднак ён мае пры гэтым справу з ужо

выбудаванай канструкцыяй, дзе на некалькіх роўнях праведзены адбор і

адсеў інфармацыі. Таму менавіта мы сьведама імкнуліся ў дадзенай працы

грунтавацца на тых матэрыялах, якія складаліся мясцовымі ўраднікамі, што

непасрэдна кантактавалі зь вясковым асяродзьдзем. Нашай галоўнай задачай

была рэканструкцыя сялянскага бачаньня свайго жыцьця і грамадзтва, у якім

жыло гэтае сялянства.

Для рэканструкцыі эканамічнага жыцьця вёскі ў царскія часы найбольш

карысныя гаспадарчыя інвэнтары маёнткаў. Пры ўмове неблагой

захаванасьці яны дазваляюць ствараць мадэль яе эканамічнага разьвіцьця з

дынамікай зьменаў на працягу даволі вялікіх храналягічных адрэзкаў.

Таксама вельмі пэрспэктыўны кірунак дасьледваньняў — вывучэньне

сялянскай дворагаспадаркі, што выдатна прадэманстраваў у сваёй працы

В.Насевіч. Важна адзначыць, што гаспадарчыя інвэнтары зьмяшчаюць

таксама зьвесткі дэмаграфічнага характару. Але найбольш грунтоўна

дэмаграфічныя працэсы знайшлі адлюстраваньне ў царкоўных мэтрычных

кнігах і матэрыялах рэвіскіх (“ревизских”) перапісаў. Гэтыя матэрыялы, пры

ўмове дастатковай захаванасьці, дазваляюць змадэляваць працэс

дэмаграфічнага разьвіцьця, а таксама асьвятліць сацыяльную структуру

вясковага насельніцтва на роўні мікрарэгіёну. Мэтрычныя кнігі

адлюстроўваюць у пэўнай ступені прасторавыя парамэтры лякальнага

сялянскага сьвету і даюць магчымасьць, праўда ў абмежаванай ступені,

рэканструяваць складаную сетку сацыяльных узаемадачыненьняў. Асабліва

пэрспэктыўнае комплекснае вывучэньне названых крыніц.

Сацыяльнае жыцьцё беларускай вёскі, якое ўлучае ў свой зьмест

узаемадачыненьні людзей, іх паводзіны у розных сытуацыях, канфлікты,

знаходзіць больш поўнае і шматбаковае асьвятленьне ў канцы ХІХ – на

пачатку ХХ ст. у матэрыялах валасных і міравых судоў, пасярэднікаў і земскіх

начальнікаў, павятовых зьездаў і губэрнскіх па сялянскіх справах

прысутнасьцях, павятовых і губэрнскіх землеспарадкавальных камісій. Гэты

велізарны масіў крыніц ужо дазваляе навукоўцу з большым ці меншым

посьпехам рэканструяваць мікрасацыяльную рэчаіснасьць, ставіць і шукаць

адказы на пытаньні пра асаблівасьці мэнтальнасьці вясковых жыхароў. Разам

з тым, інфармацыя пра гаспадарчае жыцьцё вёскі становіцца больш сьціплай

і разрозьненай. Натуральна, што падобнага тыпу дасьледваньне патрабуе

апрацоўкі, у тым ліку й матэматычнай, вялізнай колькасьці архіўных

дакумэнтаў, якія да таго ж напачатку неабходна адшукаць (найцікавейшыя

дакумэнты часта трапляюць на вока зусім выпадкова). Менавіта надзвычай

высокая працаёмістасьць — істотная спэцыфічная рыса мікрагістарычнага

дасьледваньня.

Безумоўна, асаблівую каштоўнасьць вынікам лякальных дасьледваньняў

надае параўнаньне зь сярэднестатычнымі паказьнікамі большых рэгіёнаў і, у

нашым выпадку, усяго беларускага этнічнага абшару. Мікрааналіз не павінен

быць адарваны ад агульнага гістарычнага кантэксу. Трэба добра разумець,

што менавіта зь мірыядаў нязначных, здавалася б, учынкаў звычайных

людзей фармуюцца тыя самыя макраструктуры, якія становяцца аб’ектам

гістарычнага вывучэньня у нацыянальным і міжнацыянальным маштабах.

Увогуле, мікрагістарычныя дасьледваньні даюць вельмі багатую глебу для

параўнаньня. Прычым гэта асабліва актуальна для беларускай рэчаіснасьці зь

яе фэномэнам полікультурнасьці. Менавіта на лякальным роўні вельмі

пэрспэктыўным уяўляецца параўнаўчы аналіз суседніх і блізкіх паводле

прыроднага асяродзьдзя мікрарэгіёнаў з розным паводле этнічнага

паходжаньня і канфэсійнай прыналежнасьці насельніцтвам. Натуральна, што

вынікі яго будуць мець пэўнае значэньне толькі для гэтага рэгіёну, але яны без

сумневу будуць вельмі карыснымі ў правядзеньні больш маштабных

дасьледваньняў. Ды гэта і ёсьць адна з найважнейшых задач мікрагісторыі —

узбагаціць і скарэктаваць нашыя веды, атрыманыя на макрароўні.

Асабліва цікавы пэрыяд для мікрагістарычных дасьледваньняў

заходнебеларускай вёскі — 1920-я гады. Гэта быў час, калі беларускае

сялянства актыўна далучылася да надлякальных нацыянальных і палітычных

працэсаў. Вывучаючы гэта, можна зьвярнуцца да трох асноўных корпусаў

крыніц: дакумэнты мясцовай польскай адміністрацыі, беларускі друк і

матэрыялы “вуснай гісторыі”.

Важную ролю ў нашай працы адыгралі таксама ўспаміны сучасьнікаў.

Вельмі грунтоўныя ўспаміны пра беларускую вёску другой паловы ХІХ ст.

належаць Адаму Багдановічу, бацьку выдатнага паэта Максіма Багдановіча

А.Багдановіч належаў да ліку першых выхадцаў зь беларускага сялянства,

якія здолелі дамагчыся сацыяльнага посьпеху. У яго ўспамінах

фундамэнтальна і, па сутнасьці, усебакова разгледжана жыцьцё

парэформавай беларускай вёсцы. У кнізе выдатнага беларускага гісторыка

М.Улашчыка разглядаецца больш позьні пэрыяд — канец ХІХ і пачатак ХХ

ст.

Гэтая праца, як мы ўжо вышэй адзначалі, ёсьць найкаштоўнейшай

крыніцай, бо пераважна пабудавана на асабістых успамінах аўтара. Жыцьцё

заходнебеларускай каталіцкай вёскі пачатку ХХ ст. вельмі яскрава й

калярытна адлюстравана ва ўспамінах беларускага дзеяча з Сакольшчыны

Баляслава Грабінскага

. Шмат цікавых фактаў утрымліваюць успаміны

беларускіх дзеячоў Янкі Жамойціна і Станіслава Грынкевіча

Вельмі шмат каштоўнай інфармацыі пра жыцьцё сялянства на пачатку ХХ

ст. зьмяшчаюць беларускія газэты “Наша Ніва” і “Bielarus”, якія адрасаваліся

ўласна чытачу сялянскага паходжаньня і друкавалі матэрыялы, дасланыя

вясковымі карэспандэнтамі. Тое ж характэрна для заходнебеларускіх газэт

міжваеннага часу. Намі таксама дастаткова шырока выкарыстаныя

друкаваныя статыстычныя зьвесткі — найперш матэрыялы перапісу 1897 г.

Істотную дапаможную ролю ў правядзеньні дасьледваньня адыгралі таксама

матэрыялы вуснай гісторыі. Гэтыя матэрыялы зьбіраліся аўтарам пад час

палявых дасьледваньняў у вёсках Берштаўскага ды Парэцкага сельсаветаў

Гарадзенскага раёну.

Багдановіч А. Мои воспоминания // Нёман. 1984. № 5. С. 7–69; № 6. С. 38–89; № 7. С. 21–87; № 8. С.

67–136.

Улашчык М. Была такая вёска. Гістарычны нарыс. Мінск, 1989.

Грабінскі Б. Сакольшчына – Горадня – Вільня // ARCHE. № 5. 2000.

Грынкевіч С. Зацемкі // Вяртанне да сваіх. Беласток, 1999; Жамойцін Я. З перажытага // Лёс аднаго

пакалення. Беласток, 1996.

РАЗЬДЗЕЛ ІІ

ПРАЦЭСЫ МАДЭРНІЗАЦЫІ

БЕЛАРУСКАЙ ВЁСКІ

Гаспадарка і дэмаграфія

Знайсьці дакладны адказ на пытаньне, калі распачаліся працэсы

мадэрнізацыі беларускай вёскі, даволі складана. Несумненна тое, што ў

сярэдзіне ХІХ ст. гэтыя працэсы былі яшчэ малазаўважнымі. У тэхналягічным

пляне звычайная сялянская гаспадарка ў Беларусі напярэдадні рэформы 1861

г. мала адрозьнівалася ад той, што існавала на пачатку станаўленьня

фальваркова-прыгоньніцкай сыстэмы (а калі адрозьнівалася, дык хутчэй за

ўсё ў горшы бок). У цэлым нязначную ролю ў жыцьці прыгоннай вёскі

адыгрывалі тавары прамысловай вытворчасьці. Але сялянская гаспадарка ня

мела абсалютна натуральнага характару. Існавалі здаўна сфармаваныя

лякальныя рынкі з спэцыялізацыяй асобных вёсак і вельмі важнай роляй

мястэчак. Тое, што А.Багдановіч пісаў пра родныя Халопенічы, было

характэрным для ўсіх тагачасных мястэчак Беларусі: «Гэтае мястэчка —

маленькі гандлёвы цэнтар для акругі вёрстаў 15–20, куды збывалі прадукты

сваёй працы сяляне суседніх вёсак (хлеб, лён, дровы, лучыну, быдла, птушку), і

запасаліся тут “крамным, або кромным” (куплёным) таварам для

задавальненьня сваіх асноўных патрэбаў (соль, алей, дзёгаць, посуд гліняны,

бляшаны, драўляны; сякая-такая мануфактура і самая простая галянтарэя),

дзе карысталіся паслугамі рамесьнікаў: кавалёў, шаўцоў і краўцоў; дзе

напоўніцу задавальнялі свае рэлігійныя пачуцьці — у царкве або касьцёле — і

дзе напіваліся гарэлкай, мёдам, півам — у панскай карчме і ў незьлічоных

дробных, беспатэнтных шынкох»

. Абсалютная большасьць патрэбных

вясковаму гаспадару і яго сям’і рэчаў выраблялася ў межах такой акругі з

цэнтрам у мястэчку. Гэтая сыстэма функцыянавала ўжо цягам стагодзьдзяў. У

некаторых мясцовасьцях нават жалезныя нарожнікі для сохаў і сякеры

выраблялі ў архаічных вясковых руднях сяляне-руднікі

Пры гэтым дарэформавая сельская гаспадарка Беларусі была цесна

зьвязаная з гарадзкім і замежным рынкамі. Праўда, на замежны рынак

працавалі пераважна шляхоцкія фальваркі. Сяляне ж ў гэтых абменах

удзельнічалі хутчэй пад прымусам. Там, дзе існавала чыншавая або аброчная

сыстэма, вяскоўцы самастойна выходзілі на рынак. Але з прычыны яго

«Это местечко, служащее маленьким торговым центром для округи верст в 15–20, куда сбывали

продукты сваего труда крестьяне соседних деревень (хлеб, лен, дрова, лучину, скот, птицу), и запасались

здесь “крамным, или кромным” (лавочным) товаром для удовлеторения своих несложных потребностей

(соль, олей, деготь; посуду глиняную, жестяную, деревянную; кое-какую мануфактуру и простейшую

галантерею), где удовлетворяли свои потребности в ремесленном труде: кузнечном, сапожном и

портяжном; где питали всласть свои религиозные чувства — в церкви или костеле — и где напивались

водкой, медом, пивом — в панской корчме и в бесчисленных мелких, беспатентных шинках»

(Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1994. № 5. С. 25).

Яшчэ ў 1824 г. недалёка ад губэрнскае Горадні архаічным рудным промыслам займаліся жыхары

вёсак Старая й Новая Руды, якія выраблялі ў год 200 насошнікаў і 100 сякер на патрэбы навакольных

вёсак (НГАБ у Горадні, ф.1, воп. 2, спр. 518, арк. 32 адг. [Статыстыка за 1824 г.]) Але ўжо ў сярэдзіне

ХІХ ст. сялянскія рудні спынілі сваё існаваньне, што сьведчыла пра паступленьне на мясцовы рынак

прывазнога жалеза.

неразьвітасьці яны часам добраахвотна аддавалі перавагу паншчыне.

Нярэдка сялянскай сям’і лягчэй было адпрацаваць два ці тры дні на тыдзень у

фальварку, чым заплаціць грашовую зямяншчыну (так называўся звычайна

чынш, які сяляне плацілі наўзамен паншчыны). Цікава, што часта прычынай

больш актыўнага ўдзелу сялянаў у рынкавых абменах была слабая зерневая

гаспадарка і дрэнныя глебы, асабліва ў лясных вёсках. Актыўнасьцю

вылучаліся і жыхары прырэчных вёсак, якія сплаўлялі лес ды іншыя тавары

на даволі вялікія адлегласьці. П.Баброўскі слушна адзначаў: “Багаты на

неабсяжныя пашы абшар Палесься і лясістыя мясьціны Белавескай,

Гарадзенскай і Рудзкай пушчаў населеныя больш заможнымі, чым беднымі

сялянамі; дабрабыт і дастатак заўважныя таксама ў вёсках, разьмешчаных па

вялікіх суднаходных рэках”. Пра агульную ж неразьвітасьць рынку сьведчыла

наступнае выказваньне П.Баброўскага: “Багацьце тутэйшых сялянаў ня

гэтулькі ў запасе грошай, як у запасе хлеба і сена”

Адмена прыгоннай залежнасьці дазволіла той час, які раней сяляне трацілі

на адпрацоўку паншчыны, аддаць уласнай гаспадарцы. Праўда, можна было

яго й проста прагуляць. Усё залежала ад асабістага выбару кожнага

гаспадара. Але неабходнасьць выплочваць дзяржаве выкупныя плацяжы

замест ранейшай паншчыны ўсё ж падштурхоўвала вясковых жыхароў да

большай актыўнасьці на рынку, чым раней. Натуральна, што пасьля адмены

прыгону сяляне атрымалі і больш свабоды ў прыняцьці гаспадарчых

рашэньняў. Як і наколькі хутка гэта адбілася на сялянскай гаспадарцы,

адказаць ня так і проста. Зь зьнікненьнем паншчыны зьнікаюць і

гаспадарчыя інвэнтары, якія даволі падрабязна адлюстроўвалі эканамічны

стан сялянаў. Праўда, вядомы этнограф Адам Кіркор пісаў: “Паляпшэньне

дабрабыту сялян вельмі прыкметнае. Ды яно інакш і быць ня можа. Даўней

селянін зьбіраў ураджай, калі ў абшарніка восеці ўжо былі поўныя, — цяпер

часта, наадварот, абшарнік мусіць чакаць, пакуль сяляне ўсё сваё зьбяруць з

поля <...> Што да спосабаў апрацоўкі зямлі, дык хоць сяляне й трымаюцца

яшчэ пераважна былой сыстэмы, мала дбаючы пра ўдасканаленьні, але ёсьць і

такія, што ўжо набылі малатарні, чысьцяць сваю ворную зямлю, старанна

угнойваюць яе, сеюць канюшыну і ахвотна бяруць прыклад з буйных

землеўласьнікаў”

Адным з прыярытэтаў пасьлярэформавага разьвіцьця беларускай вёскі

становіцца зацятая барацьба сялянаў з сваімі былымі ўладальнікамі за зямлю.

Паспрабуем разгледзець гэта на прыкладзе сялянаў мястэчка Скідзель

Гарадзенскага павету. Устаўная грамата, якая рэгулявала зямельнае

пытаньне, была ўведзена ў маёнтку Скідзель (належаў княскаму роду

“Богатое обширными пастбищами пространство Полесья и лесистые места Беловежской, Гарадзенской

и Рудской пущ населены более зажиточными чем бедными крестьянами; достаток и изобилие

замечаются также в деревнях, расположенных по большим судоходным рекам” ...“Богатство здешних

крестьян состоит не столько в запасе денег, сколько в запасе хлеба и сена” (Бобровский П. Материалы

для географии и статистики... Т. 1. С. 813).

“Улучшение благосостояния крестьян весьма заметно. Да оно иначе и быть не может. Прежде

крестьянин собирал жатву, когда у помещика овины уже были полны, — теперь часто, наоборот,

помещик должен ожидать, пока крестьяне все свое соберут с поля <...> Что касается способов обработки

земли, то хотя крестьяне и держатся еще большею частью прежней системы, мало заботясь об

улучшениях, но есть и такие, которые уже завели у себя по деревням молотилки, очищают свои

пахотные поля, старательно удобряют их, сеют клевер и охотно подражают крупным землевладельцам”

(Киркор А. Живописная Россия: Отечество наше в его зем., ист., плем., экон. и быт. значении: Литов. и

Белорус. Полесье: Репринт. Воспроизведение изд. 1882 г. 2-е изд. Минск: БелЭн, 1994. С. 214).

Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст

Подождите немного. Документ загружается.