Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ

Подождите немного. Документ загружается.

паводле Ф.Знанецкага і У.Томаса, у вясковай супольнасьці ідзе барацьба за

захаваньне ранейшай сацыяльнай сыстэмы, адначасова назіраюцца

выразныя праявы клясавага рэвалюцыянізму і рэлігійнага радыкалізму.

Вынікам гэтага ёсьць замена старых каштоўнасьцяў і нормаў новымі, а сам

працэс выпрацоўкі новых схемаў паводзінаў і інстытуцыяў У.Томас і

Ф.Знанецкі назвалі “сацыяльнай рэканструкцыяй” (“rekonstrukcjа

społecznа”)

. Такім чынам, пашырэньне сувязяў вясковай грамады з

вонкавым сьветам прычынілася да паступовага раскладаньня традыцыйных

каштоўнасьцяў сялянскіх супольнасьцяў.

У навуковай літаратуры сялянская лякальная супольнасьць часта

называецца этнічнай групай, бо гэтая супольнасьць звычайна

адрозьніваецца ад іншых групаў традыцыйнага грамадзтва (шляхты, мяшчан)

мовай, рэлігійнымі вераваньнямі, а нярэдка і этнічным паходжаньнем.

Э.Гелнэр разьвітое аграрнае грамадзтва акрэсьліў назовам “сэгмэнтарнае”

Для яго характэрны выразны падзел працы паміж нутрана аднароднымі

групамі, якія, аднак, розьняцца паміж сабой этнічным паходжаньнем і

канфэсійнай прыналежнасьцю. Яны выконвалі розныя задачы ў грамадзтве, а

культурныя кантакты між імі былі моцна абмежаваныя. Толькі зьяўленьне

індустрыйнага падзелу працы павінна было прывесьці да зьменаў, калі падзел

працы паміж сацыяльнымі групамі-сэгмэнтамі быў бы заменены падзелам

працы паміж спэцыялізаванымі асобамі, а ўся гетэрагеннасьць грамадзтва

была зьліквідаваная праз нацыянальную ідэалёгію, якая рабіла аднастайнай

яго сацыяльную структуру.

На думку С.Арсіні-Розэнбэрга, прычына раскладаньня этнічнай групы ў

працэсе мадэрнізацыі хаваецца ў зьмене яе “ідэальнага ўзору”, якая ёсьць

вынікам кантактаў з сацыяльнымі групамі, што маюць больш прывабныя

ідэальныя ўзоры

. Звычайна гэта было адкрыцьцё шляхоцкай ці мяшчанскай

гарадзкой культуры, якая падавалася сялянам вышэйшай, лепшай, больш

дасканалай за іх уласную. Праявамі такога працэсу, паводле Уладзіміра

Паўлючука, было адмаўленьне ад паслушэнства традыцыйным вясковым

аўтарытэтам, нігілізм, радыкалізм у сфэры грамадзкага і рэлігійнага жыцьця,

заняпад цэласнай сыстэмы грамадзкіх нормаў і праявы грамадзкай

дэзарганізацыі

Кантакты з вонкавым сьветам разбураюць лякальную замкнёнасьць

традыцыйнай супольнасьці, мяняюць самасьведамасьць вясковых жыхароў і

прыводзяць да ўзьнікненьня новых ідэнтычнасьцяў. Вядомы польскі

антраполяг Ю.Абрэмбскі, які грунтоўна дасьледваў у міжваенны пэрыяд

традыцыйную вёску на беларускім Палесьсі, сьцьвярджаў, што ў канцэпцыях

этнічнай групы на першы плян нязьменна выбіваецца бачаньне чужой групы:

“Уласнае бачаньне — нібыта рэфлекс тых кантрастаў, на падставе якіх пэўная

этнічная група вызначае адрознасьць іншых груп <...> Такім чынам, уласнае

бачаньне зьяўляецца другасным і залежным, яно папросту становіцца

gdy stopniowo zaczynają one rozszerzać się na wszystkie dziedziny działalnośi społecznej” (William I.Thomas,

Florian Znaniecki. Chłop polski w Europie i Ameryce... S. 9).

William I.Thomas, Florian Znaniecki. Chłop polski w Europie i Ameryce... S. 13.

Marszewski M. Narody i nacjonalizm według Ernesta Gellnera a konflikt polsko-ukraiński na Wołyniu do

1939 roku // Sprawy narodowościowe. Seria nowa. Z.12–13. 1998. S.81.

Цыт. па: Pawluczuk W. Swiatopogląd jednostki... S. 95.

Pawluczuk W. Swiatopogląd jednostki... S. 94.

нэгатывам усіх тых вобразаў, у якіх ахоплівалася рэчаіснасьць чужых

этнічных групаў”

. Як адзначыў У.Паўлючук: «Для супольнікаў этнічнай групы

яе культура, мова, звычаі і ўзоры ёсьць чымсьці нагэтулькі зразумелым,

простым і натуральным, што яны ня могуць быць аб’ектам рэфлексіі. Мы

“тутэйшыя”, нашая мова “простая”, нашы звычаі “звычайныя” — усё

замыкаецца ў коле нармальнай, зразумелай самой празь сябе

штодзённасьці»

. На думку Ю.Абрэмбскага, адсутнасьць уласнага бачаньня

сваёй супольнасьці ў людзей дадзенай этнічнай групы абумоўлена тым, што яе

супольныя вартасьці — толькі складовыя часткі звычаёвых узораў, пра

захаваньне якіх мэтанакіравана не клапоцяцца ніякія інстытуцыі ці групы:

“Гэтыя ўзоры ўтрымліваюцца ня дзякуючы інтэнцыйным намаганьням

этнічнай групы, але шляхам спантанічнай рэгуляцыі, шляхам уплыву

асяродзьдзя на асобу і яе сацыялізацыі праз бліжэйшае канкрэтнае атачэньне.

Этнічная група таксама ня мае разбудаванай, скрышталізаванай і

зынтэграванай этнічнай сьведамасьці, ці комплексу сыстэматызаваных і

ўзгодненых паміж сабой канцэпцый, які ўтварае пэўную схему ўласнай

уяўленай рэчаіснасьці групы”

. Разам з тым, як адзначае Ф.Знанецкі, для

супольнасьцяў такога тыпу характэрная вельмі значная культурная

аднароднасьць. Этнічная група “не дапускае ў сваім асяродзьдзі ніякай

культурнай разнароднасьці... усе культурныя каштоўнасьці, якія

адрозьніваюць яе ад чужых, павінны быць супольнымі і аднолькавымі для ўсіх

яе сяброў”

Такім чынам, паводле меркаваньня большасьці дасьледнікаў, этнічная

група ня мае скрышталізаванага і ідэалягізаванага ўласнага вобразу. Таму

самасьведамасьць яе супольнікаў выяўляецца толькі ў працэсе сутыкненьня з

супольнікамі іншых этнічных групаў і мае паўторны характар. Этнічныя

сувязі тут вынікаюць з пачуцьця свойскасьці, а не этнічнай самасьведамасьці

як акрэсьленага бачаньня ўласнай супольнасьці. У гэтым сэнсе этнічная група

прынцыпова розьніцца ад сучасных нацый, якія маюць шырока разбудаваны

ідэалягічны вобраз сваёй культурнай асобнасьці. Як сьцьвярджае У.Паўлючук,

“нацыянальная сьведамасьць зьяўляецца самасьведамасьцю,

самавызначэньнем, самаакрэсьленьнем, сьведамасьцю існаваньня адрозных

нацыянальных каштоўнасьцяў, сымбаляў групавога адзінства, нацыянальных

сьвятынь”

Ю.Абрэмбскі даводзіў, што нацыянальныя культуры ў працэсе

мадэрнізацыі далучалі сялянскія лякальныя супольнасьці да сваіх

інстытуцыяў, законаў і сыстэм каштоўнасьцяў, што звычайна суправаджалася

“Wizerunek własny jest tylko refleksem kontrastów, na podstawie których jakaś grupa etniczna definiuje

odrębność grup innych <...> W ten sposób wizerunek własny grupy jest wtórny i zaleŜny, jest on po prostu

negatywem tych wszystkich obrazów, w których ujmuje się owa rzeczywistość obcych grup etnicznych”

(Obrębski J. Problem etniczny Polesia // Przegląd Socjologiczny. 1936. T. IV. № 1–2. S. 186–187).

«Dla członków grupy etnicznej jej kultura, język, obyczaje i wzory są czymś tak zrozumiałym, prostym i

naturalnym, iŜ nie mogą być przedmiotem refleksji. My jesteśmy “tutejsi”, nasz język jest “prosty”, nasze

obyczaje “zwyczajne” — wszystko zamyka się w kręgu normalnej, zrozumiałej samo przez się codzienności»

(Pawluczuk W. Swiatopogląd jednostki... S. 32).

Цыт. па: Pawluczuk W. Swiatopogląd jednostki ... S. 32–33.

Цыт. па: Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową. Białorusini na tle przemian

narodowych w Europie Srodkowo-Wshodniej XIX stuliecia. Lublin, 2000.

“Swiadomość narodowa jest samoświadomością, samodefinicją, samookresleniem, jest świadomością

istnienia odrębnych narodowych wartości, symboli grupowej jedności, narodowej świętości, które kultywuje się

z chęci czy potrzeby bycia narodem” (Pawluczuk W. Swiatopogląd jednostki ... S. 31).

разьдзяленьнем гэтых супольнасьцяў. У выніку фармаваліся групы індывідаў,

якія “разьвіваюць новыя сацыяльныя прасторы, дзе супольнікі народных

фармацый зьбіраюцца ня толькі як сябры мясцовых грамадаў, але як

удзельнікі больш шырокай міжтэрытарыяльнай супольнасьці”

. На апошнім

этапе стварэньня нацыі сучаснага тыпу разнастайныя сацыяльныя

перамяшчэньні зьмяншалі дыстанцыю паміж вясковай грамадой і

надлякальнымі структурамі і давалі ўсё больш магчымасьцяў выхадцам зь

сялянства ўдзельнічаць у агульнанацыянальным палітычным і культурным

жыцьці. Менавіта пісьменнасьць сталася той мяжой, што аддзяляе нацыю ад

народнасьці фэўдальных часоў

. Распад традыцыйнай сялянскай культуры

прадугледжваў яе замену культурай надлякальнай і пісьменнай, а апошняя

мела нацыянальныя зьмест і форму. Найперш гэта датычыла той яе сфэры,

якая была зьвязаная з мовай. Хоць многія элемэнты гарадзкой культуры

(стэрэатыпы паводзін, побытавая культура і г.д.) мелі ўжо ў вялікай ступені

касмапалітычны характар, аднак яе элемэнты, зьвязаныя з культурай слова,

кніжнасьцю, тэатрам, уваходзілі ў прастору пэўнай нацыянальнай культуры.

У рэчышчы мадэрнізацыйнай парадыгмы сфармавалася так званая

мадэрнісцкая школа фармаваньня сучасных нацый і нацыяналізму. Паводле

яе прыхільнікаў, нацыя сталася той формай людзкой супольнасьці, якая

забясьпечвае пасьпяховае эканамічнае і сацыяльнае разьвіцьцё ў

індустрыйным грамадзтве і ёсьць у гэтым сэнсе параджэньнем мадэрнізацыі.

Адпаведна поглядам мадэрністаў, сучасныя эўрапейскія нацыі сфармаваліся

ў ХІХ–ХХ стст. у выніку распаду традыцыйнага аграрнага грамадзтва і

ўзьнікненьня на яго руінах грамадзтва індустрыйнага, капіталістычнага. Як

адзначае польскі сацыёляг Рышард Радзік, “працэс фармаваньня нацый

суправаджаўся зрынаньнем праўна санкцыянаваных грамадзкіх бар’ераў,

узрастаньнем гарызантальнай і вэртыкальнай грамадзкай мабільнасьці,

распаўсюджаньнем адукацыі і, такім чынам, значным павелічэньнем прытоку

інфармацыі і грамадзкіх ідэяў. Станавыя сувязі былі заменены слабейшымі

клясавымі”

Адзін з найбольш вядомых у сьвеце тэарэтыкаў акрэсьленага навуковага

кірунку брытанскі дасьледнік Эрнэст Гелнэр наўпрост зьвязваў працэс

фармаваньня нацый з індустрыялізацыяй традыцыйнага аграрнага

грамадзтва. Згодна зь яго меркаваньнямі, новыя эканамічныя сыстэмы зь

вельмі высокай ступеньню іх спэцыялізацыі і мабільнасьці насельніцтва

вымагалі ўсеагульнай і ўнівэрсальнай адукацыі. Каб маглі паўстаць і

пасьпяхова функцыянаваць такія прамысловыя надлякальныя супольнасьці,

неабходным было стварэньне і распаўсюджаньне сыстэмы знакаў і

каштоўнасьцяў, якая б вызначала і рэгулявала погляды і паводзіны людзей.

Найлепш падыходзіла для гэтага нацыянальная культура, як пэўны код

паразуменьня паміж складнікамі такой надлякальнай нацыянальнай

супольнасьці. Мадэрнізацыя разбурала мясцовыя традыцыйныя супольнасьці,

ламала станавыя перагародкі, аслабляла кроўныя і васальныя повязі,

адначасова атамізуючы грамадзтва і ствараючы сувязь з эгалітарнай і

Цыт. па: Алюніна І. Брытанская сацыяльная антрапалогія ў ХХ ст.: ідэі і асобы // Terra Historica. № 1.

2002. С. 91.

Znaniecki F. Współczesne narody. Warzsawa, 1990. S. 25 n.

Радзік Р. Ад этнічнага згуртавання да нацыянальнай супольнасці // Беларускі гістарычны агляд. Т.5.

Сш.2(9). 1998. С. 316.

гомагенічнай супольнасьцю — сучасным народам. Трэба адзначыць, што

Э.Гелнэр вельмі ўжо інструмэнтальна трактаваў нацыянальныя рухі. На яго

думку, нацыяналісты (дзеячы, для якіх нацыянальныя каштоўнасьці і

салідарнасьць былі вельмі важнымі) стваралі народы там, дзе іх раней не

было: “Нацыяналізм — гэта не абуджэньне народаў да самасьведамасьці:

знаходзіць ён народы там, дзе яны не існавалі”

. Праўда, некаторыя

дасьледнікі, як, напрыклад, Ліа Грынфэлд, аспрэчваюць гэтую тэзу,

сьцьвярджаючы, што менавіта нацыяналізм стаў папярэднікам усіх істотных

складовых чыньнікаў мадэрнізацыі, а таму апошняя была прадуктам

нацыяналізму, а не наадварот

Шмат якія дасьледнікі зьвярталі ўвагу на адрозьненьні ў працэсах

фармаваньня сучасных народаў на Захадзе і Ўсходзе эўрапейскага

кантынэнту. Даволі часта гаворыцца пра дзяржаўна-палітычныя

нацыянальныя супольнасьці Заходняй Эўропы і моўна-этнічныя нацыі ва

ўсходняй частцы нашага кантынэнту. Паводле польскага навукоўца Юзэфа

Хлябоўчыка, у Заходняй Эўропе вырашальную ролю ў нацыятворчых працэсах

адыгрывала пачуцьцё дзяржаўных повязяў. Фактычна, на яго думку, там

існавала ідэнтыфікацыя паняцьцяў дзяржава і народ. Менавіта дзяржавы

праз свае інстытуцыі — школу, армію, судовую сыстэму і г.д. — праводзілі

палітыку уніфікацыі афіцыйнай дзяржаўнай мовы і пашыралі сярод масаў

сялянскага насельніцтва нацыянальна-дзяржаўную ідэалёгію. Нацыятворчы

працэс у краінах Заходняй Эўропы Ю.Хлябоўчык акрэсьлівае з дапамогай

наступнай схемы: дзяржаўная супольнасьць — моўная супольнасьць —

нацыянальная супольнасьць

У Цэнтральнай Эўропе (дасьледнік далучаў да гэтага рэгіёну найперш

тэрыторыі Польшчы, Чэхіі, Славакіі ды Вугоршчыны), на думку

Ю.Хлябоўчыка, існавалі істотныя адрозьненьні ад вышэй акрэсьленай схемы.

Нацыянальная сьведамасьць найчасьцей паўставала тут ня дзякуючы

дзяржаўнай палітыцы, а насуперак ёй. Ю.Хлябоўчык падзяліў народы гэтай

часткі эўрапейскага кантынэнту на наступныя групы: 1) народы дзяржаўныя;

2) народы, пазбаўленыя дзяржаўнасьці; 3) моўна-этнічныя супольнасьці,

пераважна сялянскія; 4) супольнасьці, што існуюць пераважна ў стане

дыяспары, з выразнай культурна-цывілізацыйнай і часта расавай

адрознасьцю ад суседзяў

. Галоўнай задачай для “сялянскіх” народаў было

пераадоленьне асыміляцыйнага ціску і “набілітацыя” ці ўзвышэньне ўласнай

“плебейскай” мовы. Паводле схемы Ю.Хлябоўчыка, нацыятворчы працэс у

такім выпадку разьвіваўся наступным чынам: моўная суполь насьць —

нацыянальная супольнасьць — дзяржаўная супольнасьць. Прычым першы

этап нацыятворчага працэсу датычыў пераважна моўна-культурнай сфэры.

Наступным крокам было нараджэньне пачуцьця супольных лёсаў у мінулым ці

рэканструкцыя ўласнага мінулага. У беларускім нацыянальным руху гэта

найбольш ясна сфармуляваў аўтар “Кароткай гісторыі Беларусі” Вацлаў

Цыт. па: Anderson B. Wspólnoty wyobraŜone. Kraków, 1997. S. 19.

Wandycz P. Odrodzenie narodowe i nacjonalizm ( XIX–XX ww.) // Historia Europy Srodkowo-Wschodniej.

T.2. Lublin, 2000. S. 143.

Chlebowczyk J. Procesy narodotwórcze we wschodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu (od shyłku

XVIII do początków XX w.). Warszawa, 1975. S. 18.

Chlebowczyk J. O prawie do bytu małych i młodych narodów. Kwestia narodowa i procesy narodotwórcze

we wshodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu (od shyłku XVIII do początków XX w.). Warszawa, 1983.

Ластоўскі у прадмове да свайго выданьня: “Гісторыя — гэта фундамэнт, на

каторым будуецца жыцьцё народу і нам, каб адбудаваць сваё жыцьцё, трэба

пачаць с фундамэнту, каб будынак быў моцны. А фундамэнт у нас моцны,

гісторыя наша багата”

. На грунце ўсьведамленьня прыналежнасьці да

пэўнай моўна-этнічнай супольнасьці, зьвязанай агульнымі лёсамі і спадчынай

мінулага, утваралася ўжо нацыянальная повязь як ідэалягічная катэгорыя.

Ю.Хлябоўчык падзяляў нацыятворчы працэс “сялянскіх народаў” на дзьве

асноўныя фазы: культурна-моўную і палітычную

. Галоўная задача першай

фазы — стварэньне і стандартызацыя літаратурнай мовы дадзенай этнічнай

супольнасьці. Зьместам другой ёсьць пашырэньне нацыянальнай ідэі і

гістарычнай сьведамасьці сярод масаў насельніцтва, найперш сялянскага.

Галоўным выклікам сялянскаму народу, які намагаўся стварыць уласную

высокую культуру і пашырыць нацыянальную сьведамасьць сярод масаў

вясковага насельніцтва, была праблема нацыянальна-культурнай асыміляцыі,

паколькі любая спроба сацыяльнага посьпеху для вылучэнцаў сялянскага

этнасу зьвязвалася зь неабходнасьцю засваеньня мовы і культуры

панавальнай дзяржаўнай нацыі.

П.Вандыч вылучае ў Цэнтральна-Усходняй Эўропе тры асноўныя мадэлі

нацыятворчых працэсаў — польскую, вугорскую і чэскую. Блізкімі да

апошняй, паводле свайго зьместу былі, на яго думку, харвацкі, летувіскі,

украінскі, беларускі й славацкі нацыянальныя рухі, якія Вандыч аб’ядноўвае ў

адну мадэль, ці тып. Для гэтай мадэлі характэрныя наступныя рысы: адлеглая

і перапыненая традыцыя дзяржаўнасьці ці тып дзяржаўнасьці, зьвязаны зь

іншым народам, прычым засталася сьцертай мяжа паміж адным і другім;

моцная міталягізацыя мінулага; нарэшце факт, што нацыянальнае

адраджэньне часта было “абуджэньнем” народнасьці, якая існавала

патэнцыйна і дзе, як у выпадку беларускім — працэс фармаваньня цэласнай

нацыянальнай сьведамасьці ня быў яшчэ завершаны ў ХХ ст.

Праблемы

атаясамленьня з традыцыяй уласнай дзяржаўнасьці і малалікасьць уласнай

інтэлігенцыі разам з спазьненьнем прамысловай рэвалюцыі выклікалі, на

думку Вандыча, неабходнасьць звароту да “гераічнага мінулага” ў большай

ступені, чым дзе-небудзь яшчэ.

Два асноўныя шляхі фармаваньня сучасных народаў вылучае таксама чэскі

дасьледнік Міраслаў Грох, які адрозьнівае “дзяржаўныя” і “малыя” народы.

Апошнія паўставалі на грунце супольнасьцяў, для якіх, на думку Гроха,

найлепшым акрэсьленьнем ёсьць “недамінавальная этнічная група” (non-

dominant ethnic group). Такія групы на пачатку нацыятворчага працэсу мелі

слабую традыцыю высокай элітарнай культуры і няпоўную сацыяльную

структуру (складаліся пераважна зь сялянскага насельніцтва), жылі на

абшарах поліэтнічных манархій, урадавая мова якіх звычайна была для іх

чужой і малазразумелай. М.Грох стварыў мадэль разьвіцьця нацыянальнага

руху “малых” народаў (тэрмін “малыя” не азначаў абавязкова малаколькасныя.

Да гэтай катэгорыі Грох далучае, напрыклад, украінцаў, якія, паводле

колькасьці насельніцтва, належаць якраз да ліку найбольшых народаў у

Власт. Кароткая гісторыя Беларусі. Вільня: Друкарня Марціна Кухты, 1910. С. 5.

Chlebowczyk J. Procesy narodotwórcze... S. 56.

Wandycz P. Odrodzenie narodowe i nacjonalizm ( XIX–XX ww.) // Historia Europy Srodkowo-Wschodniej.

T.2. Lublin, 2000. S.159.

Эўропе). Гэтая мадэль мела тры фазы: навуковая (пэрыяд навуковага

зацікаўленьня сялянскай этнічнай супольнасьцю з боку інтэлігенцыі,

унармаваньне мовы, напісаньне гістарычных працаў, прысьвечаных мінуламу

дадзенай супольнасьці), фаза нацыянальнай агітацыі (дзейнасьць

патрыятычна настроенай інтэлігенцыі і актывістаў нацыянальнага руху з

мэтай пашырэньня нацыянальнай самасьведамасьці сярод шырокіх масаў

насельніцтва, пераважна сялянскага), фаза масавага палітычнага руху

(нацыянальны рух набывае палітычны характар і шырокую падтрымку

насельніцтва)

. Паводле М.Гроха, некаторыя “малыя” народы дасягалі фазы

масавага нацыянальнага руху ўжо на пачатку станаўленьня капіталістычнага

грамадзтва (напрыклад, чэхі). Іншыя ж застывалі на пераходзе ад другой да

трэцяй фазы. Да ліку “малых” народаў Грох залічаў і беларусаў. На яго думку,

“толькі на мяжы стагодзьдзяў (мелася на ўвазе ХІХ і ХХ стст. — С.Т.)

некаторыя беларускія інтэлігенты пачалі... усьведамляць сябе прыналежнымі

да асобнага народу”

, а рэвалюцыя 1905 г. паклала пачатак нацыянальнай

агітацыі праз газэту “Наша Ніва”. М.Грох лічыць, што беспасьпяховыя

намаганьні прыхільнікаў беларускага нацыянальнага руху могуць паслужыць

школьным прыкладам перавагі чыньнікаў, якія мелі для гэтага руху

дэінтэграцыйны характар. Беларускія актывісты не маглі пасьпяхова

прывязаць сваю агітацыю ні да нейкай гістарычнай, ні да адміністрацыйнай

цэласнасьці, а «намаганьні “адаптацыі” сярэднявечнай літоўскай дзяржавы...

належаць да сфэры непасьпяховых, бязмэтавых мітаў»

. Прычынай няўдач

беларускага руху было, паводле Гроха, і тое, што разьвіцьцё сацыяльных

сувязяў у Беларусі ХІХ – пачатку ХХ ст. знаходзілася на сярэднявечным роўні,

а нацыянальная агітацыя зь вялікай цяжкасьцю даходзіла да беларускага

селяніна (звычайна непісьменнага) і, апрача таго, была для яго незразумелай.

Гэтыя тэзы Гроха выглядаюць далёка не бясспрэчнымі. Ды і яго веды пра

беларускі нацыянальны рух, калі меркаваць па бібліяграфіі кнігі, грунтуюцца

на трох працах нямецкіх (Beyran D., Lindner R.) і брытанскага (Vakar N.P.)

дасьледнікаў.

Для нас вялікую цікавасьць уяўляюць думкі Гроха пра ўдзел сялянства ў

нацыянальных рухах “малых народаў”. Як адзначыў дасьледнік, лідэры гэтых

рухаў амаль ва ўсіх краінах ідэалізавалі вёску і сялянства, як галоўных

абаронцаў нацыянальнага існаваньня і былі перакананыя, што выступаюць ад

іх імя і за іх інтарэсы. Але гэта зусім не азначала, што той патрыятычны

энтузіязм падзялялі і ўласна самыя сяляне. Нацыянальная агітацыя на вёсцы

тады толькі дасягала нейкіх посьпехаў, калі ўдавалася мабілізаваць істотную

частку інтэлігенцыі і гараджан. Прычынай нацыянальнай актыўнасьці сялян

ня мог быць звычайны фэўдальны ўціск. Іх палітычная і нацыянальная

мабілізацыя надыходзіла разам з паляпшэньнем гаспадарчага і праўнага

становішча вяскоўцаў, і калі пачынала дзейнічаць мадэрная сыстэма

сацыяльнай камунікацыі, якая даносіла да селяніна інфармацыю пра народ

як супольнасьць раўнапраўных грамадзян, у якой і ён мае шанец сацыяльнага

посьпеху. Галоўнымі рухавікамі такой сыстэмы маглі быць, на думку Гроха,

Hroch M. Małe narody Europy: Perspektywa historyczna. Wrocław, 2003. S. 9.

“Dopiero na przełomie stulecia niektórzy białoruscy inteligenci zaczęli zastanawiać się nad znaczeniem

swego etosu i określać się jako samodzielny naród” (Hroch M. Małe narody Europy... S. 39).

«usiłowania “adopcji” średniowiecznego państwa litewskiego przez białoruski etnos naleŜą do sfery

nieskutecznych, bezcelowych mitów» (Hroch M. Małe narody Europy... S. 40).

толькі дзьве сацыяльна-прафэсійныя групы: вясковыя настаўнікі і прыходзкае

духавенства

Інтэлігенцыя сялянскіх народаў, якія ня мелі ўласнай дзяржаўнасьці,

надавала моцную эмацыйную афарбоўку пытаньням мовы і традыцыйнай

вясковай культуры. Адбываўся працэс ідэалягізацыі вясковай этнічнасьці. У

такой сытуацыі сяляне, а ў першую чаргу выхадцы зь вёскі, якія праглі

дасягнуць сацыяльнага посьпеху, паўставалі перад складанай праблемай

выбару. Яны маглі або ўспрыняць панавальную ў дзяржаве ідэалёгію і

культуру (а адпаведна і мову) і дамагацца такім чынам для сабе сацыяльнага

посьпеху шляхам ляяльнасьці і супрацоўніцтва зь дзяржаўнымі інстытуцыямі,

якія намагаліся асыміляваць іх этнічную супольнасьць, або ўсьведаміць сваё

адзінства з уяўленай нацыянальнай супольнасьцю, якая грунтавалася на

сымбалях сялянскай этнічнай культуры і прос тай мове вясковых жыхароў.

Апошні выбар амаль заўсёды азначаў апазыцыйнае стаўленьне асобы да

панавальнай дзяржаўнай ідэалёгіі. Яго магчымасьць была тым вышэйшай,

чым складаней было з прычыны этнічных адрозьненьняў выхадцу зь вёскі

засвоіць дамінавальную ў дзяржаве літаратурную мову і чым мацней ён

адчуваў праявы дыскрымінацыі ў стаўленьні да сябе з боку панавальнай у

грамадзтве супольнасьці.

У многіх краінах Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы сялянскае насельніцтва

станавілася аб’ектам асыміляцыі адразу зь некалькіх бакоў. Напрыклад,

украінцы ў Галіцыі маглі далучыцца да польскай ці нямецкай нацыянальных

культур. У Беларусі ХІХ ст., гэтаксама, як у Летуве і Прыдняпроўскай Украіне,

сялянству прапаноўвалася адчуць сваю прыналежнасьць да расійскай ці

польскай ідэалягічных айчын. Але неаспрэчным фактам ёсьць тое, што ў

большасьці краін Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы перамаглі нацыянальныя

ідэалёгіі, якія клалі націск на сваёй пераемнасьці ад традыцыйнай сялянскай

культуры, а сваім сымбалем часта рабілі менавіта прос тую мову сялян.

Безумоўна, дзеячы нацыянальных рухаў гэтых народаў таксама шукалі

ідэалягічных падставаў “адраджэньня” ў далёкай гісторыі. Так, славакі

апэлявалі да Вялікай Маравіі, украінцы да Кіеўскай Русі і казацкай дзяржавы,

летувісы й беларусы да Вялікага Княства Літоўскага. Але аснову

нацыянальнага культурнага коду складалі напачатку менавіта мова сялянскай

большасьці і традыцыйная народная культура. Як разьвязвалася гэтая дылема

на беларускіх землях — адна з важных задач дадзенае працы.

Грунтоўнае вывучэньне працэсаў, якія адбываліся ў традыцыйным

сялянскім грамадзтве, на нашую думку, папросту немагчымае без

выкарыстаньня мікрагістарычнага падыходу, бо гэтае грамадзтва ўяўляе

сабой, вобразна кажучы, своеасаблівую сетку, сатканую зь вялікага мноства

лякальных вясковых грамадаў — паўзамкнёных і амаль самадастатковых. Каб

зразумець спэцыфіку жыцьця гэтых лякальных супольнасьцяў, гісторык

павінен значна павялічыць маштаб аб’екту свайго дасьледваньня і зьвярнуць

асаблівую ўвагу на аналіз сацыяльных працэсаў і ўзаемадачыненьняў

вясковых жыхароў на мікрароўні. Варта тут нагадаць, што мікрагістарычны

падыход аформіўся ў Італіі ў 70-х гадох ХХ ст. на грунце комплексу ідэй,

выказаных невялікай групай гісторыкаў, аб’яднаных вакол часопісу “Quaderni

Storici”, і даволі хутка набыў папулярнасьць сярод дасьледнікаў іншых

Hroch M. Małe narody Europy... S. 89.

заходнеэўрапейскіх краін і ЗША. Мікрагісторыю нельга акрэсьліць як

навуковую школу ці аўтаномную гістарычную дысцыпліну, хоць і былі такія

спробы. Яна паўстала з самой дасьледніцкай практыкі, ці, дакладней сказаць,

з тых перашкодаў, зь якімі сутыкнуліся гісторыкі ў сваіх дасьледваньнях. На

думку францускага навукоўца Ж.Рэвеля, мікрагісторыя нарадзілася як

рэакцыя на крызыснае становішча, у якое трапіла сацыяльная гісторыя, як

імкненьне пераасэнсаваць некаторыя яе канцэпцыі, задачы і мэтады

Для мікрагістарычнага падыходу вызначальны момант — менавіта зьмена

маштабу навуковага аналізу. Гэта азначае ня проста павелічэньне памераў

аб’екту дасьледваньня, але таксама зьмену яго віду і фону. Інакш кажучы,

зьмяняючы маштаб разгляду, мы атрымліваем фактычна новую рэальнасьць.

Як адзначыў той жа Ж.Рэвель: “...мікрагістарычны падыход мае на мэце

ўзбагаціць сацыяльны аналіз, прапанаваць большую разнастайнасьць

варыянтаў, больш складаных і рухомых”

. Мікрагісторыя прапаноўвае

перавесьці сацыягістарычны аналіз у сфэру рэканструкцыі складанай сеткі

шчыльных сувязяў і ўзаемадачыненьняў, ідэнтычнасьцяў, якія паўстаюць і

зьнікаюць, у якіх жывуць і робяць свой выбар сацыяльныя акторы. Тут важна

падкрэсьліць розьніцу паміж мікрагісторыяй і краязнаўствам. Як слушна

адзначыў Вячаслаў Насевіч, краязнаўства азначае “драбленьне аб’екту

дасьледваньня па тэрытарыяльным прынцыпе, калі з мноства падзей

вылучаюцца тыя, што маюць дачыненьне да дадзенай мясцовасьці”, тым

часам як мікрагісторыя хутчэй нагадвае вывучэньне клеткі пад

мікраскопам

. Неабходна тут адзначыць вельмі істотны момант:

навуковасьць мікрагістарычнага падыходу праяўляецца, па сутнасьці, толькі ў

тым выпадку, калі дасьледнік выяўляе на лякальным роўні дзеяньне працэсаў,

што вызначаюць разьвіцьцё грамадзтва на макрароўні. Інакш існуе пагроза

спаўзаньня да прымітывізацыі гістарычнага працэсу.

У дадзенай працы мы выкарысталі мікрагістарычны падыход, аналізуючы

разьвіцьцё гаспадарчых, сацыяльных і культурных працэсаў у вёсках

Гарадзенскай пушчы (у першую чаргу вёска Бершты

) і Скідзельскай воласьці

Гарадзенскага павету. Выбар мікрарэгіёнаў быў абумоўлены тым, што тут

родныя мясьціны аўтара дадзенага дасьледваньня. Гэта было важным

эмацыйным зарадам, які стымуляваў архіўныя пошукі і карпатлівую

апрацоўку мноства дакумэнтальных крыніц, але, як спадзяецца аўтар,

абсалютна не паўплываў на навуковую аб’ектыўнасьць. За дзесяць гадоў

напружанай працы быў сабраны даволі аб’ёмны матэрыял, які дастаткова

яскрава, як нам уяўляецца, адлюстроўвае гаспадарчую, сацыяльную і

палітычную гісторыю абраных мікрарэгіёнаў у ХІХ – першай траціне ХХ ст. У

дадзеным дасьледваньні асобныя тэарэтычныя палажэньні пра разьвіцьцё

мадэрнізацыйных працэсаў у беларускай вёсцы ілюстраваліся менавіта на

канкрэтных прыкладах з гісторыі абраных мікрарэгіёнаў.

Як ужо адзначалася вышэй, найважнейшая асаблівасьць

мікрагістарычнага аналізу — зьмена маштабу погляду на аб’ект

Ревель Ж. Микроисторический анализ и конструирование социального // Одиссей. Человек в истории.

Москва, 1986. С. 110.

Ревель Ж. Микроисторический анализ... С. 115.

Насевіч В. Мікрагісторыя: мінулае ў чалавечым вымярэнні // Беларускі гістарычны агляд. 1991. Т.6.

Сш. 1–2 (10–11) С. 138.

Мікрагістарычнае дасьледваньне вёскі Бершты зьмешчана ў асобным дадатку да працы.

дасьледваньня. Гэтая зьмена дае магчымасьць патрапіць нібы з аднае гісторыі

ў другую, гэтаксама як пры павелічэньні маштабу, скажам, газэтнай

ілюстрацыі мы атрымліваем ужо зусім іншую выяву. Аднак паміж гэтымі

гісторыямі няма неадольнага разрыву. Яе пэрсанажы дзейнічаюць у адзіным

кантэксьце, толькі па-рознаму ўяўляюць сабе навакольную рэчаіснасьць.

Аналіз гэтай рэчаіснасьці на роўні мікрарэгіёну ці мікрасоцыюму дае нам

новыя веды, неабходныя для лепшага разуменьня разьвіцьця гістарычных

працэсаў у нацыянальным маштабе.

У апошнія гады мікрагістарычны падыход набывае папулярнасьць у

беларускай гістарыяграфіі. Піянэрам яго можна лічыць выдатнага айчыннага

гісторыка Мікалая Улашчыка, які ў 1980-х гадох падрыхтаваў кнігу “Была

такая вёска”

. Праўда, гэтая праца М.Улашчыка ў большай ступені

грунтавалася на асабістых успамінах і ў значнай ступені мае характар

гістарычнай крыніцы. У 2004 г. выйшла праца В.Насевіча “Традиционная

белорусская деревня в европейской перспективе” — выдатны ўзор

гістарычнага дасьледваньня вясковага мікрарэгіёну на Меншчыне. Аўтар

вызначыў мэтай сваёй працы рэканструкцыю традыцыйнага вясковага

грамадзтва як цэласнай сыстэмы, выяўленьне яго агульных рысаў і тых

асаблівасьцяў, якія былі ўласьцівыя менавіта беларускай вёсцы, а ў больш

сьціслым сэнсе — лякальнай грамадзе сялян-каталікоў цэнтральнай Беларусі.

Чацьверты разьдзел кнігі В.Насевіча называецца “Традыцыя і мадэрнізацыя”.

Пачаткам карэннай мадэрнізацыі беларускага традыцыйнага грамадзтва

аўтар лічыць адмену прыгоннага права. Асаблівую ўвагу ён зьвяртае на

дэмаграфічны аспэкт, разьвіцьцё сялянскай двора-гаспадаркі ў новых умовах.

Разам з тым, у фундамэнтальнай працы Насевіча, як нам уяўляецца, усё ж

замала ўвагі аддадзена менавіта сацыякультурным працэсам, якія адбываліся

ў беларускай вёсцы ў другой палове ХІХ – на пачатку ХХ ст. Зрэшты, гэта

зразумела, зважаючы на вялізны храналягічны пэрыяд, які дасьледваў аўтар.

Гістарыяграфія і крыніцы

Айчынная гістарыяграфія вёскі і сялянства мае багатыя традыцыі. У

беларускай савецкай гістарыяграфіі сялянская праблематыка займала адно зь

вядучых месцаў. Праўда, у большасьці навуковых работ яна разглядалася як

адзін з важных аспэктаў больш шырокіх аграрных і сацыяльна-эканамічных

праблем. Аднак у параўнаньні з галоўным клясавым антаганістам (паводле

марксісцкай тэрміналёгіі) — шляхтай, сялянству, як прыгнечанаму клясу,

дасьледнікамі надавалася значна болей увагі, што зноў жа вынікала з

прынцыпаў марксісцкай гістарычнай навукі. Залішне будзе даказваць, што ў

беларускай савецкай гістарыяграфіі адзіна магчымым і дапушчальным быў

марксісцка-ленінскі мэтадалягічны падыход. Таму дамінантай практычна ва

ўсіх гістарычных дасьледваньнях, прысьвечаных сялянству, было вывучэньне

сацыяльна-эканамічных пытаньняў і клясавай барацьбы. А па-другое,

беларускія гісторыкі нават у рэчышчы гэтага марксісцкага падыходу не маглі

пераступаць пэўных мэтадалягічных рамак, устаноўленых у савецкай

гістарычнай навуцы. Таму ў беларускай савецкай гістарыяграфіі вёскі і

Улашчык М. Была такая вёска. Гістарычны нарыс. Мінск, 1989.

сялянства практычна адсутнічалі дыскусіі па тэарэтычных праблемах. Так,

напрыклад, не магла падлягаць сумневу і перагляду храналягічная

пэрыядызацыя. У адпаведнасьці з марксісцкай тэорыяй сацыяльна-

эканамічных фармацый канец ХVІІІ – першая палова ХІХ ст. у дачыненьні да

эўрапейскай часткі Расійскай імпэрыі разглядаліся ў савецкай гістарыяграфіі

як пэрыяд заняпаду і раскладаньня фэўдальнай фармацыі і разьвіцьця ў яе

нетрах капіталістычных элемэнтаў. Галоўнай падзеяй прынята было лічыць

рэформу 1861 г., пасьля якой перамагае капіталістычная фармацыя, але ў яе

нетрах яшчэ працягваюць існаваньне шматлікія фэўдальныя элемэнты-

перажыткі, што стала галоўнай спэцыфікай разьвіцьця капіталізму ў

Расійскай імпэрыі і прычынай асаблівага абвастрэньня тут клясавых

супярэчнасьцяў. Пэрыяд пасьля рэформы 1861 г. і да Кастрычніцкай

рэвалюцыі 1917 г. ў савецкай гістарыяграфіі падзяляўся на другую палову ХІХ

ст. і пачатак ХХ ст. Паміж гэтымі двума часавымі адрэзкамі прынцыповых

адрозьненьняў гісторыкі не знаходзілі, толькі прынята было лічыць, што на

пачатку ХХ ст., калі капіталізм пераходзіў у стадыю імпэрыялізму (паводле

У.Леніна), на вёсцы яшчэ больш абвастрыліся ўсе сацыяльныя супярэчнасьці і

ўзмацнілася клясавая барацьба разам з паскарэньнем разьвіцьця таварна-

грашовых дачыненьняў.

Менавіта разьвіцьцё капіталістычных дачыненьняў у сельскай гаспадарцы

Беларусі стала галоўнай тэмай дасьледваньняў беларускіх гісторыкаў, якія

займаліся аграрнай і сялянскай праблематыкай. Па кожным з трох вышэй

акрэсьленых храналягічных пэрыядаў у беларускай гістарыяграфіі выходзілі

аб’ёмістыя манаграфіі, у якіх асноўная ўвага была скіраваная на аналіз

зараджэньня і разьвіцьця капіталістычных элемэнтаў. Пад імі звычайна

разумеліся таварна-грашовыя дачыненьні на вёсцы, вытворчасьць

сельскагаспадарчай прадукцыі на рынак, спэцыялізацыя сялянскіх

гаспадарак па меры ўцягваньня ў рынкавыя дачыненьні, выкарыстаньне

наёмнай працы і г.д. У дасьледваньнях К.Шабуні, М.Улашчыка, В.Чапко,

Л.Ліпінскага, В.Панюціча была пададзена дастаткова грунтоўная

характарыстыка гаспадарчага разьвіцьця беларускай вёскі ў часы Расійскай

імпэрыі

. Натуральна, што гісторыкі мусілі ў абавязковым парадку

спасылацца на працы клясыкаў марксізму, ужываць адпаведную рыторыку і

антыэксплёататарскі пафас, даваць практычна толькі адмоўную ацэнку

дзеяньням дзяржаўных уладаў у сфэры аграрнай палітыкі. Разам з тым

адзначаныя работы зьмяшчалі багаты факталягічны матэрыял і нямала

слушных высноваў наконт разьвіцьця сельскай гаспадаркі Беларусі таго

пэрыяду.

У сацыяльна-клясавым аспэкце беларускія савецкія гісторыкі асаблівую

ўвагу аддавалі праблеме дыфэрэнцыяцыі сялянства, вылучэньня зь яго

асяродзьдзя заможнай меншасьці і зьбядненьня большай часткі, што, паводле

марксісцкай тэорыі, было пачаткам пераўтварэньня сялянства ў два

антаганістычныя клясы капіталістычнага грамадзтва — вясковую буржуазію і

Шабуня К.І. Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белоруссии в революции 1905–1907 гг.

Минск, 1962; Улащик Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы 1861г. в Литве и Западной Белоруссии.

Москва: Наука, 1965; Чепко В.В. Сельское хозяйство Белоруссии в первой половине ХІХ в. Минск, 1966;

Липинский Л.П. Развитие капитализма в сельском хозяйстве Белоруссии (вторая половина ХІХ в.).

Минск, 1971; Панютич В.П. Социально-экономическое развитие белорусской деревни в 1861–1900гг.

Минск, 1990.

Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст

Подождите немного. Документ загружается.