Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст
Подождите немного. Документ загружается.
141
У савецкай гістарыяграфіі панаваў тэзіс пра поўную бездапаможнасьць і
непатрэбнасьць валасных судоў, іх залежнасьць ад царскай адміністрацыі.
Такі погляд не зусім справядлівы. У кожным разе валасныя суды былі
патрэбныя вяскоўцам і служылі зародкам, няхай часта даволі непрывабным,
грамадзянскай супольнасьці. У 1892 г. скідзельскім валасным судом
разглядаліся 39 справаў. Дубцамі пакараная адна асоба, пад арышт
пасаджана 7, грашовымі штрафамі пакараныя 31
459
. У 1914 г. гэтым судом
разьбіраліся ўжо 274 справы, былі асуджаныя 97 мужчын і 15 жанчын
460
. Па-
ранейшаму квітнела хабарніцтва ў гэтых установах. Напрыклад, у лютым
1914 г. сялянка Аграфена Хмара судзілася ў скідзельскім валасным судзе за
зямлю з сваімі пляменьнікамі. Паводле яе скаргі земскаму начальніку, апякун
пляменьнікаў завёў судзьдзяў Хмыско, Пышкайлу і Ватыля ў шынок, дзе добра
пачаставаў. У выніку яны прынялі пастанову, што калі Аграфена зьбярэцца
замуж, “тады мусіць патрабаваць ад сваіх пляменьнікаў сялянскага пасагу”
461
.
Земскі начальнік за паход у шынок наклаў на судзьдзяў штраф у памеры 5
рублёў
462
.
Нягледзячы на жорсткія карціны з жыцьця беларускае вёскі ў
парэформавы час, вельмі істотнай рысай характару сялян-беларусаў амаль усе
этнографы і назіральнікі адзначаюць іх прыродную дабрыню. Сапраўды, і ў
прыгонныя часы, і ў першыя парэформавыя дзесяцігодзьдзі крымінальная
злачыннасьць у беларускай вёсцы была вельмі нізкай. У Івана Карскага
чытаем: “Сяляне нашага павету не замахваюцца на буйныя крадзяжы, а
пагатоў на забойства. У Гарадзенскім павеце мне не даводзілася чуць пра
забойства”
463
. У апісаньні сьвятаром Аляксеем Валкоўскім свайго прыходу
чытаем: “Чарнянская парафія ў маральным сэнсе заўсёды была бездакорная.
Можна пэўна сьцьвярджаць, што тут няма сур’ёзных злачынстваў: забойстваў,
рабаваньня, крадзяжу, канакрадзтва, разбояў, п’янства і да т.п. Як строга
глядзіць народ на злачынствы такога кшталту, можна меркаваць ужо з таго,
што нават стручок гароху сарваць у чужой палосе — цяжкі грэх”
464
. Тое ж
падкрэсьлівае і Лісоўская, хоць у яе ацэнцы адчуваецца і пэўны скептыцызм:
“Галоўная рыса іх (сялян-беларусаў. — С.Т.) характару — апатыя, як да дабра,
так і да ліха, напрыклад, беларус вельмі рэдка наважваецца на вялікі крадзеж
з узломам, на забойства ж — амаль ніколі”
465
. Вышэй мы ўжо падавалі
меркаваньні сучасьнікаў, што для мэнтальнасьці беларускіх сялянаў увогуле не
459
НГАБ у Горадні, ф. 14, воп.1, спр. 265. [Ведамасьці міравых пасярэднікаў пра памеры падаткаў.
1892].
460
НГАБ у Горадні, ф. 14, воп. 3, спр. 72, арк. 18. [Статыстыка Гарадзенскай губэрні за 1910–1914 гг.].
461
“тогда должна требовать от своих племянников крестьянского приданого” (НГАБ у Горадні, ф. 534,
воп. 1, спр. 52, арк. 1–3. [Скарга на скідзельскае валасное праўленьне. 1914 г.]).
462
НГАБ у Горадні, ф. 534, воп. 1, спр. 52, арк. 1–3. [Скарга на скідзельскае валасное праўленьне. 1914
г.].
463
“Крестьяне нашего уезда не покушаются на крупные воровства, а тем менее на убийство. В
Гродненском уезде мне не случалось слышать об убийстве” (Шейн П. Материалы для изучения быта и
языка... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 94).
464
“Чарнянский приход всегда был нравственности безукоризненной. Достоверно нужно сказать, что в
нем нет вопиющих преступлений: убийств, грабежа, воровства, конокрадства, разбоев, пьянства и т.п.
Как строго смотрит народ на преступления подобного рода, можно судить уже по тому, что даже сорвать
стручок гороху в чужой полосе — есть тяжки грех” (Wołkowski А. Historyczny oraz statystyczny opis... S.
74).
465
“Главною чертою их характера апатия, как к добру, так и ко злу, так, например, белорус очень редко
пускается на крупное воровство со взломом, на убийство же почти никогда” (Шейн П. Материалы для
изучения быта и языка... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 20).
142
была характэрная помсьлівасьць нават за вельмі балючыя крыўды. Адам
Багдановіч узгадваў, што сяляне пасьля скасаваньня прыгону і ня думалі
помсьціць тым, хто выконваў ад імя пана самыя жорсткія пакараньні, нават
наносячы пры гэтым людзям пажыцьцёвыя калецтвы, ня кажучы ўжо пра
забойства. Больш за тое, такіх запрашалі ў госьці, на вясельлі, зь імі радніліся,
ня ўзгадваючы пра мінулае: «Гэтакае ж стаўленьне я назіраў пазьней да
жорсткіх і подлых пісараў, старшыняў, ключвойтаў, старастаў, а потым і да
ўраднікаў, якія... секлі ў воласьці, саджалі ў “халодную цэлю” і ўсяляк
зьдзекваліся. Чым гэта растлумачыць? Ці гэта такая завядзёнка, што няма
вінаватых? Ці інстынктыўнае ўсьведамленьне, што тут больш складаная
мэханіка, якая здымае асабістую адказнасьць? Ці меркаваньне: хіба мала
такіх Падгурскіх, Паўлаў і г.д. — з усімі не расквітаесься? Ці разуменьне, што
кожны на іх месцы рабіў бы тое сама? Ці даўнейшая закаранелая звычка
мірыцца з ўсякім ліхам? Бадай, усе гэтыя меркаваньні разам абумоўлівалі
пасіўнае стаўленьне да гвалту і памяркоўнае — да гвалтаўнікоў. Гэта
называецца “ня памятаць ліхога”. І ўсе беларусы — а ня нехта зь іх — гэтым
вылучаюцца. Ня думаю, што гэтым можна ганарыцца: бо гэта таксама і
абыякавасьць»
466
. Але гэтае пытаньне даволі неадназначнае.
Дасьледнікі адзначалі наяўнасьць у сялянскім асяродзьдзі падвойнай
маралі. Патрабаваньні праўдзівасьці й сумленнасьці нярэдка пашыраліся
толькі на сваіх і не датычылі чужых. У І.Карскага чытаем: “У чалавека што
украсть, ухопиць, то як маўляў, грэх, а у жыда — чорт яго забяры, альбо у
пана, што украсць, — то яки-ш гэто грэх?”
467
. Тое самае ў Лісоўскай: “Крадзеж
ня лічаць грэхам, калі ўкралі ў пана або жыда”
468
. У канцы ХІХ ст. ужо
назіраецца відавочнае раскладаньне няпісаных маральных нормаў сялянскага
сьвету. І.Карскі канстатаваў: “Але сёньня, калі шмат хто зь іх (сялян. — С.Т.)
атрымаў хоць нейкія пачаткі адукацыі, гэтая традыцыйная сумленнасьць
сустракаецца сярод іх усё радзей”
469
. Б.Грабінскі пісаў: «...мой дзед меў
звычай пазычаць грошы суседзям з ваколіцы. Пазычаў на вэксалі й ня браў
працэнтаў. Звычайна даўжнік, вяртаючы грошы, прыходзіў з бутэлькаю
гарэлкi, i рабіўся пачастунак. Быў дзед вельмі даверлiвы й любіў дапамагаць
бліжняму, ён казаў: “Лепш памагчы чалавеку ў бядзе, чымся трымаць грошы ў
куфры”. Былі такія, што выкарыстоўвалі ягоную даверлiвасьць, падпісвалі
вэксаль, а грошай не аддавалі: “Станкейч у суд не падасьць”. Па сьмерці дзеда
некалькі вэксаляў ляжала ў куфры, бацька трымаў іх аж да часу, калі ў
466
«Такое же отношение я наблюдал впоследствии к жестоким и подлым писарям, старшинам,
ключвойтам, старостам, а потом и к урядникам, которые... секли в волости, сажали в “холодную” и
всячески надругались. Чем это объяснить? Таков ли порядок вещей, что нет виноватых? Или
инстинктивное сознание, что тут более сложная механика, покрывающая личную ответственность? Или
соображение, что мало ли таких Подгурских, Павлов и т.д. — со всеми нелегко расправиться? Или
сознанием, что всяк на их месте делал бы то же самое? Или давнишняя закоренелая привычка мириться
со всяким злом? Всего вероятнее, что все эти соображения вместе взятые обусловливали пассивное
отношение к насилию и терпимое к насильникам. Это называется “не помнить зла”. И белоруссы в массе
— а не тот или другой — этим отличаются. Я не думаю, чтобы это к их чести надо относить: ведь это
также и безразличием называется» (Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1994. № 5. С. 39).
467
Шейн П. Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 94–95.
468
“Кража не считается пороком, если совершена у пана или жида” (Шейн П. Материалы для изучения...
Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 20).
469
“Но в настоящее время, когда многие из них познакомились с грамотою, эта примерная честность
среди них становится все реже и реже” (Шейн П. Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902.
С. 93).
143
першую сусьветную вайну рубель сышоў на нішто й вэксалі згубілі
вартасьць»
470
.
Як нам уяўляецца, распад традыцыйнае сыстэмы маральных нормаў на
вёсцы быў цесна зьвязаны зь зямельнай праблемай. У сыстэме каштоўнасьцяў,
якія вызначалі сьветапогляд і нормы паводзінаў селяніна, зямлю неабходна
паставіць на адно зь першых месцаў, калі не на першае. Зямельны надзел
сапраўды быў галоўным сымбалем дабрабыту сялянскай сям’і, гарантам яе
фізычнага выжываньня. Гэтую ісьціну пацьвярджаў шматвяковы досьвед.
Таму прычынаю многіх канфліктаў паміж панамі і прыгоннымі зьяўлялася
якраз спрэчка за зямлю. Зрэшты, у прыгонныя часы можна было адмовіцца
ад зямлі, каб не выконваць цяжкіх павіннасьцяў, стаць агароднікам,
халупнікам або кутнікам, жыць зь нейкага рамяства ці найманай працы,
быць, нарэшце, дваровым чалавекам у пана. І ў прыгоннай вёсцы заўсёды
прысутнічалі такія катэгорыі жыхароў. Але гэта былі маргінальныя групы
сялянства, сапхнутыя рознымі жыцьцёвымі абставінамі на ўскраіну вясковага
жыцьця. Такія асобы часта ня мелі матэрыяльнай магчымасьці стварыць
сям’ю і прадоўжыць свой род, а ў неспрыяльны часы менавіта яны найперш
станавіліся ахвярамі голаду або пошасьці. Праўда, дваровыя людзі,
прыслужваючы панскай сям’і, маглі жыць значна лепш і сытней за сваіх
аднавяскоўцаў але яны не карысталіся павагай сярод сялянаў, ды й пан мог у
любы момант зьмяніць ласку на гнеў.
Гаспадараньне на зямлі бачылася беларускім сялянам самым надзейным і
сумленным сродкам выжываньня, што знайшло адлюстраваньне ў іх духоўнай
культуры і сыстэме каштоўнасьцяў. Адам Багдановіч пісаў: «...стаўленьне
беларуса да зямлі-карміліцы мае крыху фэтышысцкі характар. Дый ці можа
быць іначай, калі ягоны дабрабыт, лад яго асабістага, сямейнага і нават
грамадзкага жыцьця шмат у чым залежыць ад няўмольнай “улады зямлі”?
Выпраўляючыся на чужую старонку, беларус, які шануе звычаі прадзедаў,
бярэ жменьку роднае зямлі і, зашыўшы яе ў кавалачак палатна, вешае на
грудзёх: калі давядзецца памерці на чужыне, дык усё ж ён будзе пахаваны
разам з роднай зямелькай. Найстрашнейшая для беларуса клятва — тая, якую
ён прамаўляе зь зямлёй у роце або руцэ. Да гэтай клятвы зьвяртаюцца рэдка, і
калі беларус нешта сьведчыць, узяўшы жменьку зямлі ў рот, дык землякі яму
пэўна павераць. Калі ж ён схлусіць, дык вераць, што счарнее, як зямля.
Глыбока ўелася ў сьведамасьць беларусаў уяўленьне пра зямлю як пра
ўсеагульную маці; таму, між іншага, лічаць ганебным брыдка лаяцца, каб не
зьняважыць маці-зямлі. Вялікіх грэшнікаў “зямля не прымае”, гэта значыць
выкідае іх з магілы, не дае ім супакою. У беларускіх закляцьцях і чарах зямля
фігуруе гэтак жа часта, як і агонь. Ёсьць павер’е, што, перад тым як на
людзей зваліцца злыбеда, зямля стогне ўранку, на досьвітку. Людзі, адораныя
добрым слыхам і да таго ж дасьведчаныя ў варажбе, могуць чуць гэты стогн і
наперад бачыць розныя беды: голад, пошасьць, вайну і да т.п., бо стогн зямлі
мяняецца адпаведна характару навалы. Так, перад голадам да яго
прымешваецца плач дзяцей, перад пошасьцю — пахавальнае галашэньне,
перад вайной чутны асаблівы гуд, нібы ад тупату мноства ног і капытоў»
471
.
470
Грабінскі Б. Сакольшчына – Горадня – Вільня... C. 183.
471
«...отношение белоруса к кормилице-земле носит несколько фетишистический характер. Да и может
ли быть иначе, когда его благосостояние, распорядок его личной, семейной и даже общественной жизни
144
Такія ж назіраньні пра стаўленьне беларусаў да зямлі падае і Іван Карскі:
“...нястача і галадаваньні прывучылі нашага селяніна глядзець на Бога і
зямлю-карміліцу з пачуцьцём глыбокай пашаны, зьмяшаным з шматлікімі
павер’ямі і забабонамі, і выпрацавалі ў яго асяродзьдзі цыкл вераньняў і
прыкметаў”
472
. Сымбалем жыцьця й багацьця ў сьведамасьці сялянаў быў і
хлеб: “Хлеб — галоўнае багацьце селяніна-беларуса. Хлебам ён разьлічваецца з
усімі вартаўнікамі і нагляднікамі; хлебам ён аддае пазыку жыду, пісару,
фельчару, прычту — у часе вадохрышча, пастуху і г.д... Пасьвячоны хлеб
абароніць ад варожае сілы”
473
. Адам Багдановіч таксама адзначае: «Да хлеба
беларусы ставяцца зь вялікай пашанай. Пячы хлеб мусіць жанчына “чыстая”,
інакш ён ня ўдасца: будзе карабаціцца, трэскацца. Увогуле гэта абраза хлеба.
Крышыць хлеб, раскідаць яго — вялікі грэх: хто так робіць, — ня будзе мець
хлеба. Лепей за ўсё хлебныя крошкі і скарынкі спальваць у печы»
474
.
Зямельныя надзелы ў беларускай традыцыйнай вёсцы перадаваліся ў
спадчыну ад бацькоў дзецям і таму называліся бацькаўшчынай. Сяляне нават
маглі прадаваць іх або аддаваць у пасаг сваім дочкам, калі яны выходзілі
замуж. Індывідуальныя правы селяніна на зямельны надзел мелі перавагу
перад правам вясковай грамады. Гэта, на нашую думку, вызначае галоўнае і
фундамэнтальнае адрозьненьне нацыянальнага характару сялян-беларусаў ад
вельмі блізкіх паводле этнічнага паходжаньня, мовы і рэлігіі расійскіх сялянаў,
у жыцьці якіх вялікую ролю адыгрывала зямельная супольня (“община”). У
канцы ХІХ – на пачатку ХХ ст. у выніку імклівага дэмаграфічнага росту ў
беларускай вёсцы назіраецца такое ж імклівае абезьзямельваньне сялянаў, пра
што ўжо гаварылася вышэй. У гэтых умовах каштоўнасьць зямлі яшчэ болей
узрастае, і частка вяскоўцаў адчайна чапляецца нават за самы нязначны
кавалачак зямлі, не спыняючыся часам перад самымі жорсткімі злачынствамі.
во многом зависит от неумолимой “власти земли”? Отправляясь в чужую сторону, белорус, следующий
обычаям предков, берет щепотку родной земли и, зашив ее в лоскуток холста, вешает на груди: если
придется умереть на чужбине, то его прах все же будет покоиться вместе с родной землицей. Самая
страшная клятва для белоруса — это клятва, произнесенная с землею во рту или в руке. К этой клятве
прибегают редко, и если белорус что-нибудь удостоверяет, взяв щепотку земли в рот, то его земляки ему,
несомненно, поверят. Если же он солжет, то думают, что почернеет, как земля. Глубоко укоренилось в
сознании белорусов представление о земле, как о всеобщей матери; поэтому, между прочим, считается
предосудительным ругаться материнскими словами, чтобы не оскорбить чести матери-земли. Великих
грешников “земля не примае”, т.е. выбрасывает их из могилы, не дает им успокоения. В белорусских
заклятиях и чарах земля столь же часто фигурирует, как и огонь. Есть поверье, что пред наступлением
общественных бедствий земля стонет по утрам, пред восходом солнца. Люди, одаренные чутким слухом
и при том сведущие в ворожбе, могут слышать этот стон и заранее предсказывать разные бедствия:
голод, мор, войну и т.п., ибо стон земли изменятся соответственно характеру бедствия. Так, пред
голодом к стону примешивается плач детей, пред мором — похоронные причитания, перед войной
слышен особый гул, как бы от топота множества ног и копыт» (Богданович А.Е. Пережитки древнего
миросозерцания у белорусов. Этнографический очерк. Гродна, 1895. С. 20–21).
472
“...недостатки и голодовки приучили нашего крестьянина смотреть на Бога и кормилицу землю с
чувством благоговения, перемешанным с многочисленными поверьями и суевериями, и выработали в
его среде целый цикл верований и примет” (Шейн П. Материалы для изучения быта и языка русскаго
населения северо-западного края. Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 241).
473
“Хлеб — главное богатство крестьянина белорусса. Хлебом он платит всем многочисленным сторожам
и караульным; хлебом дает он осенину жиду, писарю, фельдшеру и причту — во время крещенской воды
и пастуху и прочее... Освященный хлеб защитит от враждебной силы” (Шейн П. Материалы для
изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 242).
474
«К хлебу белорусы относятся с большим почтением. Печь хлеб должна женщина “чистая”, в противном
случае он не удастся: будет коробиться, трескаться. Вообще это оскорбление хлеба. Крошить хлеб, сорить
им — большой грех: кто так поступает, — не будет иметь хлеба. Лучше всего — хлебныя крошки и корки
сжигать в печи» (Богданович А.Е. Пережитки древнего миросозерцания... С. 21).
145
Але частка сялянаў адначасова адмаўляецца ад гэтае каштоўнасьці і
“пракляцьця зямлі”, спрабуючы шукаць свой кавалак хлеба ў горадзе,
рамястве або ў школьнай навуцы.
Пасьля рэформы 1861 г. сяляне становяцца, па сутнасьці, патэнцыйнымі
юрыдычнымі ўласьнікамі сваіх зямельных надзелаў, хоць гэтае права
ўласнасьці было даволі моцна абмежаванае. Скасаваньне паншчыны
несумнеўна мела вялікі псыхалягічны эфэкт. Але падараваная ўладамі воля не
прынесла вяскоўцам чаканай радасьці. Зямлі ў іх пасьля паўстаньня 1863 г.
стала болей, але падаткаў дзяржаве таксама трэба было плаціць значна больш.
Праўда, пасьля рэформы сяляне ўсё ж усьведамлялі сябе вольнымі людзьмі і
даражылі гэтай воляй. Да былых уладальнікаў часта ставіліся без усялякай
пашаны, калі не былі ад іх эканамічна залежнымі (парэформавы двор даваў
многім магчымасьць заробку). І.Карскі прыводзіць характэрнае для сялянаў
Гарадзеншчыны выказваньне ў дачыненьні да паноў: “Ат, насру яму! Я сам
гэтакі самы пан, як грак (паноў часта называлі гракамі. — С.Т.), бо я вольны
чалавек, нават лепшы, як ён!”
475
У судох гэтага пэрыяду нярэдка
разглядаюцца справы пра абразу сялянамі радавітых землеўласьнікаў. Такое
цяжка было нават уявіць за часамі прыгону.
Сяляне таксама кпілі з дробнай шляхты і пераказвалі розныя байкі пра
фанабэрыстых суседзяў
476
. Калі ж шляхцічу прыходзілася праяжджаць празь
вёску, дык тут ён ужо звычайна мусіў выслухаць добрую порцыю абразаў ад
вясковых дзяцей пры маўклівым ухваленьні іхных бацькоў. Аднак трэба
прызнаць, што і ў сялянскім асяродзьдзі паўставалі новыя сацыяльныя
бар’еры. Пасьпяховыя гаспадары, якія здолелі купіць зямлю, ставілі сябе
вышэй за тых, хто сядзеў на парэформавых надзелах. М.Улашчык пісаў:
“Маладыя віцкаўцы, напрыклад, ніколі не хадзілі ў Грычын на вясельлі,
гэтаксама, як грычынцы не прыходзілі ў Віцкаўшчыну. Тут трэба
растлумачыць, што вясельлі лічыліся справаю грамадзкай і танцаваць на іх
мелі права ўсе”
477
.
Галоўным сымбалем волі й незалежнасьці ў парэформавым вясковым
асяродзьдзі становіцца аднаселевы надзел зямлі, набыты ў прыватную
ўласнасьць. Асабліва актуальным гэта было для той катэгорыі беларускага
сялянства, якая ня мела сваіх зямельных надзелаў, — чыншавікоў,
арандатараў, лесьнікоў і г.д. Гэтае атаясамленьне зямлі і волі выдатна
паказана ў паэме Якуба Коласа “Новая зямля”. Але імклівае драбленьне
сялянскіх надзелаў у канцы ХІХ – на пачатку ХХ ст. спараджала ў беларускай
вёсцы бясконцыя сваркі й спрэчкі паміж сваякамі. Сьвятар Аляксей Валкоўскі
адзначаў: “Праз тых жа вясковых крыкуноў-верхаводаў апошнім часам у
народзе надта пашырылася суцяжніцтва і рознага кшталту судовыя працэсы.
Дзеля нейкай дробязі, лапіку зямлі часта ўзьнікаюць працэсы і суды на
некалькі гадоў”
478
. Сапраўды, прага ўласнага кавалка зямлі ўсё часьцей
прымушала беларускага селяніна ісьці насуперак адвечным маральным
прынцыпам вясковага жыцьця. Валасныя суды ў канцы ХІХ ст. і асабліва на
475
Шейн П. Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 92.
476
Улашчык М. Выбранае... С. 34.
477
Улашчык М. Выбранае... С. 34.
478
“Благодаря тем же крикунам-воротилам деревенским в последнее время в народе большое увеличение
сутяжничества и разного рода судебных процессов. Из-за малейшего пустяка, из-за клока земли часто
возникают процессы и суды на несколько лет” (Wołkowski А. Historyczny oraz statystyczny opis... S. 66).
146
пачатку ХХ ст. былі проста заваленыя справамі, у якіх разьбіраліся зямельныя
спрэчкі паміж вяскоўцамі. Прычым судзіліся суседзі, родныя браты і нават
бацькі зь дзецьмі. Валасныя суды, пастановы якіх грунтаваліся на звычаёвым
праве, не маглі даць гэтаму рады і не карысталіся ў сялян аўтарытэтам.
Вясковая традыцыя не магла адказаць на гэты выклік часу. Традыцыйная
вёска паволі разьвівалася экстэнсіўным шляхам, і малады селянін, які хацеў
стварыць уласную гаспадарку, звычайна ня меў асаблівых праблемаў з
здабыцьцём надзелу. Цяпер жа усё часьцей даходзіла да ўжываньня сілы,
спрэчкі паміж сваякамі часта завяршаліся бойкамі. Мікалай Улашчык так
апісвае сытуацыю ў яго роднай Віцкаўшчыне: “Звычайным пры падзеле былі
бойкі паміж братамі, нават забойствы. Кожны з братоў клікаў на дапамогу
шваграў ці яшчэ каго, у бойках калечылі адзін аднаго, часам забівалі. Мае
продкі ня біліся, што, думаю, у значнай ступені залежала ад пазыцыі маці.
Буйнаму дзядзьку шмат у чым саступілі, злаваць адзін на другога, зразумела,
злавалі, але не пабіліся. У канцы падзелу (што выклікала нават пагалоску)
дзялілі сыр — апошняе, што было яшчэ не падзеленым: яго разрэзалі
ўздоўж”
479
. У выніку суседзі і кроўныя сваякі на ўсё жыцьцё станавіліся
лютымі ворагамі. Гэта моцна аслабляла салідарнасьць вясковай грамады, якая
на пачатку ХХ ст., відаць, была значна слабейшай, чым у прыгоньніцкія часы,
калі сяляне здольныя былі да зацятага супрацьстаяньня з кепскім панам, якое
магло цягнуцца шмат дзесяцігодзьдзяў.
Эрозіі падвяргаліся і іншыя фундамэнтальныя каштоўнасьці сялянскага
грамадзтва. Сярод такіх каштоўнасьцяў традыцыйнае вёскі вельмі важнае
месца, бясспрэчна, займала каштоўнасьць працы, цесна зьвязаная з
стрыжнёвай каштоўнасьцю зямлі. Толькі тая зямля мае каштоўнасьць, у якую
ўкладзеная праца. Таму права прыватнай уласнасьці паноў на зямлю не магло
лічыцца сярод сялянаў справядлівым. Яно яшчэ, як ні дзіўна, магло быць
апраўданае ў часы прыгону, калі пан ажыцьцяўляў уладу і суд, караў і
мілаваў, іншымі словамі, выконваў ўсё ж неабходную справу. Калі ж ён самой
дзяржаўнай уладай пасьля 1863 г. быў адлучаны ад вёскі, дык і ягонае права
на зямлю ніяк не магло быць апраўданае ў вачох сялянаў. Не лічылася ў вёсцы
грахом украсьці ў пана або ў дзяржавы штосьці зь лесу. Сьвятар Валкоўскі
адзначаў: “...воровство чужого леса не есть воровство и грех, и потому,
следовательно, оно позволительно всякому, ибо Бог растит лес для всех на
общую пользу”
480
.
Адзінай правільнай і справядлівай крыніцай дабрабыту сяляне лічылі працу
земляроба. Фізычная праца ўспрымалася вяскоўцамі як “найкарысьнейшая”,
“найнеабходнейшая”. Альтэрнатыўныя ёй віды працы (бізнэс, камэрцыйная і
пасярэдніцкая дзейнасьць, гандаль, інтэлектуальная праца, грамадзка-
палітычная дзейнасьць, якія на пачатку ХХ ст. ужо часта дэманстравалі сваю
большую эканамічную і фінансавую эфэктыўнасьць) яшчэ не разглядаліся
сялянамі як раўнацэнныя. У іх мэнтальным асяродзьдзі працягваў жыць
устаноўлены стагодзьдзямі стэрэатып прыярытэтнасьці фізычнай працы над
здольнасьцю творча, эканамічна мэтава мысьліць, над інтэлектуальнаю
працай у сыстэме жыцьцезабесьпячэньне. Розум або рацыянальныя паводзіны
ня гралі такой ролі ў сьведамасьці селяніна, як простая фізычная праца, якая
479
Улашчык М. Выбранае... С. 285.
480
Wołkowski A. Historyczny oraz statystyczny opis... S. 74.
147
вымагала здольнасьці доўгі час пераадольваць боль і стому ад аднастайных
мэханічных апэрацый.
Як бачым, у традыцыйнай вёсцы праца мела па сутнасьці сакралізаваны
характар і ўспрымалася як сакральнае або магічнае дзеяньне. Таму, дарэчы, у
вясковай гаспадарцы часам так цяжка прыжываліся розныя тэхнічныя
навіны, якія падважвалі гэтую сакральнасьць. М.Улашчык апісаў, як сяляне ў
яго вёсцы пераходзілі да ўжываньня круп, абадраных на мэханічным млыне:
«Віцкаўцы разважалі прыкладна так: есьці кашу з абадраных на млыне круп у
будзённыя дні, відаць, ня грэх, але ці можна варыць з такіх круп куцьцю? Каб
не саграшыць, у першыя гады свайго жыцьця на новым месцы сяляне таўклі
прызначаныя на куцьцю крупы ў ступах. Але людзі ўжо так прывыклі да
чыстай кашы, што, калі згатавалі “свойскую” куцьцю, яна, як той казаў, стала
колам у горле: і нясмачная, і повен рот шалупіньня. У выніку страх перад
Богам адступіў і віцкаўцы пачалі варыць з добрых круп і куцьцю»
481
.
Дасьледнікі даўно зьвярнулі ўвагу на тое, што ў традыцыйным вясковым
грамадзтве аб’ём працы вызначаўся патрэбамі сялянскай сям’і. Працавалі
роўна столькі, каб забясьпечыць фізычнае выжываньне. Пагоня за лішкам
уяўлялася непатрэбнай тратай сілаў. Залішняя, так бы мовіць, працавітасьць
часта не ўхвалялася ў традыцыйнай вёсцы. Паказальная тут байка пра
сустрэчу двух аратых і Бога, якую прыводзіць сьвятар Дзем’яновіч. Бог у
абліччы старэнькага чалавека ішоў уздоўж сялянскіх палеткаў. Першы
земляроб, якога ён сустрэў, вельмі старанна абрабляў ворыва, а ў размове з
Богам выказаў упэўненасьць у добрым плёне сваёй працы, якая грунтавалася
на яго працавітасьці. Другі ж селянін апрацоўваў зямлю абы як, а на
адпаведнае пытаньне Бога адказаў: “Як Бог дасьць, то так і зародзіць”
482
. Як
няцяжка здагадацца, лепш урадзіла зямля менавіта ў нядбайнага гаспадара.
І ўсё ж асаблівай павагай карысталіся тыя сяляне, якія ўмела і разумна
гаспадарылі: “Гаспадарку весьці, ня дым трэсьці”. Менавіта яны лічыліся ў
вёсцы разумнымі людзьмі. Аднак уяўленьне сялянамі разумнага чалавека
рэканструяваць даволі няпроста. Гэта найперш той, хто мог даць
аднавяскоўцу карысную параду ў практычнай сытуацыі. Ён не абавязкова
атаесамляўся з адукаваным, пісьменным чалавекам, хоць такі чалавек,
несумнеўна, лічыўся ў вёсцы разумным. І ўсё ж да яго сяляне маглі паставіцца
і з пэўнай асьцярогай, а часам і зайздрасьцю. Высока цаніліся сярод
вяскоўцаў таксама кемлівасьць і хітрасьць. Гэтыя якасьці былі патрэбныя
перадусім у дачыненьнях з панамі, сьвятарамі і ўладамі. Толькі зь іх
дапамогай селянін мог выйграць, што й адлюстравана ў самых розных байках.
У жыцьці ж гэта здаралася ня так і часта. Затое селянін, які вельмі ўжо
перасягаў сваіх аднавяскоўцаў заможнасьцю, бадай ня мог лічыцца добрым
чалавекам. Напрыклад, І.Карскі пісаў: «Сяляне Лашынскай воласьці
Гарадзенскага павету запэўніваюць, што калі каму з аднавяскоўцаў добра
жывецца ды яшчэ й грошы ў яго прызапашаныя, дык гэта значыць, што яму
чорт іх уначы носіць. Незычліўцы ж яшчэ прыдумляюць тут розныя байкі,
напрыклад: “дали Бохь! Я сам бачыў, як у ночы на яго хату агонь паляцеў, гэта
значыць — чорт” <...> Сяляне-багатыры маюць ў сваім асяродзьдзі благую
рэпутацыю; іх лічаць чараўнікамі, чарадзеямі, якія прадалі сваю душу
481
Улашчык М. Выбранае... С. 61.
482
Шейн П. Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 371.
148
нячысьціку... Бяднейшыя ж мяркуюць, што яны таму бедныя, што ня могуць
засьцерагчыся ад шкоды, якую прычыняе нячыстая сіла»
483
.
Як мы ўжо адзначалі, зямельны “голад” у другой палове ХІХ – на пачатку ХХ
ст. множыў у беларускай вёсцы лік малазямельных або ўвогуле безьзямельных
сялян. Апошнія наймаліся на розныя работы ў маёнтках, ішлі ў пошуках
кавалку хлеба ў бліжэйшае мястэчка або горад. Менавіта гэтае асяродзьдзе,
якое заставалася ў вёсцы, але зарабляла сабе на жыцьцё ўжо па-за яе межамі,
уяўляла сабой галоўную пагрозу для традыцыйнай маралі, што добра
ўсьведамлялі і дзяржаўныя ўлады. Асабліва выразна гэта праявілася ў часе
рэвалюцыйных падзеяў 1905 г. у выглядзе пагромаў урадавых установаў і
масавых беспарадкаў. Напрыклад, у студзені 1905 г. рабочыя дробных
прадпрыемстваў у мястэчку Крынкі Гарадзенскага павету разграмілі
мясцовыя ўрадавыя ўстановы і разьбегліся па сваіх вёсках. Губэрнатар пісаў
тамтэйшаму земскаму начальніку: “...застаўшыся бяз працы і таму бяз
сродкаў існаваньня, людзі гэтыя лёгка могуць ператварыцца ў валацугаў,
вельмі небясьпечных”
484
.
Тыя сяляне, якія ня бачылі для сябе пэрспэктывы ў захаваньні
традыцыйных нормаў вясковага жыцьця, якія сутыкаліся ўжо з гарадзкім
асяродзьдзем і пераймалі нейкія элемэнты гарадзкой культуры, пачыналі
мацней уплываць на вясковую моладзь, прышчапляючы ёй новыя нормы
паводзінаў. Маладыя сялянскія хлопцы ўсё часьцей выяўлялі сябе ў бойках і
вясёлых гулянках, у іх кампаніях фармавалася своеасаблівае разуменьне
гонару, пачалі цаніцца дзёрзкасьць, адвага і адчайная бестурботнасьць.
Гарадзенскі празаік Алесь Карпюк так пісаў пра маладыя гады свайго бацькі і
яго сяброў: “Суботнімі і нядзельнымі вечарамі, захлынаючыся ад маладосьці і
свабоды, страшаўскія лесарубы... зацягвалі на ліпу якому-небудзь дзядзьку
сані альбо затыкалі снопікам удаве комін ды ішлі да цёткі патрабаваць выкуп.
Узброеныя бязьменамі і нажамі, гарланілі:
Нас пабі-іць, пабі-іць хацелі.
Нас пабі-іць зьбіра-аліса-а!
А мы та-ак жа не сядзе-елі,
Таго ж дажыдаліса-а!..
урываліся на музыкі, разганялі сапернікаў”
485
.
Праўда, старэйшыя гаспадары ў даваенныя часы яшчэ маглі неяк даць
рады маладым буянам. Зноў зьвернемся да твору Аляксея Карпюка: “Бацька
на вялікі пост выпіў у Гарадку з кампаніяй ды закусіў каўбасой. Не пасьпеў ён
дайсьці дадому, а вестка аб крамоле Палосінага сына ўжо ўскалыхнула
Страшава. Мужчыны выйшлі гулякам насустрач ды не пусьцілі іх у вёску.
483
«Крестьяне Лашинской волости Гродненского уезда уверяют, что если кому из их односельчан хорошо
живется да еще и деньги у него имеются в запасе, то значит, что чорт их ему приносит ночью.
Недоброжелатели же такого крестьянина еще выдумывают на тот счет разные небылицы, в таком,
например, роде: “дали Бохь! Я сам бачыў, як у ночы на яго хату агонь паляцеў, гэта значыць — чорт”
<...> Богачи между крестьянами пользуются в своей среде дурной репутацией; их считают
волшебниками, чародеями, продавшими свою душу нечистой силе... Бедняки же из крестьян думают,
что они оттого бедны, что не могут обезопасить себя от вреда, наносимого нечистой силой» (Шейн П.
Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 305, 306).
484
“...оставшись без работы и вследствие этого без средств к жизни, люди эти легко могут обратиться в
бродяг, весьма опасных” (НГАБ у Горадні, ф. 534, воп. 1, спр. 3, арк. 4. [Статыстыка пятага земскага
ўчастку Гарадзенскага павету за 1905 г.]).
485
Карпюк А. Вершалінскі рай. Аповесць. Мінск: Мастацкая літаратура, 1974. С. 13.
149
Перапалоханыя не на жарт хлопцы пабрылі на балота, зашыліся ў абарогі і
сталі чакаць, покуль ачысьцяцца ад скаромнага і выйдзе хмель”
486
.
Праблема разбурэньня традыцыйнай маральнасьці сярод сялянства на
пачатку ХХ ст. турбавала ўжо і дзеячоў беларускага нацыянальнага руху, а
асабліва яго каталіцкае хрысьціянска-дэмакратычнае крыло. Напрыклад,
адзін з карэспандэнтаў газэты “Bielarus” Рыгор Кляновіч пісаў у 1913 г.: “Z
usich bakou Biełarusi moŜna ciapier paczuc sztoraz to czaściejszyja narakańnia
na swawolu naszaj moładzi. Tam wybili haspadaru wokna, tam napali na kaho i
pabili, tam iznou druhuju szkodu jakuju zrabili, słowam wiestki ab bujanstwie pa
naszych wioskach iduc sztoraz szyrej i dalej. Ludzi hledziuczy na heta tolki
kiwajuc haławami dy narakajuc, szto nikoli hetkich szalmastwau pa wioskach nie
bywała”. Аўтар допісу знаходзіў тры прычыны гэтае зьявы: “Pierszaja pryczyna,
szto nasza moladz nie razumieje usiej brydoty hetkich pastupkau, druhaja — heta
wodka, trecia — niezawodność ludziej”
487
.
Пра раскладаньне маральных нормаў у беларускай вёсцы сучасьнікі пачалі
пісаць недзе ў апошняй чвэрці ХІХ ст. Прыблізна ў гэты ж час вёска
сутыкнулася зь яшчэ адной новай зьявай — прафэсійнай злачыннасьцю. У
1870 г. у Гарадзенскай губэрні за крымінальныя злачынствы асуджаныя 808
мужчын і 150 жанчын. Сярод іх 415 мужчын і 69 жанчын сялянскага
паходжаньня. Мяшчан-злачынцаў было 292 мужчыны і 71 жанчына. У губэрні
зьдзейсьнена за год усяго 9 забойстваў
488
. Такім чынам, ровень крымінальнай
злачыннасьці сярод сялянаў быў значна ніжэйшы, чым сярод мяшчанства
(мяшчанамі лічылася й большая частка былой дробнай шляхты). Але і ў вёсцы
ўсё часьцей зьяўляюцца людзі, якія адкрыта кідаюць выклік грамадзе,
валасному начальству, і нават дзяржаўнай уладзе ды пачынаюць жыць з
крадзяжоў і рабункаў. За 1862–1880 гг. у Менскай губэрні сельскія грамады
пагадзіліся прыняць назад у сваё асяродзьдзе 338 асуджаных аднавяскоўцаў,
а 382 — адмовіліся (апошніх звычайна высылалі ў Сібір або іншыя аддаленыя
губэрні). Прычым у 1862–1866 гг. сялянскія сходы ў губэрні вырашалі лёсы
ўсяго 7 такіх злачынцаў, а ў 1880 г. — 123. Гэтыя лічбы красамоўна сьведчаць
пра рост злачыннасьці
489
.
Як ні дзіўна, гэтыя людзі нярэдка дасягалі посьпеху. Іх баяліся, ненавідзелі,
але ўпотай імі захапляліся. Інакш кажучы, яны прапаноўвалі сялянскай
моладзі альтэрнатыву, новую філязофію жыцьця. Самай пашыранай
бандыцкай прафэсіяй стала канакрадзтва, якое стварала сур’ёзную праблему
для мясцовай улады, ня здольнай парадзіць з канакрадамі. Б.Грабінскі пісаў
пра родную Сакольшчыну: “У другой палове XIX стагодзьдзя разьвінулася тут
арганізаванае канакрадзтва, якое ператрывала, можа ў меншых памерах, аж
да першае сусьветнае вайны. Крадзеныя коні пераводзілі праз Аўгустоўскую
пушчу ў Прусію”
490
. Амаль у кожнай мясцовасьці зьяўляюцца знакамітыя
бандыты і фармуюцца злачынныя хеўры. А.Багдановіч у сваіх успамінах
апісвае вобраз Якава з Акімаўкі, які стварыў банду, што доўгі час
тэрарызавала ўсю ваколіцу, “палячы гумны і хаты тых, з кім меў (Якаў. — С.Т.)
486
Карпюк А. Вершалінскі рай... С. 15–16.
487
Bielarus. № 32. 1913. 30 kastrycznika.
488
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 14, спр. 964, арк. 83. [Статыстыка Гарадзенскай губэрні за 1870 г.].
489
НГАБ у Менску, ф. 242, воп. 1, спр. 13674, арк. 91–91 адг. [Пра колькасьць непрынятых у свае
грамады сялян Менскай губэрні з 1861 па 1889 г.].
490
Грабінскі Б. Сакольшчына – Горадня – Вільня... С. 181.
150
паквітацца”. Багдановіч адзначыў пра гэтага Якава, што “ў нашых мясьцінах
ён быў першы бандыт зь беларусаў”, бо раней такім рамяством займаліся
толькі расійскія стараверы
491
.
Злачынная хеўра была і ў мястэчку Скідзель. У жніўні 1878 г. там падпалілі
хату паліцыйнага ўрадніка Паўтарацкага. Станавы прыстаў Ваўрушэвіч,
кватэра якога знаходзілася ў Скідзелі, пасьля гэтага здарэньня пісаў
павятоваму спраўніку пра галоўнага падазраванага: “...ужо колькі гадоў вядзе
сваё злачыннае рамяство з поўным веданьнем яго; падпалы, рознага кшталту
крадзяжы, махлярства — усё гэта робіць амаль беспакарана, бо празь ягоны
спрыт і адмысловую падрыхтоўку злачынстваў немагчыма знайсьці і
дастасаваць да яго ніякія юрыдычныя нормы; асоба тая вядомая людзям усіх
станаў. Гэта скідзельскі габрай, сын рабіна Шмуэль Сруэлевіч Лямпарт —
дзяцюк, што ня мае яшчэ і 21 году, неўтаймоўны ва ўсіх заганах, даволі
пісьменны, разумова разьвіты і асабліва здатны, зразумела, на ашуканскія
штукі”
492
. Шмуэля Лямпэрта на той час ужо судзілі ў Гарадзенскай
крымінальнай палаце па справе аб крадзяжы з крамы габрая Паляка ў
сакавіку 1876 г., аб крадзяжы казённых грошай у 1878 г., якія перасылаліся ў
Горадню з Ваўкавыскага казначэйства. А за крадзеж 300 рублёў зь
Скідзельскай прапінацыйнай акцызнай канторы ён адседзеў 9 месяцаў у
турме. Прыстаў Ваўрушэвіч прызнаваў у рапарце сваю поўную
бездапаможнасьць і немагчымасьць злавіць Шмуэля на гарачым учынку: “...з
гэтакім веданьнем хавае свае злачынствы, што ніякі нагляд за ім
немагчымы”
493
. Таму ён прапаноўваў выслаць яго ў Сібір паводле
адміністрацыйнага загаду генэрал-губэрнатара, бо “разьлічваць на
фармальнае сьледзтва і крымінальны суд няма аніякага спадзеву”
494
. З
рапарта прыстава адчуваецца, што і сам ён пабойваўся адчайнага сына
рабіна (дарэчы, бацька зрокся Шмуэля): “Патаёма ходзяць чуткі, нібыта
Шмулька Лямпарт пагражае і маёй асобе як станавому прыставу — спаліць,
задушыць або забіць; калі што здарыцца, дык я наперад пэўна паказваю на
разбойніка Шмульку Лямпарта і ягоных хаўрусьнікаў, якія жывуць у мястэчку
Скідзель: Мікалая Грэцкага, яго брата Станіслава і Восіпа Сяўрука”
495
.
Неўзабаве Шмульку Лямпэрта ўсё ж здолелі неяк адправіць на вайсковую
491
“по нашим местам он был первый бандит из белоруссов” (Богданович А. Мои воспоминания // Неман.
1994. № 8. С. 131–132).
492
“...уже несколько лет ведет свое преступное ремесло с полным знанием этого ремесла,
поджигательство, разного рода воровства, мошенничество, все это производит почти безнаказанно за
невозможностью по его ловкости и заранее продуманным преступлениям, применить и приискать к
нему юридические факты; личность эта всему обществу всех сословий известна. Это есть скидельский
еврей, сын раввина Шмуэль Сроэлевич Лямпорт — мальчуган недостигший еще вполне 21 года,
необузданный во всех пороках, довольно грамотный, развит в умственном отношении в высшей степени
— конечно на мошеннические проделки” (НГАБ у Горадні, ф.1, воп. 16, спр. 758, арк. 2. [Пра высылку зь
мястэчка Скідзель Мікалая Грэцкага, Восіпа Сяўрука, Шмуэля Лямперта. 1879 г.]).
493
“...с таким знанием маскирует свои преступления, что никакой надзор за ним иметь места не может”
(НГАБ у Горадні, ф.1, воп. 16, спр. 758, арк. 2. [Пра высылку зь мястэчка Скідзель Мікалая Грэцкага,
Восіпа Сяўрука, Шмуэля Лямперта. 1879 г.]).
494
“рассчитывать на формальные следствия и уголовный суд нет никакой надежды” (НГАБ у Горадні,
ф.1, воп. 16, спр. 758, арк. 2. [Пра высылку зь мястэчка Скідзель Мікалая Грэцкага, Восіпа Сяўрука,
Шмуэля Лямперта. 1879 г.]).
495
“Носится очень секретно молва, что Шмулько Лямпэрт угрожает и моей личности, как становому
приставу — сжечь, задушить или убить, ежели что-нибудь и может последовать, то я положительно
указываю вперед на разбойника Шмульку Лямпэрта и его сообщников, живущих в местечке Скидель:
Николая Грецкого, его брата Станислава и Осипа Севрука” (НГАБ у Горадні, ф.1, воп. 16, спр. 758, арк.
2. [Пра высылку зь мястэчка Скідзель Мікалая Грэцкага, Восіпа Сяўрука, Шмуэля Лямперта. 1879 г.]).