Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ

Подождите немного. Документ загружается.

Чацьвярцінскіх) 12 сьнежня 1862 г. бяз згоды былых прыгонных. Паводле яе,

сяляне мястэчка атрымалі звыш 530 дзес. зямлі, у тым ліку болей 9 дзес.

сядзібнай зямлі, 460 дзес. ворыва, звыш 19 дзес. выгану, а 61 дзес. лясных

сенакосаў дасталася ім у агульнае карыстаньне з панам

. У верасьні 1864 г.

тут працавала паверачная камісія. Князь Станіслаў Чацьвярцінскі скардзіўся,

што чыноўнікі няправільна запісалі ў катэгорыю нязручнай для апрацоўкі 106

дзес. сялянскай зямлі (тым самым, на яго думку, была заніжаная вартасьць

нададзенай вяскоўцам зямлі) і патрабаваў перагляду пытаньня. Паверачная

камісія вярнула яму частку земляў і зьменшыла зямельны надзел скідзельцаў.

Цяпер сялянам належалі 13,5 дзес. сядзібнай зямлі, 236 дзес. ворыва, 46 дзес.

сенажацяў, 19 дзес. выгану, 20 дзес. “няўдобіцы”, 70 дзес. пералогу і 12,5 дзес.

агульнага з панам лесу

. Адначасова скідзельскія сяляне спрачаліся за 3 дзес.

выгану і зь мясцовымі габраямі. Беларусы нават абгарадзілі гэты ўчастак, каб

не дапусьціць туды іхнай жывёлы.

У чэрвені 1870 г. павятовы міравы зьезд зноў разглядаў спрэчку

скідзельскіх сялянаў з Чацьвярцінскімі і пакінуў пастановы паверачнай камісіі

бязь зьменаў. У 1875 г. былі складзены новыя пляны зямель, зацьверджаныя

губэрнскай па сялянскіх справах прысутнасьцю. Сялянам Скідзеля цяпер

належала 377 дзес. зямлі, у тым ліку 13,5 дзес. сядзібнай, 164 дзес. ворыва,

106 дзес. пералогу (абкладалася падаткам толькі траціна гэтай зямлі, бо сяляне

апрацоўвалі яе раз у тры гады), 53 дзес. сенажацяў, 12 дзес. зямлі,

падараванай панам адстаўным салдатам, 29 дзес. выгану. Апрача таго,

скідзельскія сяляне маглі карыстацца агульным зь іншымі жыхарамі мястэчка

(габраямі й татарамі) выганам у 15,5 дзес. і 14 дзес. “няўдобіцы”

. Усяго

выкупным плацяжом абкладалася 221 дзес. зямлі., па 90 капеек зь дзесяціны.

Праўда, неўзабаве чыноўнікі далучылі да іх яшчэ 9 дзес. зямлі, “знойдзеных

пры складаньні новага пляну”

. Выкупныя плацяжы сялян мястэчка ў выніку

склалі 205 руб. 55 кап. у год. Агароднікі, якія ня мелі ворыўных зямельных

надзелаў, павінны былі выплочваць у год па 2,72 руб. Агульная выкупная

пазыка сялянам з боку дзяржавы была ацэненая сумай 3471 руб. Сяляне

падпісаць гэты дакумэнт зноў жа адмовіліся.

Што ў выніку зьмянілася для скідзельскіх сялянаў з часоў паншчыны?

Паводле інвэнтару 1845 г., жыхары мястэчка мелі ў сваім карыстаньні 447

дзес. зямлі, у тым ліку каля 18 дзес. сядзібнай зямлі, 368 дзес. ворыва і 61

дзес. сенакосу

. Акрамя адпрацовачных павіннасьцяў, яны плацілі

ўладальніку ў год 69 руб. аброку. Цяпер зямельныя надзелы зьменшыліся, а

грашовыя выплаты павялічыліся ў 3,5 раза. Калі зыходзіць з гэтых лічбаў, дык

рэформа, як і сьцьвярджала савецкая гістарыяграфія, для жыхароў Скідзеля

не была справядлівай і надта ўжо выгаднай. Магчыма, сваю ролю адыграў той

факт, што ўладальнікі Скідзеля браты Станіслаў і Георгі Чацьвярцінскія былі

цалкам ляяльнымі да расійскай улады і, больш за тое, зьяўляліся

высокапастаўленымі імпэрскімі чыноўнікамі. Зрэшты, мы можам ня ведаць

усіх дэталяў на падставе даступных нам матэрыялаў. Але, на шчасьце,

НГАБ у Горадні, ф. 48, воп. 1, спр. 7, арк. 16 адг. [Аб надзяленьні зямлёй сялян мястэчка Скідзель.

1867–1886 гг.].

НГАБ у Горадні, ф. 48, воп. 1, спр. 7, арк. 23 адг.

НГАБ у Горадні, ф. 48, воп. 1, спр. 7, арк. 2 адг.

“найденных при составлении нового плана” (НГАБ у Горадні, ф. 48, воп. 1, спр. 7, арк. 2 адг.).

НГАБ у Горадні, ф. 96, воп. 1, спр. 1267. Інвэнтар маёнтку Скідзель за 1845 г.

захаваўся дакумэнт, які адлюстроўвае погляд самых скідзельскіх сялянаў на

гэтыя падзеі. У кастрычніку 1875 г. Андрэй Покаш, Сьцяпан Трусь і Давыд

Сяўрук ад імя скідзельцаў напісалі прашэньне ў Гарадзенскі міравы зьезд. Мы

палічылі патрэбным прывесьці яго тэкст:

«Аб забраных землях і ўгодзьдзях ад нас і давернікаў нашых князем

Чацьвярцінскім мы ўвесь час скардзіліся вярхоўным уладам і напярэдадні ў

1860 г. ягамосьці імпэратару і пакорлівая скарга наша была з дапамогай

міністра нутраных справаў перададзеная віленскаму генэрал-губэрнатару, а

гэты апошні ад 11 сакавіка 26 чэрвеня, 11 кастрычніка 1861 г. за № 1862,

4864 і 8203 патрабаваў зьвесткі павятовага маршалка і грамадовага

пасярэдніка тагачаснага 4-га участку Гарадзенскага павету, якія і

дастаўленыя былі ад маршалка 5 студзеня 1862 г. за № 3 і грамадовым

пасярэднікам князем Любецкім 9 сакавіка 1862 г. з актам, складзеным у гэтай

справе 1861 году лістапада 24 дня разам з павятовым спраўнікам Магнусам, і

тым актам дадзена было нам права завесьці іск судовым парадкам. Паводле

іску да князя Чацьвярцінскага аб зямлі, сенажацях і ўгодзьдзях Урадавы

Сэнат 16 траўня 1874 г. указам абвесьціў нам на падставе палажэньня 19

лютага 1861 г. аб губэрнскіх і павятовых установах па сялянскіх справах не

даходзіць да разгляду судовых месцаў па 2-м пункце найвышэйшага загаду 11

ліпеня 1863 г., чым даў права дамагацца забраных у нас земляў у сялянскіх

установах. На падставе чаго мы разам з гэтым падалі ў Гарадзенскую

аб’яднаную палату крымінальнага і грамадзянскага суду прашэньне, каб яна

выслала зьезду арыгінальнае справаводзтва, у якім ёсьць дакумэнты пра

землі, забраныя ад нас князем Чацьвярцінскім, а менавіта: тры прывілеі

каралёў польскіх 1) аркуш справы 7 зь перакладам да аркуша справы 13; 2) з

аркуша справы 14 да аркуша справы 19 зь перакладам і 3) з аркуша справы

20 да 26 зь перакладам, а) з аркуша справы 27 да 50 эканамічныя

інвэнтарныя вопісы 1675 і 1680 г. зь перакладамі і б) з аркуша справы 50 да

112 хатнія дакумэнты, якія сьведчаць пра тое, што мы маем поўнае права, як

і іншыя цяпер мяшчане, прадаваць нададзеныя нам польскім каралём землі

адзін аднаму і пабочным асобам з платаю за іх пакупніком у гарадзкі даход, а

тады Скідзельскую эканомію чыншу, які бачны з згаданых вышэй дакумэнтаў

і з інвэнтару Гарадзенскай эканоміі ў прысутнасьці каралеўскіх камісараў,

складзенага з апісаньнем земляў у наступным парадку: на Гарадзенскай

вуліцы мястэчка Скідзель 13 пляцаў, зь іх 1 вольны пад багадзельню,

Язерскай — 20, Віленскай — 19

, Наваградзкай — 10, Луненскай — 6

на гэтай жа вуліцы пакінутыя два пляцы пад дзіцячую школу, і Котранскай —

пляцаў. Іншыя прыналежныя землі апісаныя ў тым інвэнтары і ўвалокі

зямлі местачковай. На моцы прывілею, дадзенага каралём Уладзіславам IV

месяца верасьня 5 дня 1647 г., у Саколцы ім валодаюць “карыстаюцца 24

Астропаўскімі ўвалокамі зямлі, гэтыя ўвалокі дзеля неўрадлівасьці зямлі мы

дазволім ім (г.зн. мяшчанам) разьбіць на маргі і паміж сабой бяз крыўды

падзяліць”. У Малым Каралёве яны валодаюць 12 увалокамі, у Мількаўшчыне,

у Плытніцы валодаюць 20 увалокамі, у Глінянах — 2-ма і Павел Казейка — 2-

ма. Затым на моцы прывілею ў Белякоўшчыне 14 увалок “засьценкі і маргі”.

Пры Астропаўскіх увалоках ва ўрочышчы Палькоўшчына ў Старыне яны

валодаюць сенажацямі ў колькасьці 52 маргі, пры малым Карашаве

валодаюць 8 маргамі, пры рацэ Пыра 11 маргамі сенажаці. Агульная сума,

якая належыць з м. Скідаль за пляцы, маргі, арэнду, млын, увалокі і

засьценкі, — 480 коп 35 грошаў, з гэтага ліку 14 літоўскіх грошаў належыць

войту для атрыманьня квітанцыі пры ўнясеньні местачковага чыншу. Апошні

інвэнтар апісаных земляў, якія нам належаць, адбыўся 1791 г. кастрычніка 7

дня; а затым усёй зямлі зь сенажацямі было ва ўладаньні нашым больш за 80

увалок, лічачы на кожную увалоку па 30 маргоў, што складзе 2400 маргоў зь

ліку ўсёй зямлі. Князь Чацьвярцінскі пакінуў у нашым і давернікаў нашых

уладаньні ня больш за 3 дзесяціны, а астатнюю зямлю забраў і зрабіў сваёй

уласнасьцю і пабудаваў на ёй фальваркі. З прычыны таго, што Урадавы Сэнат

прызнаў справу нашую з князем Чацьвярцінскім не падсуднай, крыўда ж

нашая вельмі добра бачная, таму што мы і давернікі нашыя не атрымалі

нават з уласных земляў, якія замененыя 3 дзесяцінамі, але адмовіліся ад

прапанаваных князем Чацьвярцінскім 300 дзесяцінаў зямлі пры праверачнай

камісіі, таму што няўдобіца і таму што справа нашая, заведзеная судовым

парадкам, не была яшчэ дазволеная. Цяпер жа, калі набліжаецца час

абмежаваньня нашых земляў, шчыра просім зьезд грамадовых пасярэднікаў

разгледзець гэтую справу, накіраваную Аб’яднанаю палатаю, і зрабіць

належнае распараджэньне аб надзяленьні нас і давернікаў нашых паводле

закону і правілаў 26 сакавіка 1869 г. надзелам, паказаным па інвэнтары,

складзеным князем Чацьвярцінскім у 1846 г. для кожнага гаспадара па 11

дзесяцін з сажнямі ворнай, у іншым разе ня ў стане будзем пракарміцца, бо

ўсё нашае існаваньне залежыць ад хлебаробства»

«Об отнятых землях и угодиях от нас и верителей наших Князем Четвертинским мы постоянно

жаловались Верховным властям и накануне в 1860 г. Государю императору и всеподданейшая жалоба

наша была посредством Г. Министра Внутренних Дел препровождена Г.Виленскому Генерал-

Губернатору, а сим последним от 11 марта 26 июня, 11 октября 1861 г. за № 1862, 4864 и 8203

требовались сведения Г.Уездного Предводителя Дворянства и Мирового Посредника в то время 4

участка Гродненского уезда, которые и доставлены были от Предводителя 5 января 1862 г. за № 3 и

Мировым Посредником Князем Любецким 9 марта 1862 г. с актом, составленным 1861 года ноября 24

дня вместе с Уездным Исправником Магнусом по сему делу и тем актом представлено было нам право

завести иск судебным порядком. По иску с князем Четвертинским о земле, сенокосах и угодиях

Правительствующий Сенат от 16 мая 1874 г. указом объявил нам на основании положения 19 февраля

1861 г. о Губернских и Уездных по крестьянским делам учреждениях не доходит да разсмотрения

Судебных мест по 2 пункту Высочайшего повеления 11 июля 1863 г., чем предоставил право искать в

крестьянских учреждениях отобранных от нас земель. На основании чего мы вместе с сим подали в

Гродненскую соединенную палату Уголовного и Гражданского суда прошение, дабы она выслала в Съезд

подлинное делопроизводство, в котором имеются документы о землях, отобранных от нас князем

Четвертинским, а именно: три Привилегии Королей Польских 1) Лист дела 7 с переводом до листа дела

13 2) с листа дела 14 до листа дела 19 с переводом и 3) с листа дела 20 до 26 с переводом, а) с листа дела

27 до 50 экономические инвентарные описи 1675 и 1680 г. с переводами и б) с листа дела 50 по 112

домашние документы, удостоверяющие о том, что мы имеем полное право как и прочие ныне мещане

продавать жалованные нам польским королем земли один другому и посторонним лицам с платою за

оные покупателем в городской доход, а тогда Скидельскую экономию чинша, каковой виден из

вышесказанных документов и из инвентаря Гарадзенской экономии в присутствии Королевских

коммисаров составленного с описанием земель в следующем порядке: на Гарадзенской улице местечка

Скидель 13 плацев из них 1 свободный под богодельню, Езерской 20, Виленской 19

, Новогрудской

10, Луненской 6

, на этой же улице оставлены два плаца под детскую школу и Котржанской 7

плацев. Другие принадлежащие земли описаны в том инвентаре и уволоки земли местечковой. В силу

привилегии дарованной Королем Владиславом IV месяца Сентября 5 дня 1647 г. в Соколке данной

владеют “пользуются 24 Остроповскими уволоками земли, эти уволоки по причине безплодности земли

мы позволим им (т.е. мещанам) разбить на морги и между собой безобидно поделить”. В малом Королеве

они владеют 12 уволоками в Мильковщине в Плытнице владеют 20 уволоками, в Глинянах 2-мя и Павел

Казейко 2-мя. Затем в силу привилегии в Беляковщине 14 уволок “застенки и морги”. При Остроповских

уволоках в урочище Пальковщизна в Старжине они владеют сенокосами в количестве 52 морга, при

малом Карашеве владеют 8 моргами, при реке Пыра 11 моргами сенокоса. Общй итог суммы, следуемой

с М.Скидель за плацы, морги, аренду, мельницу, уволоки и застенки 480 коп. 35 грошей, из числа этих

Цытаваны ліст сьведчыць пра даволі высокі ровень юрыдычнай

сьведамасьці скідзельскіх сялянаў. Прынамсі, адзін з аўтараў ліста — Вікенці

Покаш — ужо жыў на той час у Горадні і меў уласны дом на Сафійскай

вуліцы. У ліпені 1876 г. ён і Клімент Жук зноў напісалі прашэньне прыблізна

такога ж зьместу. Але просьба скідзельцаў не была нават разгледжаная, бо

“вяртаньне земляў польскіх каралёў знаходзіцца па-за кампэтэнцыяй міравога

зьезду”. Безумоўна, дадзены сюжэт нельга лічыць характэрным для тагачаснай

беларускай вёскі. Скідзельскія сяляне, якія, праўда, лічылі сябе мяшчанамі,

апэлявалі да даўнейшай гісторыі — часу эканамічнага росквіту беларускага

мяшчанства і каралеўскіх прывілеяў. Але абсалютная бальшыня вясковых

грамадаў у парэформавы пэрыяд вяла зацятую барацьбу за зямлю з сваімі

былымі ўладальнікамі. Прычым ішла гэтая барацьба зь пераменным

посьпехам, і часам сяляне тут выступалі ня толькі ў ролі бездапаможных

ахвяраў.

Несумнеўна, зьмены да лепшага ў парэформавай беларускай вёсцы

адбываліся вельмі павольна. І ўсё ж на працягу другой паловы ХІХ ст.

сялянская гаспадарка Беларусі дасягнула даволі істотных посьпехаў, што

адлюстравана ў матэрыялах урадавай статыстыкі. Паводле падлікаў

В.Панюціча, у 60–90-х гадох ХІХ ст. сярэдні штогадовы збор збожжа на

сялянскіх надзельных землях Беларусі павялічыўся болей як у два разы

, а

сярэдняя ўраджайнасьць узрасла з 24 да 36 пудоў зь дзесяціны, або ў 1,5

раза

. Гэтаму спрыяла пашырэньне пасеваў бульбы, кармавых траваў,

выкарыстаньне лепшых прыладаў працы. Праўда, даволі складана

дасьледваць працэс тэхнічнага пераўзбраеньня беларускага селяніна ў

акрэсьлены пэрыяд, бо набыцьцё ім новых земляробчых прыладаў нідзе не

фіксавалася.

Галоўнай зьменай у тэхналёгіі земляробчай працы стала выкарыстаньне ў

сялянскай гаспадарцы плуга замест архаічнай сахі. Згодна з дадзенымі

В.Панюціча, на пачатку другога парэформавага дзесяцігодзьдзя з 290

дасьледваных валасьцей Беларусі плугі й бароны з жалезнымі зубамі

сустракаліся ў сялянаў толькі 12 зь іх. М.Улашчык пісаў пра жыхароў сваёй

роднай вёскі Віцкаўшчына, заснаванай ў 1883 г. заможнымі сялянамі, што

грошей следует 14 литовских грошей войту для получения квитанции при внесении местечкового

чинша. Последний инвентарь описанных земель нам принадлежащих состоялся 1791 г. Октября 7 дня; а

затем всей земли с сенокосами состояло во владении нашем более 80 уволок, считая на каждую уволоку

по 30 моргов, что составит 2400 моргов из числа всей земли. Князь Четвертинский оставил в нашем и

верителей наших владении не более 3 десятин, а остальную отнял и обратил в свою собственность и

построил на оной фольварки.

В виду того, что Пр. Сенат признал дело наше с князем Четвертинским не подсудным обида же наша

ясно видна, потому что мы и верители наши неудостоились даже из собственных земель который

заменен з десятинами, а отказались от предлагаемых князем Четвертинским 300 десятин земли при

поверочной Коммисии потому что неудобна и потому что дело наше заве денное судебным порядом не

было еще разрешено. Ныне же когда приближается время к ограничению наших земель, а потому

покорнейше просим съезд ГГ Мировых Посредников разсмотреть подлинное дело, препровожденное

Соединенною Палатою и сделать зависящее распоряжение о наделении нас и верителей наших согласно

закону и Правил 26 Марта 1869 г. наделом показанным по инвентарю, составленному Князем

Четвертинским в 1846 г. для каждого домохозяина по 11 десятин с саженями пахотной, в противном

случае не в состоянии будем прокормиться ибо все наше существование зависит от хлебопашества»

(НГАБ у Горадні, ф. 48, воп. 1, спр. 7, арк. 33–34 адг.).

Гісторыя сялянства Беларусі са старажытных часоў да нашых дзён. Т. 2. Мінск, 2002. С. 168.

Панютич В.П. Социально-экономическое развитие белорусской деревни в 1861–1990 гг. Минск, 1990.

С. 353.

разам купілі панскі маёнтак: “У час заснаваньня Віцкаўшчыны сяляне

карысталіся характэрнымі прыладамі эпохі прыгону: аралі сахой, скарадзілі

драўлянай бараной з драўлянымі зубамі, жалі сярпом, касілі касой, малацілі

цэпам, веялі веялкай або шуфлем, бульбу садзілі рыдлёўкаю, капалі таксама

рыдлёўкаю, акучвалі матыкаю”

. Але ў сярэдзіне 90-х гадоў ХІХ ст. ужо з

кожных 100 гаспадарак апрацоўку зямлі плугам шырока практыкавалі ў

Гарадзенскай губэрні 25 гаспадароў, у Менскай — 21, у Віцебскай — 19, у

Магілеўскай — 17

. Паводле дадзеных А.Р.Бухаўца, у 1910 г. у сялянскіх

гаспадарках Беларусі жалезныя плугі складалі 36,4 % усіх прыладаў для

ўзворваньня глебы, а жалезныя і драўляныя з жалезнымі зубамі бароны —

34 %

. М.Улашчык пісаў пра жыхароў Віцкаўшчыны: “Пакаленьне, што

нарадзілася ў ХХ ст., пра саху ведала толькі ад старэйшых. Перад 1914 г. у

вёсцы карысталіся аднаконнымі і двухконнымі жалезнымі плугамі, а двое

гаспадароў мелі двухлямешныя <...> На пачатку ХХ ст. у вёсцы зьявіліся

жняяркі, у 1914 г. іх было 5. Жняяркі мелі гаспадары з участкамі па 40

дзесяцін і болей”

У 1910 г. сяляне Беларусі мелі 32 528 сельскагаспадарчых машын, прычым

99,5 % зь іх складалі малатарні й веялкі

. М.Улашчык таксама адзначаў, што

найбольш пашыранымі машынамі ў беларускай вёсцы на пачатку ХХ ст. былі

малатарні, якія значна эканомілі час селяніна пры малацьбе. Усьлед за імі па

колькасьці ішлі веялкі. Звычайнай рэччу для сялянскай гаспадаркі ў гэты час

сталі сячкарні. Шмат хто з гаспадароў пачаў набываць таксама ганялкі (для

акучваньня бульбы). А жняяркі набывалі самыя заможныя вяскоўцы. Як

адзначае М.Улашчык, “...у тых гаспадарках, дзе былі жняяркі, аб’ём

неабходнай на жніве працы скараціўся прыблізна напалову”

. Менавіта

скарачэньне працоўнага часу і эканомія фізычных сілаў селяніна ў выніку

ўдасканаленьня прыладаў і тэхналёгій працы былі важным наступствам

тэхнічнай мадэрнізацыі вёскі, што ў сваю чаргу рабіла ўплыў і на штодзённае

жыцьцё яе насельнікаў. Так, аднаконным жалезным плугам за аднолькавы

адрэзак часу ўзворвалася прыблізна такая ж плошча зямлі, як і драўлянай

сахой, але фізычных высілкаў на гэта трацілася ўжо значна меней. Дый

якасьць апрацоўкі глебы стала вышэйшай. Параконны ж жалезны плуг

павялічваў прадукцыйнасьць працы аратага амаль удвая. Замена сахі плугам

пацягнула за сабой і выцясьненьне канём пары валоў у якасьці галоўнай

цяглавай сілы. Конь быў куды больш прыдатны для перавозкі грузаў на

вялікую адлегласьць, а гэта складала істотную частку сялянскіх заробкаў,

асабліва паблізу гарадоў і мястэчак. Напрыклад, у 1845 г. у сялян

Скідзельскага маёнтку было 220 коней і 452 валы

. А ў 1893 г. гаспадары

Скідзельскай воласьці мелі ўжо 1661 каня і толькі 42 валоў

Апрача таго, выкарыстаньне замест сахі плуга дазволіла сялянам значна

павялічыць пасевы бульбы, якую цяпер садзілі і выбіралі зь яго дапамогай, а

Улашчык М. Выбранае... С. 54.

Гісторыя сялянства Беларусі... Т. 2. Мінск, 2002. С. 166.

Гісторыя сялянства Беларусі... Т. 2. Мінск, 2002. С. 383.

Улашчык М. Выбранае... С. 55, 56.

Гісторыя сялянства Беларусі... Т. 2. Мінск, 2002. С. 383.

Улашчык М. Выбранае... С. 59.

НГАБ у Горадні, ф. 96, воп. 1, спр. 1267. [Інвэнтар маёнтку Скідзель за 1845 г.].

НГАБ у Горадні, ф. 14, воп. 1, спр. 577, арк. 1–24. [Статыстыка пра колькасьць свойскай жывёлы ў

Гарадзенскай губэрні. 1893 г.].

не пад рыдлёўку, як раней. Зрэшты, сяляне пачынаюць таксама купляць і

жалезныя рыдлёўкі фабрычнай вытворчасьці замест даўнейшых драўляных,

толькі акаваных жалезам. Драўляныя вілы саступілі месца жалезнаму

чатырохлапаваму “сахару”. Увогуле можна сказаць, што індустрыялізацыя

ўваходзіла ў традыцыйную вёску найперш у выглядзе ўсё большай колькасьці

жалезных вырабаў, якія мянялі штодзённасьць сялянскага жыцьця. Як

адзначае М.Улашчык, “моладзь кпіла са старых прыладаў і казала, што

працаваць такімі віламі, якія нават падняць цяжка, маглі толькі дурні”

Такім чынам, відавочная перавага прыладаў прамысловай вытворчасьці над

традыцыйнымі, выкананымі вясковымі майстрамі, мяняла й стаўленьне сялян

да рэчаіснасьці, падважвала іх прыроджаны кансэрватызм, асабліва моладзі,

пераконвала іх у перавазе гарадзкой цывілізацыі над іх уласнай, якая ўсё

часьцей успрымалася маладымі сялянамі як малавартасная і нават сьмешная.

Прычым гэтыя зьмены адбываліся на працягу жыцьця аднаго-двух

пакаленьняў

100

. Еўдакім Раманаў адзначаў, што на пачатку ХХ ст. “селянін

атрымаў магчымасьць аслабаніць сябе ад доўгай і цяжкой працы па

вытворчасьці палатна і сукна і стаў купляць на бялізну і адзежу танны

паркаль, мультан, вырабы лодзінскіх фабрык, замяніў лапці ботамі. Затым

зьявілася магчымасьць палепшыць збрую, прыдбаць акаваныя калёсы,

замяніць дапатопную саху плугам і да т.п. Былі, вядома, тут і празьмернасьці

кшталту парасонаў, пальчатак, лякаваных ботаў і да т.п., але гэта так

зразумела пасьля тысячагадовай галечы”

101

Разам з мадэрнізацыяй прыладаў працы зьмяняліся і спосабы

земляробства. Трохпольле з пашырэньнем пасеваў бульбы паволі

трансфармавалася фактычна ў чатырохпольле, а самыя прагрэсіўныя

гаспадары ўсё больш выкарыстоўвалі травасеяньне. Вынікам гэтага найперш

быў рост ураджайнасьці на сялянскіх палетках. А.Р.Бухавец падлічыў, што

ўраджайнасьць збожжавых культур на надзельных землях Беларусі ў 1907–

1908 гг. складала ў сярэднім 37,4 пуд. зь дзесяціны, а ў 1912–1913 гг. — ужо

47 пуд. зь дзесяціны, г.зн. была на 25 % вышэйшая

102

. Асабліва вырасла

ўраджайнасьць азімага жыта — з 32,9 да 47,3 пуд. зь дзесяціны (на 43 %)

103

Вядома, тэмпы тэхнічнай мадэрнізацыі ў розных рэгіёнах Беларусі маглі

вельмі істотна розьніцца. Паводле ўспамінаў жыхара вёскі Мікуліна Вілейскага

павету Станіслава Сяліцкага, першы жалезны плуг зьявіўся там толькі ў 1908

г., але большасьць гаспадароў аддавалі перавагу сохам

104

. Баляслаў Грабінскі

пісаў, што ў яго вёсцы на Сакольшчыне валоў і драўляную саху

Улашчык М. Выбранае... С. 59.

100

Дзед аўтара Павел Чабатарэвіч успамінаў, што яго бацька расказваў яму выпадак, калі ўжо ягоны

бацька ці дзедаў дзе д пад час ворыва згубіў недзе у ральлі жалезны нарожнік сахі і, каб знайсьці яго,

нанова перагорваў усё поле. Для маладых жыхароў мястэчка Скідзель на пачатку ХХ ст. гэта ўжо

выглядала дзівам.

101

“крестьянин получил возможность освободить себя от долгих и тяжелых работ по изготовлению холста

и сукна и стал покупать на белье и одежду дешевые ситцы, бумазеи, изделия лоздинских фабрик,

заменил лапти сопогами. Затем явилась возможность улучшить сбрую, приобрести окованную телегу,

заменить допотопную соху плугом и т.п. Были конечно при этом и пересолы в роде зонтиков, перчаток,

лакированных сопог и т.п., но это так извинительно после тысячелетней нищеты” (Романов Е.

Белорусский сборник. Вып. 9. Быт белорусса. Вильна, 1912. С. 3).

102

Гісторыя сялянства Беларусі... Т. 2. Мінск, 2002. С. 386.

103

Гісторыя сялянства Беларусі... Т. 2. Мінск, 2002. С. 386.

104

Sielicki Fr. Region Dolhinowo-Budsławo-Krzywicki na dawnej Wilenszczyźnie. Kronika historyczna.

Warszawa-Wrocław, 1989. S. 97.

выкарыстоўвалі аж да Першай сусьветнай вайны: “...камень велічынi з кулак,

засохшы ў суглінку, выкідаў плуг з баразны, і каб не пакінуць цальніка

(цалiны), аратай мусiў адцягнуць коні ўзад. Саха не была такою ўражліваю

(уразьліваю) на каменьне, і таму ўрачыншчане гаралі валамі аж да першае

сусьветнае вайны <...> калі заходняя частка Беларусі была пад нямецкаю

акупацыяй, немцы забралі ўсе валы на мяса, і па вайне ўжо да сохаў

запушчане не вярнуліся, сталі араць толькі плугамі й коньмі”

105

. Мікола Лобач

у сваіх дасьледваньнях (апытаньні доўгажыхароў) сьцьвярджае, што на

Падляшшы першыя плугі пачалі зьяўляцца дзесьці блізу 1910 г. Гэта былі

пераважна драўляныя плугі, жалезныя элемэнты да якіх выраблялі мясцовыя

кавалі-габраі. Толькі пасьля бежанства ў Расію падляскія сяляне канчаткова

адмовіліся ад сахі

106

Даволі пасьпяхова пасоўваўся працэс тэхнічнага пераўзбраеньня

беларускай вёскі ў Гарадзенскай губэрні. У 1910 г. губэрнскі статыстычны

камітэт сабраў зьвесткі пра тэхнічную забясьпечанасьць сялянскіх гаспадарак

(табл. 1). Зь іх вынікае, што жалезныя плугі складалі ўжо 59 % усіх прыладаў

для разрыхленьня глебы.

Табліца 1

Колькасьць сельскагаспадарчых прыладаў працы ў сялян

Гарадзенскай губэрні (1910 г.)

Прылада

працы

Паветы

Разам

Гарадзе

нскі

Беласто

цкі

Бельскі

Бера

сь

цейскі

Кобрын

скі

Пружанск

Сакольс

кі

Слонімс

кі

аўкавыскі

Саха

406

229

684

272

490

825

057

306

300

569

Касуля

210

141

341

396

622

987

574

–

018

289

Драўляны

плуг

787

307

989

933

251

328

859

750

313

517

Жалезны

плуг

624

005

955

799

967

870

399

568

101

422

Драўляна

я барана

799

690

119

679

810

800

840

905

710

352

Др

аўлян

я барана

жалезным

і зубамі

738

527

679

510

256

101

612

478

915

816

Жалезная

барана

457

197

447

284

130

732

Сеялка

–

Жняярка

–

104

Ручн

ая

малатарн

102

498

Конн

ая

малатарн

172

161

172

109

875

Веялк

189

486

130

102

Сенакасіл

ка

–

Конныя

граблі

–

Крыніца: Обзор Гродненской губернии за 1910. Ведомость № 25.

Як выглядаюць зьмены ў гаспадарчым жыцьці беларускага сялянства ў

парэформавы пэрыяд, зноў жа разгледзім на прыкладзе Скідзельскай воласьці

105

Грабінскі Б. Сакольшчына – Горадня – Вільня // ARCHE. № 5. 2000.С. 190.

106

Лобач М. Па слядах рукапіснага этнаграфічнага апісання Бельскага павета свяшчэнніка Келясціна

Брэна з 50-х гадоў ХІХ ст. // Studia polsko-litewsko-białoruskie. Prace Białostockiego Towarzystwa

Naukowego. №31. Warszawa: PWN, 1988. С. 373.

Гарадзенскага павету. Паводле інвэнтару маёнтку Скідзель за 1845 г.,

грашовы прыбытак на адзін сялянскі двор складаў у сярэднім 95,39 руб. у год.

Напэўна, гэты паказьнік быў завышаны. Разьлічваўся ён гэтакім чынам.

Гаспадар мястэчка Скідзель засяваў звычайна 2 дзес. 1600 сажняў (дзесяціна

складалася з 2400 сажняў) зямлі азімым жытам. Ураджай складаў у суме 14

чвэрцяў па 2,60 руб. срэбрам за чвэрць (7 пудоў 10 фунтаў ці блізу 119 кг.).

Такой жа сумай 36,40 руб. эканомія ацэньвала даход ад яравых пасеваў. З 1

дзес. 800 сажняў сенажацяў скідзельскі селянін зьбіраў 133 пуды сена коштам

па 13 капеек за пуд, што складала 17,29 руб. Агароды, паводле разьліку

эканоміі, прыносілі гаспадару яшчэ 5,30 руб. З агульнай сумы прыбыткаў

сялянскага двара 34,68 руб. належала аддаць эканоміі. На самой справе

сяляне Скідзельскага маёнтку плацілі ад 46,5 капеек да 3 руб. аброку з аднаго

двара ў залежнасьці ад вёскі (466,33 руб. па ўсім маёнтку), а рэшту

адпрацоўвалі на паншчыне. Казённыя падаткі складалі 1585,78 руб. срэбрам,

што складала 5,64 руб. зь сялянскага двара, ці 1,6 руб. з рэвіскай

мужчынскай душы. Праўда, пан скардзіўся, што “належныя зь сялян падаткі

ледзьве зьбіраюцца і напалову, а рэшту заўсёды амаль уносіць за іх эканомія,

без аніякага спадзеву вярнуць яе”

107

. Ён таксама выплочваў земскія

павіннасьці, падатак за вінакурэньне і падатак на Берасьцейскі кадэцкі

корпус, што ў суме складала 1008 руб, або па 68 капеек зь сялянскай рэвіскай

душы (“ревизской души”). Так ці інакш, сяляне Скідзельскага маёнтку ў 1845

г. павінны былі выплочваць 7,14 руб. серабром з двара, ці па 2 рублі з

рэвіскай мужчынскай душы.

У 1892 г. сяляне Скідзельскай воласьці, у склад якой увайшлі ўсе вёскі

былога маёнтку Чацьвярцінскіх і жыхары яшчэ некалькіх драбнейшых

суседніх маёнткаў, плацілі 2635,6 руб. казённых падаткаў і земскіх збораў,

2539,4 руб. страхавых выплатаў, 2158,45 руб. валасных збораў і 6750,64 руб.

выкупных плацяжоў

108

. У суме гэта складала 14 084 руб. Паводле памятнай

кніжкі Гарадзенскай губэрні на 1892 г., у воласьці налічваліся 1142 двары, зь

іх 829 сялянскіх і 313 шляхоцкіх і мяшчанскіх

109

, а насельніцтва складала

10 346 душ, зь іх 5284 мужчынскіх і 5062 жаночыя. Такім чынам, падатак на

двор у сярэднім складаў 12,3 руб., а на мужчынскую душу — 2,7 руб. У 1845 г.

чвэрць жыта каштавала ў Скідзелі блізу 2–2,5 руб., а ў канцы ХІХ ст. —

прыблізна 6 руб. Значыцца, у 1892 г. гаспадару трэба было прадаць менш

жыта, каб выплаціць такую ж суму падатку, што ў 1845 г. Гэта дае падставы

гаварыць пра паслабленьне падатковага ціску. Але больш істотным было

вызваленьне вольнага часу сялян. Мужчыны зь вёсак, што належалі да

Скідзельскага маёнтку, адбывалі да рэформы па тры дні паншчыны на

тыдзень з двара, што складала 156 дзён у год. Местачкоўцы, з увагі на іх

мяшчанскае паходжаньне й амбіцыі, адбывалі па адным дні паншчыны.

Цікава, што гэта ніяк не адбівалася на іх матэрыяльным дабрабыце (магчыма

таму, што местачкоўцы ўвесь час канфліктавалі з уладальнікам, які раз-пораз

выклікаў войскі для іх уціхамірваньня). Сялянскія жанчыны мусілі

107

“причитающееся с крестьян подати едва вносятся и в половине, а другую всегда почти вносит за них

экономия, не получая никогда в возврат таковых” (НГАБ у Горадні, ф. 96, воп. 1, спр.1267, арк. 41 адг.

[Інвэнтар маёнтку Скідзель за 1845 г.]).

108

НГАБ у Горадні, ф. 14, воп. 1, спр. 265, арк. 82. [Ведамасьці міравых пасярэднікаў аб памерах

падаткаў з сялян. 1892 г.].

109

Памятная книга Гродненской губернии на 1892 г.

адпрацаваць трыццаць пешых дзён у год ад двара. І нарэшце, з кожнага

сялянскага двара належала 6 дзён згонаў па тры душы, або 18 дзён у год. У

суме адпрацовачныя павіннасьці ў пераліку на грошы складалі для вяскоўцаў

амаль 29 руб., а для местачкоўцаў — блізу 13,3 руб. Калі браць на веру

дадзеныя інвэнтару, дык у Скідзельскім маёнтку ўраджайнасьць на сялянскіх

палетках была вышэйшая, чым у фальварках эканоміі (Табл. 2). Гэта можна

растлумачыць перавагай зацікаўленай працы, з аднаго боку, і няўмелым

гаспадараньнем Чацьвярцінскіх — з другога.

Табліца 2

Пасевы і збор сельскагаспадарчых культур у маёнтку Скідзель (1845 г.)

Сельска

гаспада

рчая

культур

Сялянскія гаспадаркі

Эканомія

пасеяна

чвэрцяў

сабрана,

чвэрцяў

раджайнась

ць

пасеяна

чвэрцяў

сабрана

чвэрцяў

ураджайнас

ьць

Жыта

702

861

Сам

5,5

180

810

Сам 4,5

Пшаніц

Сам 4,5

Ячмень

150

825

Сам 5,5

225

Сам 4,5

Авёс

300

650

Сам 3,5

200

900

Сам 4,5

Гарох

330

Сам 5,5

Сам 4,5

Грэчка

360

Сам 6

Сам

Бульба

800

400

Сам 8

500

Сам 7

Лён

–

Кан

пл

–

Крыніца: НГАБ у Горадні, ф. 96, воп. 1, спр. 1126, арк. 40 адв.

Паводле зьвестак эканоміі, сярэдні гаспадар у маёнтку Скідзель зьбіраў

увосень 13,74 чвэрці жыта (болей за шаснаццаць цэнтнэраў), 0,32 чвэрці

пшаніцы, 2,9 чвэрці ячменя, 5,9 чвэрці аўсу, 1,2 чвэрці гароху, 1,3 чвэрці

грэчкі, 22,8 чвэрці бульбы, 0,07 чвэрці ільну, 0,09 чвэрці канопляў.

Ураджайнасьць азімага жыта ў сярэднім складала 4 чвэрці 1 чацьвярык зь

дзесяціны, ці каля 490 кг. У 1907 г. ураджайнасьць на палетках мясцовых

сялянаў складала блізу 790 кг. зь дзесяціны, ці вырасла ў параўнаньні з 1845 г.

болей чым у 1,5 раза.

Табліца 3

Пасевы і збор сельскагаспадарчых культур у сялянскіх і абшарніцкіх

гаспадарках Скідзельскай воласьці (1907 г.)

Сельскагаспадарчая

культура

ялянскія гаспадаркі

Абшарніцкія гаспадаркі

асеяна,

дзес.

абрана,

пудоў

раджайнасьць,

пуд/дзес.

асеяна,

дзес.

абрана,

пудоў

раджайнасьць,

пуд/дзес.

Азімае жыта

029

160

020

121

200

Азімая пшаніца

760

500

Яравое жыта

240

–

Авёс

793

755

800

000

Ячмень

333

317

300

000

Грэчка

158

056

600

Струковыя

560

800

000

Бульба

672

384

800

000

100

Лён

360

–

Буракі

350

100

Крыніца: НГАБ у Горадні, ф. 305, воп. 1, спр. 18, арк. 115.

Як сьведчаць дадзеныя табл. 3, панскія гаспадаркі ў Скідзельскай воласьці на

пачатку ХХ ст. лепш прыстасаваліся да патрабаваньняў рынку, чым сялянскія. У

землеўладальнікаў была вышэйшая ураджайнасьць, шырэй культываваліся новыя

культуры — струковыя (боб, фасоля, гарох ды інш.), буракі. Пад кармавымі травамі

ў іх гаспадарках знаходзілася 380 дзес. зямлі, і яны зьбіралі зь іх па 200 пудоў сена.

У сялян травамі было засеяна толькі 50 дзес., якія давалі па 150 пудоў сена.

Павялічым маштаб разгляду і зьвернемся да прыкладу вёскі Сухаўляны

Скідзельскай воласьці, жыхары якой першымі ў Гарадзенскім павеце пагадзіліся

перайсьці да гаспадараньня на аднаселях. Гэтая акалічнасьць паслужыла

прычынай таго, што губэрнская камісія па справах землеcпарадкаваньня абрала

Сухаўляны ў якасьці своеасаблівага выпрабавальнага палігону. Дзяржаўныя

чыноўнікі ў траўні 1910 г. зрабілі падрабязнае апісаньне маёмаснага становішча

сухаўлянцаў

110

, матэрыялы якога можна параўнаць з дадзенымі гаспадарчага

інвэнтару маёнтку Скідзель за 1845 г.

У 1845 г. у Сухаўлянах налічваўся 21 двор і 139 сялянскіх душ (64

мужчынскія й 75 жаночых). Праз 65 гадоў колькасьць асобных зямельных

надзелаў у вёсцы дасягнула 44, праўда, два зь іх былі аддадзеныя ў арэнду, а ў

двух гаспадарках, мяркуючы па ўсім, не вялася. Такім чынам, у 1910 г. у вёсцы

было 40 зямельных участкаў, якія апрацоўваліся мясцовымі жыхарамі, і 255

сялянскіх душ. Колькасьць жыхароў вырасла параўнальна з 1845 г. у 1,8 раза. У

1845 г. двор у сярэднім налічваў 6,6 сялянскай душы, а ў 1910 г. — 6,4.

У 1845 г. сухаўлянцам належала 238 дзес. зямлі, зь іх 14 дзес. складалі

прысядзібныя ўчасткі, 196 дзес. — ворыва і 28 дзес. — сенажаці. Усе гаспадары

валодалі роўнымі ўчасткамі — 800 сажняў сядзібнай зямлі, 8 дзес. ворыва й 1

дзес. 800 сажняў сенажацяў (на двор прыпадала каля 11,3 дзес., ці прыблізна

12,35 га). Мужчыны тады мусілі адбываць тры дні паншчыны зь сялянскага

двара на тыдзень у фальварку князёў Чацьвярцінскіх, а жанчыны — 30 дзён ад

пачатку красавіка да пачатаку лістапада. Апрача таго, сухаўлянцы адбывалі па 6

дзён гвалтаў і 12 дзён шарваркаў (будаўнічыя працы мужчын на грамадзкія

патрэбы). Кожны гаспадар павінен быў таксама выплаціць уладальніку яшчэ па

1,5 руб. серабром чыншу.

У 1862 г. у выніку скасаваньня паншчыны і рэалізацыі аграрнай рэформы

сухаўлянцам, паводле Устаўной граматы, было надзелена 226 дзес. 1600 сажняў

зямлі: 186 дзес. 1600 саж. ворыва, 18 дзес. 580 саж. сенажацяў, 8 дзес. 1920 саж.

выганаў і 13 дзес. 800 саж. сядзібнай зямлі. Цяпер яны не хадзілі на паншчыну,

але павінны былі сплочваць выкупныя плацяжы за надзельныя землі. Такім

чынам, у параўнаньні з 1845 г. зямельны фонд вёскі нават зьменшыўся. Магчыма,

што нейкія зьмены ўнесла паверачная камісія, але пра гэта мы ня маем зьвестак.

Ва ўсялякім разе, пасьля пераўтварэньняў 1860-х гадоў надзельны зямельны фонд

да 1910 г. ужо істотна не мяняўся, і сяляне маглі паправіць сваё становішча толькі

коштам купленай зямлі. Натуральна, што з ростам насельніцтва зьмяншалася

плошча зямлі ў разьліку на адну сялянскую душу.

Як сьведчаць дадзеныя 1910 г., дабрабыт вёскі істотна палепшыўся ў

параўнаньні з часамі паншчыны. Асабліва гэта заўважна на прыкладзе

110

НГАБ у Горадні, ф. 18, воп. 1, спр. 1034. [Аб арганізацыі агранамічнай дапамогі сялянам. 1909–1910

гг.].

Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст

Подождите немного. Документ загружается.