Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст
Подождите немного. Документ загружается.
391
Заключэньне
Аналіз разьвіцьця сацыякультурных працэсаў у заходнебеларускай вёсцы ў
другой палове ХІХ – першай траціне ХХ ст. высьвятляе іх складанасьць і
супярэчлівасьць. У сваёй сукупнасьці гэтыя працэсы дзейнічалі ў кірунку
паступовай, але ўсё ж няўхільнай мадэрнізацыі традыцыйнага аграрнага
грамадзтва Беларусі. Яны паволі разбуралі самазамкнёнасьць вясковых
сялянскіх супольнасьцяў і ўцягвалі іх жыхароў у сфэру ўзьдзеяньня
надлякальных эканамічных, ідэалягічных і палітычных структураў, прымушалі
шукаць новыя сувязі ды ідэнтычнасьці ва ўсё болей зьменлівым сьвеце. Пачаткі
мадэрнізацыі ці, як гавораць марксісцкія гісторыкі, зараджэньне элемэнтаў
капіталізму, у беларускай вёсцы можна знайсьці ўжо ў першай палове ХІХ ст. і
нават раней. Аднак даволі актыўнае разьвіцьцё мадэрнізацыйных працэсаў
назіраецца тут толькі ў другой палове ХІХ ст.
Сялянская гаспадарка ў Беларусі на працягу другой паловы ХІХ – пачатку
ХХ ст. паступова (гэты тэрмін, зрэшты, вельмі умоўны) разьвівалася і
ўдасканальвалася, а цывілізацыйна-побытавыя ўмовы жыцьця вяскоўцаў
паляпшаліся. Прычынай таму было скасаваньне прыгоньніцкай сыстэмы і
прыход у вёску прамысловых вырабаў і новых тэхналёгій. Апошні фактар
праяўляецца найбольш відавочна на пачатку ХХ ст. Адмена ж прыгоннага
права і паншчыны паслужыла імпульсам, які прывёў да стабілізацыі сялянскай
гаспадаркі і ўстойлівага дэмаграфічнага росту ў вёсцы ў другой палове ХІХ ст.
Вельмі важным наступствам гэтага становіцца нарастальны працэс драбленьня
надзелаў і пагроза зямельнага “голаду”. На пачатку ХХ ст. адбываецца значнае
паскарэньне працэсу тэхнічнага пераўзбраеньня сялянскіх гаспадарак, усё
больш актыўнае выкарыстаньне вяскоўцамі новых тэхналёгій працы. У гэты
час ўжо выразна назіраюцца рысы так званага дэмаграфічнага пераходу. У
новых умовах існаваньня перад сялянствам паўстае складаная праблема
выбару пасьпяховай жыцьцёвай стратэгіі. Традыцыйным шляхам быў падзел
бацькоўскіх зямельных надзелаў, якія заставаліся ў сьведамасьці сялянаў
асновай іх выжываньня, паміж нашчадкамі і стварэньне новых сямейных
гаспадарак. Іншыя варыянты: набыцьцё новай зямлі ва ўласнасьць (для
большасьці вяскоўцаў гэты варыянт быў недасягальны), пераход у статус
парабка (гэты варыянт таксама зьяўляўся традыцыйным), перасяленьне ў горад
і разрыў зь сялянскім жыцьцём і сельскай гаспадаркай, заробкавая міграцыя (у
тым ліку і за межы Расійскай імпэрыі), зьмена сацыяльнага статусу за кошт
атрыманьня адукацыі і набыцьця новай прафэсіі (настаўніка, сьвятара і г.д.),
перасяленьне ў аддаленыя рэгіёны імпэрыі, а найперш у Сібір, выбар пэўнай
392
спэцыялізацыі сельскагаспадарчай дзейнасьці, арыентаванай на патрэбы
рынку. Найчасьцей сялянскія сем’і спрабавалі спалучаць некалькі варыянтаў.
Ідэалам для абсалютнай бальшыні заставалася валоданьне дастатковай для
заможнага (па сялянскіх мерках) жыцьця колькасьцю зямлі. Але дасягнуць
гэтага ідэалу было ўсё складаней. І пасьпяховых спосабаў разьвязаньня
балючай праблемы драбленьня надзелаў і малазямельля да пачатку Першай
сусьветнай вайны беларуская вёска так і ня вынайшла.
Важнай праявай наступленьня мадэрнізацыі становіцца ў разгляданым
пэрыядзе пашырэньне пісьменнасьці сярод вясковага насельніцтва. Вялікую
ролю ў гэтым адыгрывалі дзяржава, праваслаўная царква і каталіцкі касьцёл,
шляхоцкія эліты. Распаўсюджаньне пісьменнасьці ва ўмовах “Паўночна-
Заходняга краю” мела таксама ідэалягічнае значэньне. У дзяржаўных школах
сялянскія дзеці вучылі расійскую мову і кірылічнае пісьмо, а таксама
станавіліся, прынамсі гэтага дамагаліся ўлады, ляяльнымі падданымі імпэрыі. У
таемных “польскіх” школах, шырока распаўсюджаных у каталіцкіх вёсках,
вучні засвойвалі польскую мову і лацінку, а таксама любоў і пашану да
Польшчы і “польскай веры”. Праўда, ровень пісьменнасьці сярод большасьці
вясковых жыхароў заставаўся даволі нізкім, веданьне імі граматы амаль ня
мела практычнага ўжытку і звычайна абмяжоўвалася чытаньнем кнігі для
набажэнтва. Пісьменнасьць не адыгрывала істотнай ролі ў пашырэньні на
вёсцы новых ідэй ды ўвогуле інфармацыі. Гэтыя ідэі і нязвыклыя “гарадзкія”
ўзоры паводзін прыносіліся непасрэдна тымі асобамі, якія пабылі за межамі
“тутэйшага” вясковага сьвету.
Сутыкненьне вяскоўцаў з эканамічнымі цяжкасьцямі не вядомага даўней
характару, з новымі ўзорамі і нормамі паводзін ды жыцьцёвымі ідэаламі, якія
ім уяўляліся лепшымі, вышэйшымі за тыя, што прапаноўвала сялянская
традыцыя, прыводзіла да заняпаду й раскладаньня сыстэмы традыцыйных
каштоўнасьцяў, што вякамі цэмэнтавала жыцьцё вясковай грамады.
Вышэйшасьць вонкавага сьвету падмацоўвалася ў вачох сялянаў відавочнай
тэхнічнай перавагай прамысловых тавараў над тымі, што выраблялі тутэйшыя
рамесьнікі.
У канцы ХІХ – на пачатку ХХ ст. гэтыя працэсы раскладаньня традыцыйных
каштоўнасьцяў і нормаў набралі ўжо ў беларускай вёсцы значную сілу. Іх
праяваю было таксама зьніжэньне рэлігійнасьці вясковых жыхароў і заняпад
аўтарытэту прыходзкага духавенства. Асабліва гэта назіралася ў праваслаўнай
вёсцы, дзе мясцовыя сьвятары разглядаліся дзяржаўнымі ўладамі як ніжэйшае
зьвяно ўрадавага апарату, што іх прыхаджане выдатна разумелі. У каталіцкай
беларускай вёскі ксяндзы мелі звычайна вышэйшы аўтарытэт і ўплыў на сваіх
парафіянаў. Хоць сэкулярызацыя зьяўляецца праяўленьнем пераходу ад
традыцыі да сучаснасьці, царкоўныя структуры таксама адыгрывалі ролю
важнага мадэрнізацыйнага чыньніку. Спэцыфічнай рысай беларускай вёскі
было тое, што гэтыя царкоўныя структуры (праваслаўнай царквы і каталіцкага
касьцёлу) спрыялі моўна-культурнай асыміляцыі вяскоўцаў (русыфікацыі і
палянізацыі). Толькі на пачатку ХХ ст. у асяродзьдзі каталіцкага духавенства,
пераважна сялянскага паходжаньня, фармуецца беларускае нацыянальнае
асяродзьдзе.
Безумоўна, у розных мясьцінах назіраліся вельмі істотныя адрозьненьні ў
працяканьні акрэсьленых працэсаў. У аддаленых ад гарадоў і буйных мястэчак
393
вёсках традыцыя захоўвала сваю моц. У вёсках жа, разьмешчаных паблізу
вялікіх гарадоў, асабліва на Гарадзеншчыне, Беласточчыне і Віленшчыне,
сяляне імкнуліся як мага хутчэй пераймаць “гарадзкі” стыль жыцьця. Працэс
гэты меў свае станоўчыя й адмоўныя бакі, але быў непазьбежным. Ён вёў да
большай індывідуалізацыі вясковага жыцьця, надаваў большую вартасьць
асабістым намаганьням чалавека і яго творчай ініцыятыве. Але адначасова
разьнявольваліся і адмоўныя бакі, дзікія інстынкты чалавечай натуры, якія
раней стрымліваў жорсткі кантроль з боку калектывісцкага грамадзтва і
фізычны прымус. Праблема палягала ў тым, наколькі была здольнай беларуская
вёска справіцца з дэструктыўнымі, дэзарганізацыйнымі ўплывамі, якая
сыстэма каштоўнасьцяў ды нормаў паводзін і як хутка й спраўна прыйдзе на
зьмену старой, якія формы грамадзкага жыцьця ўсталююцца ў
пасьлятрадыцыйнай вёсцы.
Самаідэнтыфікацыя беларускіх сялянаў у разгляданы пэрыяд замыкалася ў
рамках паўізаляванай “тутэйшасьці”, звычайна абмяжоўвалася абшарам
“прыватнай айчыны” ці “малой радзімы”. Вясковец усьведамляў сябе найперш
тутэйшым мужыком-земляробам проці пана-уладальніка, дробнага шляхціча і
гандляра-габрая. Для сялянскай супольнасьці была характэрнай адсутнасьць
рэфлексіі над уласнай культурай, яе бачаньне зьяўлялася хутчэй адбіткам тых
кантрастаў, на падставе якіх сяляне вызначалі адрознасьць іншых сацыяльных
і этнічных груп. Свая мова ўспрымалася імі як прос тая, звычайная,
вышэйшасьць панскай мовы й культуры не падлягала нават сумневу.
Вельмі важную ролю ў самаідэнтыфікацыі сялянаў адыгрывала іх
канфэсійная прыналежнасьць. Вуніяцтва, а пасьля 1839 г. і праваслаўе ў вачох
большасьці вяскоўцаў былі “сялянскай верай” адрозна ад “панскай веры”, або
рыма-каталіцтва. Прыналежнасьць да розных хрысьціянскіх канфэсій у самым
сялянскім асяродзьдзі істотна не ўплывала на ўзаемадачыненьні вяскоўцаў, не
стварала заўважнага бар’еру. Дзяржаўныя ўлады і адукаваныя шляхоцкія эліты
ва ўмовах зацятага польска-расійскага супрацьстаяньня намагаліся
прышчапіць сялянскаму насельніцтву Беларусі ўласнае ўяўленьне пра
ідэалягічную айчыну. Гэтыя намаганьні, аднак, апярэджвалі ступень
далучанасьці вясковых супольнасьцяў да сеткі надлякальных гаспадарчых і
інфармацыйных сувязяў. Ва ўмовах канфрантацыі элітаў сяляне імкнуліся
заставацца ў межах лякальнай тутэйшасьці, “рашчыняючы” польскія і расійскія
нацыянальныя вартасьці і ўзоры культуры ў штодзённым жыцьці вясковай
грамады і захоўваючы свойскасьць дачыненьняў на мясцовым роўні. Гэта
забясьпечвала ім адчуваньне непарушнасьці, стабільнасьці традыцыйнага
ўкладу жыцьця. Аднак асыміляцыйныя працэсы паступова набіралі сілу, бо
дасягненьне сацыяльнага посьпеху для выхадца зь вясковага асяродзьдзя было
абумоўленае веданьнем расійскай ці польскай мовы, прычым праваслаўныя
беларусы лягчэй падлягалі моўна-культурнай русыфікацыі, а беларусы-каталікі
— палянізацыі.
У канцы ХІХ і асабліва на пачатку ХХ ст. на вёсцы пашыраецца
нацыянальна-асьветніцкая дзейнасьць беларускіх адраджэнцаў. У большасьці
сваёй яны былі інтэлігентамі сялянскага паходжаньня (хоць сярод
стваральнікаў нацыянальнага руху пераважалі шляхцічы). Асяродкі беларускіх
сялянскіх актывістаў фармуюцца найперш у дзьвюх сацыяльных групах
вясковага грамадзтва — народным настаўніцтве і каталіцкім духавенстве. Яны
394
стваралі надлякальную камунікацыйную прастору беларускага нацыянальнага
руху, а іх узьдзеяньне на сялянскае насельніцтва зьяўлялася важным
мадэрнізацыйным чыньнікам, бо ўплывала на тутэйшую кансэрватыўную
супольнасьць у кірунку яе ідэалягізацыі ды рацыяналізацыі. Аднак
эфэктыўнасьць адраджэнскай працы была ня вельмі высокай з тае прычыны,
што ў рэчаіснасьці адсутнічала больш-менш значная беларуская гарадзкая, ці
вонкавая да вясковага сьвету прастора. Веданьне беларускай мовы ня грала
ніякае ролі пры ўладкаваньні выхадцаў зь вёскі ў гарадзкім сьвеце, яны проста
рашчыняліся ў іншамоўным асяродзьдзі. Адзінымі рэальна дзейнымі
інстытуцыямі мадэрнага грамадзтва, якія стварылі беларускія нацыянальныя
дзеячы на пачатку ХХ ст., зьяўляліся рэдакцыі беларускіх газэт і выдавецкія
суполкі. Апрача таго, нацыянальная самаідэнтыфікацыя не была адзіна
магчымым шляхам інтэграцыі выхадцаў з лякальнай вясковай супольнасьці ў
структуры індустрыйнага грамадзтва. Дзеячы сацыялістычных партый
прапаноўвалі былым сялянам найперш адчуць сваё адзінства з працоўнымі
масамі ўсяго сьвету. Такі спосаб мысьленьня быў даволі блізкі вяскоўцам, бо
клясавая ідэалёгія добра клалася на архаічныя структуры сьветаўспрыняцьця
жыхароў традыцыйнай вёскі.
Такім чынам, дэінтэграцыйныя чыньнікі, якія заміналі пасьпяховаму
разьвіцьцю беларускай нацыянальнай самаідэнтыфікацыя сярод масаў
сялянства Беларусі, былі асабліва моцнымі і эфэктыўнымі ў кантэксьце
нацыянальных рухаў іншых народаў Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы.
Расійская самаідэнтыфікацыя пашыралася на вёсцы ў выніку рэалізацыі
палітыкі ўрадавага нацыяналізму і пры падтрымцы дзяржаўна-
бюракратычнага апарату імпэрыі. Польская самасьведамасьць сярод
каталіцкага сялянства падтрымлівалася намаганьнямі касьцёлу і заможнай,
добра адукаванай шляхты. Вышэйшасьць расійскасьці і польскасьці над
“простай” мовай ды вясковай культурай для бальшыні сялянаў уяўлялася
бясспрэчнай. Гэта спараджала насьмешліва-пагардлівае стаўленьне да ўсяго
свайго, вясковага сярод часткі тых, хто змог ўзьняцца па сацыяльнай лесьвіцы,
бо вясковасьць не зьмяшчала ў сабе ідэалягічных фактараў. Беларускія ж
дзеячы апэлявалі якраз да этнічнай культуры і гэтай самай простай мовы
сялянскага насельніцтва, а таксама да гістарычнай спадчыны свайго народу,
абвяшчаючы адной з мэтаў нацыянальнага руху Адраджэньне даўнейшага
высокага статусу беларускай культуры і мовы. Сыстэма надлякальнай
камунікацыі ў беларускім грамадзтве часоў Расійскай імпэрыі была яшчэ вельмі
слаба разьвітай, каб пасьпяхова даносіць да вясковых жыхароў нацыянальныя
ідэі. Зь іншага боку, гэта зьяўлялася адначасова і перашкодай на шляху моўна-
культурнай русыфікацыі і палянізацыя сялян-беларусаў. Многім адукаваным
сучасьнікам здавалася, што беларускі рух у такіх умовах ня мае ніякіх шанцаў
на посьпех. Але беларуская ідэя мела і свае перавагі. Безумоўна, этнічная
блізкасьць расійскай і польскай культур спрошчвала працэс асыміляцыі
вясковых жыхароў. Аднак канфэсійны чыньнік рабіў амаль немагчымымі
русыфікацыю беларусаў-каталікоў і палянізацыю праваслаўных беларусаў. На
абшарах канфэсійнага памежжа было шмат людзей, якія паходзілі з
“канфэсійна-мяшаных” сем’яў. Простая мадэль самаідэнтыфікацыі паводле
канфэсійнай прыкметы (каталік — паляк, праваслаўны — рускі) тут ужо часта
не спрацоўвала. Рост колькасьці інтэлігенцыі сялянскага паходжаньня
395
прыводзіў да павелічэньня сацыяльнай групы дзьвюх- і шматмоўных
адукаваных людзей, для якіх праблема самаідэнтыфікацыі была вельмі
актуальнай. Шмат для каго зь іх мова дзяцінства і культура іхнае вёскі
заставаліся (а часам якраз станавіліся ў новых умовах) важнай каштоўнасьцю.
Далучэньне іх да нацыянальнага руху было галоўным шанцам для беларускіх
дзеячоў. Несумнеўна, што беларускі рух разьвіваўся ў надзвычай неспрыяльных
умовах. На пачатку ХХ ст. беларускімі дзеячамі было створана дастаткова шмат
тэкстаў, якія склалі канон нацыянальнай культуры і адрасаваліся менавіта
сялянам, але ў тых палітычных і сацыякультурных умовах гэтыя тэксты не
маглі мець масавага распаўсюджаньня сярод вясковага насельніцтва.
Падзеі Першай сусьветнай вайны і расійскай рэвалюцыі гвалтоўна
прысьпешылі разьбіцьцё замкнёнасьці сялянскіх лякальных супольнасьцяў.
Важную ролю адыграла бежанства вялізнай масы заходнебеларускіх сялянаў
праваслаўнага веравызнаньня на ўсход, а затым яго вяртаньне ў краіну, ужо
шмат у чым інакшую. Ва ўмовах руйнаваньня даваеннай сацыяльнай герархіі й
палітычнай сыстэмы найбольш актыўная і адукаваная частка сялянскага
грамадзтва Заходняй Беларусі далучылася да нацыянальнага руху,
намагаючыся ўтварыць новыя надлякальныя сувязі, грунтаваныя на ідэях
незалежнай беларускай дзяржаўнасьці. Усталяваньне польскай улады было
адмоўна ўспрынята большасьцю праваслаўнага вясковага насельніцтва, якое
перажыло востры духоўны крызыс, выкліканы крахам імпэрыі, стратай
панавальнага статусу праваслаўнай царквой і вельмі цяжкім матэрыяльным
становішчам пасьля вяртаньня зь бежанства. У гэтай сытуацыі сярод сялянскіх
масаў узмацніліся міленарыстычныя настроі, узьнікла сытуацыя напружанага
чаканьня нейкіх незвычайных падзеяў. Назіралася крайняя радыкалізацыя
стаўленьня да тагачаснага грамадзкага парадку, якая падагравалася грубай
асыміляцыйнай палітыкай польскіх уладаў. Гэта шмат у чым тлумачыць
папулярнасьць у вясковым асяродзьдзі, найперш праваслаўным,
камуністычных ідэй, што яскрава праявілася, напрыклад, ў працэсе імклівага
росту Беларускай работніцка-сялянскай грамады. Сацыяльныя надзеі сялянаў
спалучыліся з нацыянальным уздымам. Вяскоўцы галасавалі на выбарах за
беларускіх кандыдатаў, падпісвалі дэклярацыі на адкрыцьцё беларускіх школ,
ахвотна чыталі беларускія газэты і зь вялікім энтузіязмам наведвалі вечарыны
й тэатральныя пастаноўкі на беларускай мове. У 1920-х гадох беларускі
нацыянальны рух дасягнуў найвышэйшага ў сваёй гісторыі ўздыму і самай
масавай падтрымкі насельніцтва.
Аднак польскім уладам у канцы 1920-х – на пачатку 1930-х гадоў удалося
разграміць легальныя структуры беларускага нацыянальнага руху. У выніку
гэтага вёска была фактычна адарваная ад высокай беларускай культуры.
Спыніўся або катастрафічна зьменшыўся доступ да мясцовых сялянаў
беларускага друкаванага слова, а бальшыня сялянскай моладзі была адлучаная
ад усялякай культурна-асьветнай працы. Рэпрэсіўнай палітыцы дзяржаўных
уладаў спрыялі найперш нутраныя асаблівасьці заходнебеларускага
грамадзтва: слабасьць гарадзкога беларускамоўнага асяродзьдзя, адсутнасьць
трывалых надлякальных структур (духавенства, настаўніцтва, чынавенства),
павышаная экзальтаванасьць масаў сялянскага насельніцтва, якія вельмі
ахвотна адгукаліся на радыкальныя сацыяльныя ідэі. Значная частка вясковых
актывістаў пад ціскам несупыннага паліцыйнага перасьледу ўсё болей
396
схіляецца да кансьпірацыі і яшчэ большай радыкалізацыі. Таму ў 1930-х гадох
назіраецца своеасаблівае аднаўленьне інфармацыйнай самаізаляцыі вясковых
грамадаў, добра заўважнае параўнальна з папярэднімі гадамі. Гэтую ізаляцыю
прарывалі кур’еры КПЗБ, яны дастаўлялі вясковым суполкам партыі
прапагандысцкія лісткі ды розную забароненую літаратуру. Беларускай
культурна-асьветнай дзейнасьці кэпэзэбоўцы мэтанакіравана не вялі, хоць і
маглі арганізоўваць акцыі ў падтрымку, напрыклад, беларускай школы. Але
такія акцыі служылі мэтам палітычнай агітацыі, а барацьба за беларускую мову
і школу ўяўлялася вясковым камуністам, ды й большасьці заходнебеларускага
сялянскага насельніцтва другараднай справай у параўнаньні з будучай
кардынальнай перабудовай усяго грамадзтва, якая зробіць вольным і
шчасьлівым увесь народ.
Такім чынам, папулярнасьць радыкальных ідэалёгій сярод сялянскага
насельніцтва ў міжваенны пэрыяд спалучалася з спробай утварэньня
мясцовымі жыхарамі сувязяў паміж традыцыйнымі лякальнымі
супольнасьцямі, што было выклікана вялізным крызысам, які ўзьнік менавіта ў
сувязі з мадэрнізацыйным пераломам і быў абвостраны падзеямі вайны і
рэвалюцыі. У зьмененым сьвеце вяскоўцы ліхаманкава шукалі новыя сувязі ды
ідэнтычнасьці. Адначасова для сялянскай эліты — найбольш адукаванай і
энэргічнай часткі вясковага грамадзтва — гэта быў выдатны шанец
сацыяльнага посьпеху, магчымасьць апанаваць структуры мясцовага
кіраваньня. Гэтая частка беларускага насельніцтва была найбольш
рацыянальнай і здольнай да арганізаванай дзейнасьці. Але пошукі новай
ідэнтычнасьці завяршыліся няўдачай, бо дзяржава мэтанакіравана
рэпрэсавала найбольш актыўны элемэнт вёскі. Падставы для гэтага давалі
радыкальныя настроі сялянскай масы і пракамуністычныя сымпатыі.
У выніку ўсіх сутрасеньняў (Першай сусьветнай вайны і бурлівых 1920-х
гадоў) самасьведамасьць большасьці заходнебеларускіх сялянаў зноў вярнулася
ў рамкі дэідэалягізаванай этнічнасьці, да ўспрыяцьця вонкавага сьвету праз
прызму прыватнай айчыны, замкнулася ў межах тутэйшай свойскасьці. Вобраз
жа ідэалягічнай айчыны шмат для каго зь сялянаў быў яшчэ вельмі размытым і
несфармаваным. Польская нацыянальная культура ўяўлялася чужой нават для
многіх сялянаў-каталікоў, якія значна лягчэй за праваслаўных падлягалі моўна-
культурнай палянізацыі праз касьцёл і ўрадавую школу. У праваслаўным жа
вясковым асяродзьдзі Заходняй Беларусі чаканьні лепшага часта былі зьвязаны
зь міталягізаванымі ўяўленьнямі пра Савецкі Саюз. Творы беларускай
нацыянальнай культуры тады амаль не даходзілі да вясковых жыхароў. Кола
нацыянальных дзеячоў, згуртаваных пераважна ў Вільні, было ізаляванае ад
сялянскіх масаў урадавай палітыкай і радыкаламі з КПЗБ.
Гаспадарчыя праблемы заходнебеларускай вёскі, нягледзячы на намаганьні
ўраду, вырашаліся вельмі марудна, вастрыня праблемы малазямельля і
перанаселенасьці не зьмяншалася. Прычым большасьць сялянства пад
націскам нарастаючага мадэрнізацыйнага ціску ўпарта захоўвала характэрную
для традыцыйнага аграрнага грамадзтва стратэгію жыцьцёвых паводзінаў. І ў
такім стане заходнебеларуская вёска набліжалася да карэннага
мадэрнізацыйнага пералому. Ён непазьбежна мусіў пабурыць ужо досыць
нетрывалыя структуры архаікі і прывесьці да паўстаньня грамадзтва новага
сучаснага тыпу.
397
Сьпіс скаротаў
АГАГВ Архіў грамадзкіх арганізацый Гарадзенскай вобласьці
ДАГВ Дзяржаўны архіў Гарадзенскай вобласьці
ДАБВ Дзяржаўны архіў Берасьцейскай вобласьці
НГАБ Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі
APB Archiwum Państwowe w Białymstoku (Дзяржаўны архіў у Беластоку)
398
Паказальнік табліцаў
Табліца1. Колькасьць сельскагаспадарчых прыладаў працы ў сялян
Гарадзенскай губэрні (1910 г.)
Табліца 2. Пасевы і збор сельскагаспадарчых культур у маёнтку Скідзель (1845
г.)
Табліца 3. Пасевы і збор сельскагаспадарчых культур у сялянскіх і
абшарніцкіх гаспадарках Скідзельскай воласьці (1907 г.)
Табліца 4. Эканамічны стан сялян вёскі Сухаўляны ў 1845 і 1909 гг.
Табліца 5. Сямейная структура насельніцтва вёсак Шчанец, Ліхачы і Сабаляны
ў 1850 і 1987 гг.
Табліца 6. Сямейная структура насельніцтва вёсак Шчанец, Ліхачы і Сабаляны
ў 1850 і 1897 гг. з улікам працаздольнасьці мужчын
Табліца 7. Узроставая структура насельніцтва вёсак Шчанец, Ліхачы і
Сабаляны ў 1850 і 1897 гг. (у %)
Табліца 8. Драбленьне надзелаў у валасьцях 5-га земскага ўчастку
Гарадзенскага павету на 1915 г.
Табліца 9. Набыцьцё сялянамі зямлі пры дапамозе Сялянскага банку ў
Гарадзенскай губэрні за 1885–1913 гг.
Табліца 10. Пасевы на надзельных і купленых землях у валасьцях
Гарадзенскага павету за 1914 г.
Табліца 11. Міграцыя сялянаў Гарадзенскай губэрні ў Паўночную Амэрыку ў
1902–1905 гг.
Табліца 12. Перасяленьні сялянаў Гарадзенскай губэрні ў Сібір у 1901–1905 гг.
Табліца 13. Колькасьць пісьменнага насельніцтва беларускіх губэрняў паводле
перапісу 1897 г.
Табліца 14. Ровень адукаванасьці этнічных супольнасьцяў беларускіх губэрняў
у 1897 г.
Табліца 15. Канфэсійная структура беларускамоўнага насельніцтва пяцёх
губэрняў у 1897 г.
Табліца 16. Паказьнік злачыннасьці ў Гарадзенскай губэрні ў 1901–1908 гг. у
станавым разрэзе
Табліца 17. Вынікі выбараў 1928 г. у польскі Сэйм па вясковых выбарчых
участках Гарадзенскага павету
Табліца 18. Вынікі галасаваньня ў Сэнат у 1930 г. па беларускіх паветах
Беластоцкага ваяводзтва
Паказальнік табліцаў у дадатку “Гісторыя вёскі Бершты (XVI–XX)
Табліца 1. Маёмасны стан сялянаў вёскі Бершты ў 1798–1826 гг.
Табліца 2. Забясьпечанасьць жыхароў вёскі Бершты свойскай жывёлай у
1803–1850 гг.
Табліца 3. Забясьпечанасьць жыхароў вёскі Бершты свойскай жывёлай у
1803–1844 гг. у разьліку на душу насельніцтва
Табліца 4. Збор азімага жыта ў вёсках Берштаўскай грамады ў 1847–1858 гг.
Табліца 5. Дэмаграфічнае разьвіцьцё вёскі Бершты ў 1843–1877 гг.
Табліца 6. Шлюбы ў Глыбоцкай парафіі па месяцах за 1870–1877 гады
Табліца 7. Пасевы і збор сельскагаспадарчых культур у Берштаўскай воласьці
ў 1905 г.
399
Табліца 8. Пасевы сялянаў Берштаўскай воласьці ў 1915 г.
Табліца 9. Бюджэт Берштаўскага валаснога праўленьня на 1905 г
Табліца 10. Этнаканфэсійныя групы насельніцтва Берштаўскай воласьці
паводле колькасьці гаспадарак і маёмаснага стану за 1909 г.
Табліца 11. Бюджэт Берштаўскага валаснога праўленьня на 1915 г.
Табліца 12. Забесьпячэньне зямлёю вёсак Берштаўскага сельскага савету ў
1949 г.
Табліца 13. Параўнаньне забясьпечанасьці жыхароў вёскі Бершты свойскай
жывёлай у розныя гады XIX і XX ст.
Паказальнік малюнкаў
Мал. 1. Дэмаграфічнае разьвіцьцё вёскі Бершты ў 1843–1877 гг.
Мал. 2. Сьмяротнасьць па месяцах у Глыбоцкай парафіі за 1846–1877 г
Мал. 3. Нараджальнасьць у Глыбоцкай парафіі па месяцах году за 1870–1877
гг.
Мал. 4. Дынаміка насельніцтва Берштаў у 1816–1909 гг.
Мал. 5. Дынаміка мужчынскага насельніцтва Берштаў у 1795–1896 гг.