Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст
Подождите немного. Документ загружается.
111
праваслаўныя цэрквы, нярэдка аддаючы перавагу касьцёлам, да якіх
прывучыла іх вуніяцкая царква”
345
. Праўда, дасьледнік тлумачыў гэта такой
станоўчай рысай, як адсутнасьць рэлігійнага фанатызму ў беларусаў
346
. Яшчэ
адной прычынай акрэсьленай сытуацыі было, на яго думку, тое, што “шмат
часу сьвятар мусіць аддаваць догляду гаспадаркі, а гэта ўскладняе для яго
выкананьне асноўных абавязкаў”
347
. Для выпраўленьня становішча, паводле
П.Баброўскага, “павучаньні ў народнай мове былі б вельмі карысныя”
348
.
Сапраўды, беларускія сяляне і ў вуніяцкай і праваслаўнай царкве, і ў
каталіцкім касьцёле амаль ня чулі сваёй прос тай мовы. Літургія ў рыма-
каталікоў праводзілася на лаціне, а ў грэка-каталікоў і праваслаўных — на
царкоўнаславянскай мове. Але галоўная праблема палягала ў тым, што
казаньні, задачай якіх было якраз тлумачэньне сялянам рэлігійных ісьцін і
хрысьціянскай маралі, у большасьці вясковых храмаў гучалі па-польску. Гэта
непакоіла й расійскую ўладу. Зразумела, прычынай непакою быў не клопат
пра узвышэньне простай сялянскай мовы, а страх перад узмацненьнем
польскасьці ў Заходнім краі. Каб процістаяць гэтаму, у 1830 г. быў выдадзены
ўказ Грэка-вуніяцкай калегіі, які загадваў вуніяцкаму духавенству, “у часе
набажэнства ды іншых сьвятых абрадаў не ўжываць іншай мовы, акрамя
мовы славянскай, прыроднай, уласьцівай Грэка-Вуніяцкай Царкве”, а “ў
казаньнях і ў навучаньні Закону Божаму духавенства мусіць ужываць
гаворку, якой размаўляюць мясцовыя жыхары, парафіяне, выкарыстоўваючы
аднак заўсёды тэксты зь Сьвятога Пісьма ў мове славянскай...”
349
. Імпэратар
Мікалай І у сьнежні 1839 г. загадаў, “каб прыходзкія праваслаўныя сьвятары ў
губэрнях: Віцебскай, Магілеўскай, Кіеўскай, Падольскай, Валынскай, Менскай,
Віленскай, Гарадзенскай і ў вобласьці Беластоцкай па магчымасьці чыталі ў
цэрквах у нядзельныя і сьвяточныя дні казаньні на простай
агульназразумелай мове або тлумачылі катэхізіс у гутарках”
350
. Літоўскі і
Віленскі архіэпіскап Іосіф Сямашка прапаноўваў вясковым бацюхнам, “каб
яны павучаньні чыталі на простай агульназразумелай для вернікаў мове, а
асабліва тлумачылі б ім у гэтай мове пашыраны катэхізіс, дадзены сёньня
кожнаму сьвятару”
351
. Аднак ужо ў студзені 1840 г. той жа І.Сямашка пісаў у
345
“...народные убеждения возсоединенных еще не вполне очистились; православные неохотно
посещают православные церкви, нередко предпочитая им костелы, к которым приучила их униатская
церковь” (Бабровский П. Материалы для географии и статистики... Т. 1. С. 691).
346
Бобровский П. Можно ли одно вероисповедание... С. 17.
347
“значительную часть времени священник должен употреблять на уход за хозяйством, а это затрудняет
его в отправлении прямых обязанностей” (Бобровский П. Материалы для географии и статистики... Т. 1.
С. 692).
348
Бобровский П. Материалы для географии и статистики... Т. 1. С. 692.
349
“при совершении богослужения и прочих священных обрядов не употреблять иного языка, кроме
природного, свойственного Церкви Греко-Униатской языка словенского” ... “в проповедях и в обучении
Закону Божию духовенство долженствует применяться к наречию, коим говорят местные жители,
прихожане церкви, заимствуя однако же всегда тексты из Святого писания на языке словянском...”
(Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. Т. XVI. Вильна, 1889. С. 649).
350
“высочайше повелеть соизволил, чтобы приходские православные священники в губерниях:
Витебской, Могилевской, Киевской, Подольской, Волынской, Минской, Виленской, Гарадзенской и в
области Белостокской, по возможности читали в церквах в воскресные и праздничные дни проповеди на
простом общепонятном языке, или изъясняли в виде бесед катихизис” (Записки Иосифа митрополита
Литовского, изданные Императорскою Академиею Наук по завещанию автора. Т. 3. Санкт-Петербург,
1883. С. 495–496).
351
“чтобы они поучения читали на простом общепонятном для их прихожан языке, а в особенности
изъясняли бы им на сем языке пространный катихизис, ныне всякому священнику данный” (Записки
112
Пецярбург у Сьвяцейшы Сінод: “Разам з тым я лічу неабходным забясьпечыць
сьвятароў Літоўскай эпархіі ўзорнымі казаньнямі на расійскай мове па
прадметах, якія датычаць асабліва прыходзкіх павучаньняў, бо бальшыня
гэтых сьвятароў, атрымаўшы раней выхаваньне ў польскіх навучальнях, ня
ведаюць добра расійскай мовы і ня змогуць дастасавацца да агульнага духу
расійскай мовы”
352
. У выніку беларуская мова з дабраслаўленьня вышэйшых
духоўных уладаў сьледам за польскай была выціснута зь вясковых храмаў
расійскай літаратурнай мовай, малазразумелай як для большасьці вернікаў,
так і для самых сьвятароў, якія ў сваім хатнім жыцьці ўжывалі мяшанку
беларускай і польскай моў.
Калі прафэсара Міхала Баброўскага выслалі зь Вільні звычайным сьвятаром
у мястэчка Шэрашава Гарадзенскай губэрні, дык ён пачаў чытаць там
казаньні сваім прыхаджанам на беларускай мове, што выклікала зьдзіўленьне
сярод сучасьнікаў. Адзін з вучняў М.Баброўскага Плакід Янкоўскі ўспамінаў у
1864 г.: “І вось шаноўны прафэсар унівэрсытэту і сябар-карэспандэнт розных
замежных і айчынных таварыстваў... славуты філёзаф-арыенталіст, выдатны
знаўца амаль усіх найноўшых моваў Эўропы, пачынае акуратна, у нядзелі ды
сьвяты, прамаўляць павучаньні на простанароднай гаворцы...”
353
. Прафэсар
Пецярбургскай духоўнай акадэміі і народзінец мястэчка Кузьніца Сакольскага
павету Міхаіл Каяловіч у 1863 г. на старонках “Литовских епархиальных
ведомостей” разважаў пра гістарычнае прызваньне “западнорусского”
духавенства. Ён пісаў пра адарванасьць прыходзкіх сьвятароў ад сваіх
прыхаджанаў: “...бачачы ў ім (сьвятару. — С.Т.) расійскае, але ня поўнае, ён
(народ. — С.Т.) ставіць яго ў адзін шэраг з чыноўнікамі, а бачачы ў ім
польскае — залічае да паноў. А як народ ня лічыць сваімі братамі ні
чыноўнікаў, ні паноў... ня мог лічыць сваімі братамі таксама і сьвятароў”
354
.
Прычынай гэтай аддаленасьці зьяўлялася, на думку Каяловіча, якраз тое, што
сьвятары не жадалі зьвяртацца да народа на ягонай мове. Пасьля рэформы
1861 г. праваслаўнаму духавенству ў Беларусі, як лічыў прафэсар:
“...неабходна было адкінуць і вонкавае расійскае, падобнае да чыноўніцтва, і
шляхоцкае польскае, яшчэ больш чужое для народу <...> Тут паўстала патрэба
паказаць народу яго чыста роднае або паказаць абсалютную пустэчу”
355
. На
Иосифа митрополита Литовского, изданные Императорскою Академиею Наук по завещанию автора. Т.
3. Санкт-Петербург, 1883. С. 496).
352
“Между тем я считаю необходимым снабдить священников Литовской епархии образцовыми на
русском языке проповедями по предметам, относящимся особенно к кругу приходских поучений, так
как большая часть сих священников, получив прежде воспитание в польских училищах не знают хорошо
русского языка, и не будут в состоянии применяться к общему духу русского языка” (Записки Иосифа
митрополита Литовского, изданные Императорскою Академиею Наук по завещанию автора. Т. 3. Санкт-
Петербург, 1883. С. 497).
353
“И вот заслуженный профессор университета и член-кореспондент разных заграничных и
отечественных обществ... знаменитый философ-ориенталист, знавший при том в совершенстве все
почти новейшие языки Европы, начинает аккуратно, по воскресеньям и праздникам, произносить
поучения на простонародном наречии...” (Янковский П. Протоиерей Михаил Бобровский // Литовские
епархиальные ведомости. 1864. № 2. С. 65).
354
“...видя в нем русское, но не полное, он ставит его в один ряд с чиновниками, а видя в нем польское
— зачисляет в разряд панов. А так как народ не считает своими братьями ни чиновников, ни панов... не
мог считать своими братьями также и священников” (Коялович М. Историческое призвание западно-
русского Православного Духовенства // Литовские епархиальные ведомости. 1863. № 2. С. 65).
355
“...необходимо было отбросить и внешнее великорусское, похожее на чиновничество, и шляхетское
польское, еще более чуждое для народа <...> Тут необходимо стало показать народу его чисто родное или
показать совершенную пустоту” (Тамсама. С. 66).
113
думку Каяловіча, праваслаўнае сьвятарства Заходніх губэрняў ня здолела
адказаць на гэты выклік часу і знайсьці ў сабе сілы зьвярнуцца да
прыхаджанаў на іх роднай мове: “Але што ж атрымалася? Няўжо ў гэтыя
хвіліны пякучай народнай прагі да жывога народнага слова не знайшлося
людзей, якія апраўдалі народны давер і любоў да сабе... Я пэўна ведаю, што
шмат дзе ў заходняй Расіі ёсьць такія годныя праваслаўныя сьвятары,
асабліва ў Маларосіі і ў сярэдняй частцы Беларусі... Але, на вялікі жаль, іх усіх
разам — вельмі мала”
356
.
Сьвятар І.Канцэвіч зь мястэчка Дзярэчын Гарадзенскай губэрні пісаў у
сьнежні 1862 г. у “Литовские епархиальные ведомости”: “Пры гэтым лічым
неабходным, каб нашыя сьвятары ў гутарцы зь вернікамі карысталіся рускай,
або простанароднай, мовай, а не ўжывалі польскую. Годзе саромецца
гаварыць па-руску; мы спрадвеку рускія і мусім спрыяць абуджэньню
заглушанай у нашым народзе рускай народнасьці”
357
. Канцэвіч прызнаваў,
што ў рэлігійным жыцьці мясцовых сялян пануе польская мова: “цяпер жа
колькі ні прымушай іх вучыць Славянскія малітвы, яны ўсё адно моляцца па-
польску, а Славянскія малітвы ў іх дзеля афіцыйнасьці, напрыклад калі
сьвятар папытаецца перад шлюбам або ў часе споведзі”
358
.
Здаралася, што праваслаўныя сьвятары спрабавалі ўжываць простую мову
ў сваіх храмах, як, напрыклад, настаяцель Чарнаўчыцкай царквы ў
Берасьцейскім павеце Стэфан Пашкевіч. Ён нават распавёў пра свой досьвед
на старонках “Литовских епархиальных ведомостей”
359
. Прычыну звароту да
роднай мовы вяскоўцаў Пашкевіч тлумачыў так: “Прыбыўшы на новае месца
служэньня, я агледзеў, што царква бедная, патрабуе рамонту; бальшыня маіх
вернікаў былі зьмяшаныя з рымска-каталіцкімі; рымскі, добра аздоблены
каменны касьцёл велічна стаяў за некалькі сотняў крокаў ад нашай даволі
ўбогай царквы. Гэта гняло скрухай маю душу; калі ж настаў сьвяточны дзень,
на Ўсяночную зьявіліся ў царкву з маіх вернікаў ня больш за 8 або 10 чалавек,
у тым ліку і царкоўны стараста, а да абедні ледзьве 20–25; тады сэрца маё, так
бы мовіць, аблілося крывёю, мяне агарнула маркота і нейкая млявасьць”
360
.
Спачатку абыякавасьць прыхаджанаў да царквы Пашкевіч тлумачыў
356
“Но что же вышло? Неужели в эти минуты жгучей народной жажды к живому народному слову не
нашлось людей, которые оправдали народное доверие и любовь к себе... Я достоверно знаю, что во
многих местностях западной России есть такие достойные православные священники, особенно в
Малороссии и в серединной части Белоруссии... Но к великому сожалению, они все вместе — очень не
многочисленны” (Тамсама. С. 66–67).
357
“При сем считаем необходимым, дабы наши сослужители при об’яснении с прихожанами употребяли
Русский или простонародный язык, а отнюдь не прибегали к Польскому. Пора нам перестать стыдиться
говорить по-Русски; мы искони Русские и должны содействовать к возбуждению заглушенной в нашем
народе Русской народности” (Литовские епархиальные ведомости. 1862. № 5. С. 163).
358
“теперь же сколько не заставляй их изучивать Славянские молитвы, они все таки молятся по польски,
а Славянские молитвы у них для официальности, например для того, что священник спросит пред
браком, или при исповеди” (Литовские епархиальные ведомости. 1862. № 5. С. 161).
359
Пра дзейнасьць С.Пашкевіча гл: Піваварчык С. Стэфан Пашкевіч аб “простанародном наречии”: лёс
беларускага святара сярэдзіны ХІХ ст. // Białoruskie Zeszyty Historyczne. 1999. № 1(11).
360
“Прибыв на новое место служения, я нашёл церковь в бедности, требующей починки; новые мои
прихожане в большей половине были смешаны с прихожанами римско-католического исповедания;
римский, каменный, хорошо украшенный костёл величаво стоял в расстоянии нескольких сот шагов от
нашей довольно убогой церкви. Это давило грустью мою душу; когда же наступил праздничный день, на
Всенощную явилось в церковь из моих прихожан не более 8 или 10 человек, считая в том числе и
церковного старосту, а к обедни едва 20 до 25; в то время сердце моё, так сказать, облилось кровью, и я
впал в уныние, и в какое-то расслабленное состояниие” (Литовские епархиальные ведомости. 1863. №
14. С. 792).
114
узростам свайго папярэдніка, які ня мог належным чынам праводзіць
богаслужэньне. Але й празь некалькі месяцаў колькасьць народу ў царкве
зусім не павялічвалася, а прыхаджане “як і дагэтуль, усе кіраваліся да
касьцёлу, дзе, акрамя прывабных арганаў, якія гэтак любяць простыя людзі,
ксяндзы заўсёды прамаўлялі павучаньні ў зразумелай народу мове — хоць
гэтая мова і не народная, а польская, знаёмая народу, дык я цалкам
пераканаўся, што віною непрыхільнасьці да свайго веравызнаньня і царквы
ёсьць не нядбайнасьць майго папярэдніка па Набажэнстве, а арганы, а больш
за ўсё даволі зразумелыя народу польскія павучаньні ксяндзоў”
361
. Тады
Пашкевіч пачаў шукаць шляхі выпраўленьня такой неспрыяльнай для яго
сытуацыі ў прыходзе: «У такіх неспрыяльных умовах я ўзгадаў, што
простанародная гаворка (сам Пашкевіч лічыў гэтую “гаворку”
“маларасійскай”. — С.Т.) мне цалкам знаёмая, павучаньні на ёй надавалі мне
вялікую вагу на папярэднім месцы служэньня. А таму, паклікаўшы Бога на
помач, узяўся кожнага Нядзельнага і Сьвяточнага дня тлумачыць эвангельле
або прамаўляць павучаньні на гаворцы маіх новых вернікаў. Яны спачатку
надта зьдзівіліся, пачуўшы ўпершыню ў храме Госпада такую блізкую сэрцу
родную мову; і, як я мог прыкмеціць, спачатку зважалі не на мараль, а толькі
на словы і гукі, гэтак прыемныя іх слыху. Але не прайшло месяца, як,
пакінуўшы Набажэнствы ў касьцёле, пачалі ў вялікай колькасьці зьбірацца ў
сваю царкву, перадусім, можа, дзеля цікаўнасьці, а пазьней, зразумела, празь
любасьць да свайго роднага і сьведама. Нават вернікі рымскага вызнаньня зь
сялян, званыя сярод тутэйшых людзей палякамі, хоць яны таксама гавораць у
сябе па-маларасійску, пачалі замест касьцёлу наведваць праваслаўную
царкву, а некалькі іх нават далучыліся да праваслаўя. Цяпер жа кожнага
Нядзельнага і Сьвяточнага дня царква заўсёды поўная людзей, а ў вялікія і
храмавыя сьвяты яны не зьмяшчаюцца і частка застаецца вонках»
362
.
Пашкевіч нават сьцьвярджаў, што “сяляне, якія дагэтуль саромеліся сваёй
роднай мовы і, спатыкаючы кагосьці зь іншага стану, стараліся выказвацца
на польскай, страшэнна перакручваючы словы, цяпер размаўляюць са мною і
наагул стараюцца з усімі гаварыць, як правіла, на сваёй роднай мове,
адчуваючы, можна сказаць, гонар за яе, і хіба што з патрэбы ўжываюць у
361
“по-прежнему все отправлялись в костёл, где, кроме привлекательного органа, столь любимого
простолюдинами, постоянно говорились ксендзами поучения, на языке для народа понятном — хотя этот
язык и не народный, а польский, знакомый народу, то я вполне убедился, что виною несочувствия к
своему вероисповеданию и церкви служит не неакуратность моего предместника по Богослужению, а
орган, и более всего постоянно говоренные ксендзами довольно понятныя для народа польские
поучения” (Литовские епархиальные ведомости. 1863. № 14. С. 792–793).
362
«При таких неблагоприятных обстаятельствах я вспомнил, что простонародное наречие (сам
Пашкевіч лічыў гэтае “наречие” “малороссийским”. — С.Т.) мне вполне знакомо, говорённыя поучения на
оном, на прежнем месте служения, давали мне большой вес. А потому, призвав Бога на помощь,
принялся во всякий Воскресный и Праздничный день объяснять евангелие или же говорить поучения на
наречии моих новых прихожан. Они сначала чрезвычайно удивились, услышав в первый раз, во храме
Господнем, свой так близкий сердцу родной язык; и во сколько я мог заметить, сначала обращали
внимание не на нравоучение, а только на слова и звуки столь приятные их слуху. Но не прошло месяца,
как оставив Богослужения в костёле, начали в большом числе собираться в свою церковь, сперва быть
может более из любопытства, а в последствии, конечно, из любви к своему родному и сознательно. Даже
прихожане римского исповедания из крестьян, называемые здесь в простонародии поляками, хотя они
тоже говорят у себя на малоросийском наречии, стали вместо костёла посещать православную церковь, а
несколько душ из них и присоединились к православию. В настоящее же время, в каждый Воскресный и
Праздничный день, церковь всегда полна народа, а в большие и храмовые праздники не помещает
оного, и часть его остаётся на открытом воздухе» (Литовские епархиальные ведомости. 1863. № 14. С.
793–794).
115
гутарцы польскую мову”
363
. Яго прыклад, як адзначыў сьвятар, перанялі
“шмат хто з навакольных сьвятароў”, якія “кіруючыся тым жа высакародным
імкненьнем, таксама навучыліся народнай гаворцы і пасьпяхова нясуць на ёй
слова Божае вернікам”
364
. Пашкевіч нават сьцьвярджаў, што калі
эпархіяльнае начальства ў 1859 г. загадала сьвятаром прапагандаваць
цьвярозасьць сярод сваіх прыхаджан, дык ён “у адно зь сьвятаў таго ж году
перад вялікім зборам людзей сказаў у іх роднай мове павучаньне пра тое, як
шкоднае п’янства для чалавека з маральнага і фізычнага гледзішча, і калі
ўрэшце пераконваў іх пакінуць гэтую згубную загану дзеля ўласнага дабра і
карысьці сваёй сям’і, дык яны ўсе да аднаго, некалькі сотняў чалавек, адразу
абвесьцілі, што зусім ня будуць ужываць аніякіх моцных напояў”
365
. Посьпех
справы чарнаўчыцкі сьвятар тлумачыў менавіта выкарыстаньнем роднай
мовы сялянаў: “Прыклад мой у гэтай справе, гэта значыць наконт
угаворваньняў пакінуць п’янства, перанялі і ўсе навакольныя сьвятары, але
сваімі павучаньнямі цалкам дасягнулі мэты толькі тыя зь іх, хто даволі добра
ведаў родную мову сваіх вернікаў і на ёй пераконваў сваіх духоўных дзяцей
адмовіцца ад гэтай заганы”. Гэты выпадак канчаткова пераканаў Пашкевіча
“наколькі магутнейшая родная мова вернікаў, ужываная на сьвятой
кафэдры...”
366
і прывёў яго да высновы, што сьвятаром “вельмі карысна было
б вывучыць простую гаворку сваіх парафіянаў, тады яны, добра ведаючы і
стала ўжываючы яе на ніве служэньня вернікам, зрабілі б для сябе ўсё
магчымым, як у арганізацыі даручаных ім цэркваў, так збольшага і ў
паляпшэньні свайго ўласнага незайздроснага становішча”
367
. Стэфан
Пашкевіч у сваім артыкуле ня мог абысьці праблему суіснаваньня ў
праваслаўнай царкве простай мовы сялянаў і расійскай літаратурнай мовы
(зрэшты, сьвятар мог асьцерагацца і абвінавачаньня ў палітычнай крамоле):
“Я ня думаю ганіць тых сельскіх сьвятароў, якія ісьціны веры нашай
праваслаўнай царквы тлумачаць сваім парафіянам у літаратурнай расійскай
мове, якая не заўсёды зразумелая і простым расейцам; не наважваюся
сьцьвярджаць, што тлумачэньні гэтыя не давалі карысьці і былі зусім не
363
“крестьяне, которые прежде стыдились своего родного языка, и при встрече с кем либо из другого
сословия старались объясняться на польском, немилосердно коверкая слова его, ныне объясняются со
мною, и вообще стараются со всеми говорить, обыкновенно, на своём родном языке, почти гордясь
оным, и разве по необходимости употребляют в разговоре язык польский” (Литовские епархиальные
ведомости. 1863. № 14. С. 794).
364
“по тому же прекрасному побуждению также научились простонародному наречию и с большой
пользою проповедуют на нём слово Божие своим прихожанам” (Литовские епархиальные ведомости.
1863. № 14. С. 794).
365
“в один из праздников того ж года, при многочисленном собрании народа произнёс на родном его
языке поучение, во сколько пьянство вредно для человека в нравственном и физическом отношении, и
когда в конце поучения увещевал их оставить ради собственного и своего семейства блага сей пагубный
для них порок, то они все с мала до велика в числе нескольких сот человек тотчас объявили, что отнюдь
не будут употреблять никаких горячих напитков” (Литовские епархиальные ведомости. 1863. № 14. С.
795).
366
“Примеру моему по сему делу последовали и все окрестные священники, т.е. относительно увещаний
оставить пьянство, но своими назиданиями достигли вполне цели только те из них, которые достаточно
знали родной язык своих прихожан, и на нём убеждали своих духовных детей отказаться от этого
порока” ... “во сколько могуществен родной язык прихожан, употребляемый на священной кафедре...”
(Литовские епархиальные ведомости. 1863. № 14. С. 795).
367
“весьма было бы полезно изучение простонародного наречия своих прихожан, в то время они при
достаточном его знании и постоянном употреблении на поприще своего служения прихожанам, сделали
бы для себя все возможным, как по устройству вверенных им церквей, так отчасти по улучшению своего
собственного незавидного положения” (Литовские епархиальные ведомости. 1863. № 14. С. 795–796).
116
зразумелыя, асабліва ў прыходах, якія складаюцца з казённых сялян;
дапушчаю нават карысьць ужываньня расійскай мовы ў тым сэнсе, што празь
яе мы збліжаемся, парадняемся як бы з цэнтрам нашай нацыянальнасьці: але
пры ўсім тым мушу сказаць, што такіх прыходаў, дзе могуць зразумець
казаньні на расійскай гаворцы, у нас няшмат, ды там жанчыны мала наагул
разумеюць гэтую мову. У былых жа абшарніцкіх прыходах толькі той, хто меў
магчымасьць кантактаваць з расейцамі, можа разумець павучаньні на
расійскай гаворцы, дый то калі яны выкладаюцца ў царкве не высакамоўным
стылем. Такім чынам, пакуль пісьменнасьць сярод нашых сялян не
распаўсюдзіцца і маладыя людзі ня будуць цалкам разумець пісьмовай
расійскай мовы, духоўная карысьць іх бацькоў непазьбежна патрабуе ад нас
веданьня іхнай роднай, мясцовай, гаворкі і тлумачэньня ў ёй ісьцін Веры
нашай праваслаўнай царквы”
368
.
Ва ўмовах абвастрэньня палітычнай сытуацыі ў краі на пачатку 1860-х
гадоў расійская адміністрацыя разглядала праваслаўную царкву як сваё
галоўнае апірышча сярод сялянскага насельніцтва. Напрыклад, гарадзенскі
губэрнатар у гадавой справаздачы за 1862 г. вельмі важнай задачай
дзяржаўнай улады лічыў “арганізацыю праваслаўных храмаў у такім выглядзе,
каб яны не саступалі рымска-каталіцкім касьцёлам і гэтым вабілі да сябе
вернікаў”
369
. У 1865 г. віцебскі губэрнатар паведамляў у Вільню, што “сяляне
заходніх паветаў Віцебскай губэрні, праваслаўнага веравызнаньня, з
прычыны працяглага панаваньня каталіцызму і вуніяцтва, актыўнай
прапаганды ксяндзоў і абшарнікаў дагэтуль ня толькі абыякава наведваюць
касьцёл або царкву, але часта нават аддаюць перавагу першаму і прыносяць у
касьцёл розныя ахвяраваньні, памяншаючы царкоўныя даходы”. Губэрнатар
лічыў, што “у касьцёл іх вабіць хараство, якое засланяе ўбогія цэрквы... і гукі
арганаў, і гандаль, рынкі і кірмашы”
370
. Дзеля выпраўленьня сытуацыі
прапаноўвалася накласьці на ксяндзоў, якія прымалі ў храме праваслаўных
сялянаў, грашовыя штрафы на карысьць праваслаўнай царквы, забараніць
368
“Я не думаю порицать тех из сельских священников, которые истины веры церкви нашей
православной объясняют своим прихожанам на литературном велико-русском языке, который не всегда
понятен и велико-русским простолюдинам; не дерзаю утверждать, чтобы объяснения эти оставались без
пользы и не были вовсе понятны, особенно в приходах, состоящих из казённых крестьян; допускаю даже
в пользу употребления велико-русского языка в том отношении, что через него мы сближаемся,
сродняемся как бы с центром нашей национальности: но при всем том должен сказать, что таких
приходов, где могут понять проповеди на велико-русском наречии, у нас немного, да там женщины мало
вообще понимают эту речь. В приходах же бывших помещичьих едва только не многие, которые мели
случаи обращаться с велико-русскими людьми, в состоянии понять поучения на велико-русском
наречии, и то ежели оно говорится в церкви не высокопарным слогом. Следовательно, пока грамотность
между нашими крестьянами не распространиться и молодое поколение не станет вполне понимать
письменного велико-русского языка — духовная польза их отцов и матерей неминуемо требует от нас
знания их родного — местного наречия и объяснения в церквах на оном истин Веры нашей
православной церкви” (Литовские епархиальные ведомости. 1863. № 14. С. 797).
369
“устройство православных храмов в таком виде, чтобы не уступали римско-католическим костелам и
тем привлекали бы к себе прихожан” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 13, спр. 1388, арк. 52. [Перапіска
гарадзенскага губэрнатара за 1862 г.]).
370
“крестьяне западных уездов Витебской губернии, православного исповедания, вследствие
продолжительного господства католицизма и унии, деятельной пропаганды ксендзов и помещиков до
сего времени не только безразлично посещают костел или церковь, но даже часто первый предпочитают
последней и приносят в костел в разных видах подаяние в ущерб церковным доходам” ... “в костел
влечет их благолепие, затмевающее убогие церкви... и звуки органа, и торги, базары и ярмарки” (НГАБ у
Менску, ф. 1430, воп. 1, спр. 31875, арк. 1).
117
арганы ў філіяльных касьцёлах, а кірмашы перанесьці бліжэй да цэркваў
371
.
Царскі чыноўнік А.К. Гейнс пісаў: «У 1863 годзе я бачыў гарадзенскіх сялян у
нашай царкве і ніколі не забуду цяжкога пачуцьця ад карціны, якую
назіраў, — выніку гістарычнага бязладзьдзя. Сяляне прыйшлі далучыцца да
праваслаўнай царквы, а жагнаюцца па-каталіцку, ляжаць “крыжам” і наагул
дакладна робяць усё, чаму іх даўней вучылі ксяндзы. ... Вось ён, заходнерускі
селянін, — вялікая ахова Расіі ад дамаганьняў старой цывілізаванай
нацыянальнасьці!»
372
Генэрал-губэрнатар М.Мураўёў таксама ня раз
сьцьвярджаў, што каталіцтва й польскасьць пакінулі глыбокі сьлед сярод
праваслаўнага насельніцтва “Паўночна-Заходняга краю”: “Насельніцтва гэтае,
бальшыня якога вызнае Праваслаўную веру, пры значным уплыве рыма-
каталіцкага духавенства і абшарнікаў, амаль выключна Палякаў, трымаецца
Праваслаўнай веры толькі намінальна, засвоіўшы між тым у штодзённым
жыцьці абрады каталіцкай царквы, і што з прычыны гэтага папярэдне трэба
ўмацаваць у ім саслабелае Праваслаўе”
373
. Такім чынам, чыноўнікі мясцовай
дзяржаўнай адміністрацыі разглядалі канфэсійнае пытаньне ў якасьці
найважнейшага кірунку ўрадавай палітыкі ў “Паўночна-Заходнім краі”.
Тут варта падкрэсьліць, што, надаючы праваслаўнай царкве велізарнае
значэньне ў сваёй палітыцы, урад разглядаў прыходзкае духавенства
фактычна як ніжэйшае зьвяно адміністрацыйнага апарату. Кажучы пра
неабходнасьць падвышэньня яго статусу і матэрыяльнага дабрабыту,
дзяржаўныя чыноўнікі розных роўняў нярэдка даволі пагардліва ставіліся да
вясковых папоў. На іх думку, значная частка сьвятароў мясцовага
паходжаньня не праяўляла дастатковай стараннасьці ў рэалізацыі ўрадавай
палітыкі. Можна прывесьці шмат прыкладаў таго, як улады зусім не
цырымоніліся зь вясковым праваслаўным духавенствам. Напрыклад, у 1866 г.
гарадзенскі губэрнатар загадаў сьвятаром перанесьці ўсе прыдарожныя
крыжы на тэрыторыю могілак. Гэтае распараджэньне было скіраванае
найперш супраць каталікоў, але яно выклікала незадавальненьне і
праваслаўных сялянаў. Дарэмна вясковыя бацюхны спрабавалі патлумачыць
чыноўнікам, што ставяць крыжы пры дарогах “па даўнім звычаі”
374
. Аднак
для ўрадавай адміністрацыі той звычай быў усяго толькі прыкладам польска-
каталіцкага ўплыву. Сьвятары таксама часта станавіліся ахвярамі даносаў.
Напрыклад, настаяцеля Ружанскага прыходу ў Слонімскім павеце
Гарадзенскай губэрні Рафаловіча ў 1867 г. абвінавацілі ў тым, што ягоная
жонка дома “пераважна размаўляець на польскай мове”
375
. Сам эпіскап
371
НГАБ у Менску, ф. 1430, воп. 1, спр. 31875, арк. 3.
372
«В 1863 году я видел гродненских крестьян в нашей церкви и никогда не забуду тяжелого чувства,
навеянного на меня картиною, виденною мною, — продуктом исторического безобразия. Крестьяне
пришли приобщиться в православную церковь, а крестятся католическим крестом, лежат “кжижем” и
вообще верно проделывают все, чему их обучали ксендзы в старое время. ... Вот он, западно-русский
крестьянин — великая охрана России от притязаний старой цивилизованной национальности!» (Цыт. па:
Долбилов М. Полонофобия и русификация Северо-Западного края (1860-е гг.): метаморфозы стереотипов
// http://mion.sgu.ru/empires/docs/dolbilov-rusifikacija.doc).
373
“Население это, по большинству исповедующее Православную веру, при значительном влиянии на нее
римско-католического духовенства и помещиков, почти исключительно Поляков, исповедует
Православную веру только номинально, усвоив между тем в общежитии обряды церкви католической, и
что вследствие сего необходимо предварительно упрочить в нем ослабевшее Православие” (Сталюнас Д.
Границы в пограничье...).
374
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 6, спр. 641, арк. 1.
375
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 6, спр. 1122, арк. 1.
118
павінен быў апраўдваць сьвятара перад губэрнатарам, што “і жонка яго, і
дзеці добра размаўляюць па-расійску”. Падобных выпадкаў было нямала.
Большасьць мясцовых сьвятароў сапраўды дрэнна валодала літаратурнай
расійскай мовай. М.Каяловіч у 1863 г. так характарызаваў тыповага
праваслаўнага сьвятара ў Заходнім краі: “Ён і ягоная сям’я пераважна
гавораць па-польску, зьвязаныя знаёмствам і сяброўствам зь людзьмі
польскімі; лад іх штодзённага жыцьця, побыт, прыёмы — тыя ж, што і
польскія”
376
. Прысланыя ў 1863 г. зь велікарускіх губэрняў чыноўнікі нават
звароты беларускай мовы маглі прымаць за пальшчызну і ў сваім службовым
запале даносіць на вясковых папоў губэрнскаму начальству. Натуральна, што
ў 1863 г. прыходзкія праваслаўныя сьвятары заставаліся цалкам ляяльнымі да
імпэрскай улады і варожа ставіліся да паўстаньня. Але яны былі таксама
досыць цесна зьвязаныя самымі рознымі дачыненьнямі з мясцовым
поліэтнічным асяродзьдзем, пра што пісаў М.Каяловіч, а таму ў значнай сваёй
частцы без асаблівага энтузіязму ўспрымалі заклікі ўладаў узмацніць барацьбу
з палянізмам і каталіцтвам, каб не псаваць добрыя стасункі з многімі
прыяцелямі і знаёмымі. Хоць трэба адзначыць, што ў 1860-х гадох у
рэлігійным жыцьці праваслаўных сялянаў сапраўды адбываюцца істотныя
зьмены. Так, 26 сьнежня 1863 г. Мітрапаліт Іосіф загадаў, каб прыходзкае
духавенства “больш рупілася пра канчатковае вывядзеньне з ужытку польскіх
малітваў і польскіх малітоўнікаў... і замену іх малітвамі і малітоўнікамі на
славянскай або расійскай мове”
377
. З гэтага часу пачынаецца доўгі працэс
замены мовы малітвы беларускага праваслаўнага селяніна з польскай на
царкоўнаславянскую.
Пасьля паўстаньня 1863 г. царскі ўрад робіць актыўныя захады па
пераводу каталікоў у праваслаўе. У кастрычніку 1863 г. гарадзенскі
губэрнатар Скварцоў пісаў Міхаілу Мураўёву пра неабходнасьць “...як для
ўмацаваньня ў тутэйшым краі расійскага панаваньня, гэтак і для маральнага
ўплыву на просты народ... спрыяць навяртаньню сялян-каталікоў у
праваслаўе”
378
. Гэтую ідэю горача падтрымаў і мітрапаліт Сямашка, і сам
генэрал-губэрнатар. Пры гэтым улады, як можна меркаваць на падставе
архіўных матэрыялаў, ва ўмовах уведзенага ў часе паўстаньня ваеннага
становішча актыўна выкарыстоўвалі мэтады адкрытага прымусу й гвалту.
Напрыклад, ваенны начальнік Сакольскага павету пісаў гарадзенскаму
губэрнатару, што ўсе спробы ўгаварыць сялян мястэчка Новы Двор вярнуцца
ў праваслаўе (раней яны былі вуніятамі) не далі станоўчага выніку: “...ані
ўгаворы, аніякія захады дзеля пакорлівасьці не далі належнага выніку, усё
гэта зусім ня дзейнічае на іх. Адбываецца гэтак пераважна з прычыны
падбухторваньня асобамі, якія занадта намагаюцца на кожным кроку
376
“Он и семъя его большей частью говорят по польски, связаны узами знакомства и дружбы с людьми
польскими; устройство домашней их жизни, обстановка, приемы — теже, что и польские” (Литовские
епархиальные ведомости. 1863. № 1. С. 28).
377
“усугубило старание свое об окончательном выведении из употребления своих прихожан польских
молитв и польских молитвенников... и о заменении их молитвами и молитвенниками на Славянском или
на Русском языке” (Литовские епархиальные ведомости. 1863. № 24. С. 1916).
378
“...как для упрочения в здешнем крае русского владычества, так и для нравственного влияния на
простой народ... покровительствовать обращению крестьян католиков в православие” (НГАБ у Горадні,
ф. 1, воп. 6, спр. 380, арк. 9).
119
шкодзіць праваслаўю”
379
. Таму ваенны начальнік прапанаваў “некаторых
асобаў выслаць адміністрацыйным парадкам у адну з усходніх губэрняў Расіі.
Народ убачыў бы, што ўрад адступнікам не патурае”
380
. Таксама ваўкавыскі
ваенны начальнік прапаноўваў перасяліць у Сібір некалькі асобаў, якія
працівіліся перайсьці ў праваслаўе. Прычына палягала ў тым, што іх маці былі
праваслаўнымі, а бацькі — рыма-каталікамі
381
. У выніку ў Сібір саслалі двох
жыхароў ваколіцы Ляжайкі, якіх сьвятар Макавельскі ў лютым 1864 г.
далучыў да праваслаўя. Адбылося гэта, напэўна, пад прымусам, бо жыхары
Ляжаек працягвалі лічыць сябе рыма-каталікамі. Тады ўлады пастанавілі
выкарыстаць больш жорсткія меры. Ці эфэктыўнай была такая палітыка
ўраду? Паводле дадзеных камісіі віленскага чыноўніка А.Старажэнкі, за
пэрыяд з 1863 да ліпеня 1866 г. у Менскай губэрні ў праваслаўе было
навернута 10 036 чалавек, у Магілеўскай — 983, у Віцебскай — 2947, у
Віленскай — 14 788, у Гарадзенскай — 13 462, у Ковенскай — 224, што па ўсіх
шасьці паўночна-заходніх губэрнях складала 42 440 чалавек
382
. Паводле
падлікаў В.Грыгор’евай, у 1860-х гадох у Літоўскай рымска-каталіцкай эпархіі
(Віленская, Гарадзенская і Ковенская губэрні) былі далучаныя да праваслаўя
амаль 30 тыс. каталікоў, у большасьці — сялянаў
383
.
Але хутка патэнцыял прымусу быў вычарпаны. Больш за тое, гвалтоўныя
мэтады часта мелі адваротны вынік, толькі ўзмацняючы пачуцьцё
салідарнасьці сярод парафіянаў і прывязанасьць да сваёй веры. У канцы 1865
г. нават генэрал-губэрнатар К.П. фон Каўфман, які зусім не вылучаўся
цярпімасьцю да каталіцтва, пісаў у сваёй інструкцыі да магілеўскага
губэрнатара, каб чыноўнікі “не прапаведвалі” праваслаўе “імем ураду, які
нельга замешваць у размовы пра рэлігію”
384
.
У першыя гады пасьля паўстаньня бюракраты розных роўняў галоўнай
перашкодай на шляху пасьпяховага “оправославления” мясцовага каталіцкага
насельніцтва бачылі фанатызм ксяндзоў і іх велізарны ўплыў на сваіх
прыхаджанаў. Часта адбывалася сапраўдная дэманізацыя мясцовых
каталіцкіх сьвятароў, надзяленьне іх надзвычайнымі хітрасьцю й
падступствам. Народазнаўца-славянафіл Пётр Бяссонаў, які з 1863 да 1865 г.
працаваў у мураўёскай адміністрацыі, так апісвае тыповага рымска-
каталіцкага сьвятара: «Ксёндз не прапусьціць прызначанай імшы і няспынна
служыць, ксёндз бяз стомы разьяжджае па адправах, па парафіі, яго
рупнасьць прыпыніць хіба толькі вайсковы начальнік, ксёндз трапляе і нават
уваходзіць ува ўсе сем’і, кіруе імі, іх сумленьнем, рэгулюе выхаваньне дзяцей і
паводзіны дарослых, ён першы сябар дому, абаронца яго, старшыня, ён
дапаможа ў бядзе і радай, і грашыма, і хадайніцтвам, у судзе, перад уладай і
379
“...ни увещевания, ни какие меры кротости не привели к должному результату и положительно все
принятые меры не действуют на них. Это больше происходит от подстрекательства лиц, так сильно
старающихся вредить на каждом шагу православию” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 6, спр. 380, арк. 153–
154. [Пераход з рымска-каталіцкай веры ў праваслаўную. 1863–1864 гг.]).
380
“некоторых лиц выслать административным порядком в одну из восточных губерний России. Народ
бы увидел, что правительство совращенным не дает поблажки” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 6, спр. 380,
арк. 153–154. [Пераход з рымска-каталіцкай веры ў праваслаўную. 1863–1864 гг.]).
381
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 6, спр. 380, арк. 173.
382
Смалянчук А.Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй... С. 63.
383
Канфесіі на Беларусі (к. ХVІІІ–ХХ ст.). Мінск: ВП “Экаперспектыва”, 1998. С. 72.
384
“именем Правительства, которое отнюдь не должно быть вмешиваемо в разговоры о религии”
(Долбилов М. Полонофобия и русификация Северо-Западного края (1860-е гг.): метаморфозы
стереотипов // http://mion.sgu.ru/empires/docs/dolbilov-rusifikacija.doc.).
120
грамадой, да апошняй ахвяры, да сьмерці. <...> Арганізаваныя незьлічоныя
брацтвы, багадзельні, “касьцельныя дзяды”, гэтыя праваднікі легендаў і
касьцельных чутак. Малітоўнікі, усякія духоўныя кніжкі, па-польску
складзеныя, выдрукаваныя, раздадзеныя і распаўсюджаныя мільёнамі. Усяго
не пералічыць»
385
. Гэтаму тыпу незвычайна актыўнага і дзейнага ксяндза
Бяссонаў супрацьстаўляў вобраз апатычнага й бязьдзейнага праваслаўнага
сьвятара: “...мясцовы беларускі праваслаўны сьвятар часам месяцамі ня
служыць, тыднямі ня хрысьціць, год і болей ня бачыць на споведзі, па
дзясятку дзён не ідзе зь сьвятой вадою, у сьвята й зусім ня ходзіць, — мала ў
яго супольнікаў, выхавальнікаў моладзі, не абкружаны манахамі; зь сем’ямі не
збліжаецца, абыякавы да іх становішча, выхаваньня”
386
.
Разумеючы, што перавесьці ўсіх каталікоў “Заходняга краю” ў праваслаўе
будзе немагчыма, расійскія ўлады паспрабавалі русыфікаваць сам касьцёл. Ужо
12 красавіка 1863 г. апекавальнік Віленскай навучальнай акругі А.Шырынскі-
Шыхматаў прапанаваў там, дзе жыве “народ русский”, замяніць польскую мову
ў каталіцкім богаслужэньні “мясцовай гаворкай”
387
. У канцы 1865 г. генэральны
вікары Магілеўскай рымска-каталіцкай архіэпархіі біскуп Ю.Станеўскі
паінфармаваў улады пра хадайніцтва каталіцкіх сьвятароў Віцебскай і
Магілеўскай губэрняў дапусьціць казаньні на “беларускай мове”. Паводле іншай
вэрсіі, ініцыятыва належала царскаму чыноўніку А.Уладзіміраву, які ў тым часе
працаваў у Віленскай навучальнай акрузе і свае меркаваньні па гэтым
пытаньні выклаў генэрал-губэрнатару ў канцы студзеня 1866 г.
388
Папраўдзе,
многія каталіцкія ксяндзы на ўсходнебеларускіх землях і так прамаўлялі
казаньні на мове сваіх парафіянаў, пра што сьведчаць матэрыялы дзяржаўнай
адміністрацыі. Высокапастаўлены чыноўнік А.Старажэнка пасьля паездкі па
Магілеўскай губэрні дакладваў начальніку краю М.Мураўёву летам 1864 г.:
«Шмат звычаяў і абрадаў каталіцкіх, прышчэпленых рускаму народу за час
вуніі, і дагэтуль ва ўжытку. Напрыклад: пры сустрэчы сяляне замест
“здравствуй, Бог в помощь” гавораць: “нех бэндзе пахвалёны Езус Хрыстус”.
Абрады праваслаўнай рэлігіі выконваюцца не паводле пастановаў сусьветных
сабораў: папы голяць бароды, стрыгуцца, хросны ход адбываецца, як у часе
вуніі, званы вешаюць на каромыслах і звоняць тут ня так, як у Расіі. Сьвятары
385
«Ксендз не пропустит урочной мши и беспрестанно служит, ксендз без устали разъезжает по требам,
по приходу, а разве только его ревность приостановит военный начальник, ксендз проникает и даже
втирается во все семейства, руководит ими, их совестью, регулирует воспитание детей и поведение
взрослых, он первый друг дома, защитник его, председатель, он поможет в беде и советом, и деньгами, и
ходатайством, в суде, перед властью и обществом, до последних жертв, до смерти. <...> Организованы
бесчисленные братства, богадельни, “костельные деды”, эти проводники легенд и костельных слухов.
Молитвенники, всякие духовные книжки, по-польски, составлены, отпечатаны, розданы и
распространены миллионами. Всего не перечесть» (Цыт. па: Гулак А. Заходняя Беларусь другой паловы
ХІХ ст. у рукапіснай працы П.Бяссонава // Культура Гродзенскага рэгіёну: праблемы развіцця ва ўмовах
поліэтнічнага сумежжа: Зб. навук. прац. Гродна: ГрДУ, 2003. С. 97).
386
“...местный белорусский, православный священник по месяцам иногда не служит, по нескольким
неделям не крестит, по году и больше не видит на духу, по десятку дней не идет со святою водою, в
праздник и вовсе не ходит, — малочислен сотоварищами, рассадниками питомцев, не обставлен
монашествующими; с семействами не сближается, безучастен к их положению, воспитанию” (Цыт. па:
Гулак А. Заходняя Беларусь другой паловы ХІХ ст. у рукапіснай працы П.Бяссонава // Культура
Гродзенскага рэгіёну: праблемы развіцця ва ўмовах поліэтнічнага сумежжа: Зб. навук. прац. Гродна:
ГрДУ, 2003. С. 97).
387
Сталюнас Д. Границы в пограничье... //Ab Imperio. 2003. № 1.
388
Сталюнас Д. Может ли католик быть русским? О введении русского языка в католическое
богослужение в 60-е годы ХIХ в. // Российская империя в зарубежной историографии. Работы
последних лет: Антология. Москва, 2005. С. 576.