Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ

Подождите немного. Документ загружается.

171

“уяўленыя супольнасьці”

582

. Тут слова “ўяўленыя” не азначае “прыдуманыя” або

“сфабрыкаваныя”. Дасьледнік апэлюе да відавочнага факту, што кожная

супольнасьць, не заснаваная на першаснай беспасярэдняй повязі яе

супольнікаў, мае ўяўны характар. Звычайны чалавек (нават з найменшага па

колькасьці народу) ніколі ў жыцьці не знаёмы з большасьцю суайчыньнікаў,

больш за тое, нават нічога ня ведае пра іх існаваньне, але тым ня менш мае ва

ўласным уяўленьні вобраз сваёй супольнасьці

583

Практычна ўсе дасьледнікі працэсаў фармаваньня сучасных “уяўленых

супольнасьцяў” адзначалі запаволенасьць разьвіцьця нацыянальнай

самасьведамасьці сярод сялянскага насельніцтва параўнальна зь іншымі

сацыяльнымі групамі грамадзтва. Адсутнасьць нацыянальнай

самасьведамасьці ёсьць характэрнай рысай жыхароў традыцыйнай вёскі ўсіх

эўрапейскіх краінаў. Адзін з польскіх аўтараў пісаў на пачатку ХХ ст.:

«Галіцыйскія сяляне... на пытаньне, кім яны зьяўляюцца (да якога народу

належаць), адказвалі, падумаўшы, што зьяўляюцца каталікамі ў

супрацьпастаўленьні да лютэран і юдэяў, або што зьяўляюцца сялянамі, або,

нарэшце, “цэзарскімі”, а на пераконваньні іх, што зьяўляюцца палякамі,

абураюцца й ня хочуць далей размаўляць. Сярод малодшага пакаленьня, якое

хадзіла да школы... не сустракаецца, праўда, падобных адказаў, але затое

цалкавітая абыякавасьць да нацыянальнай справы»

584

. Дасьледнік польскай

народнай культуры Ян Быстрань адзначае: “Паляк доўгі час быў для народу

кімсьці чужым: палякам быў дзедзіч, мог быць пан з гораду, палякамі

называлі ўвогуле чужых (не вайскоўцаў і не чыноўнікаў); дзе-нідзе гэтае слова

ўжывалася як зьневажальнае, нават яшчэ нядаўна, асабліва ў Горным

Шлёнску, здараліся судовыя працэсы пра абразу гэтым словам, прычым паміж

карэннымі палякамі”

585

Каб адчуваць сябе чальцом уяўленай нацыянальнай супольнасьці, сяляне

павінны былі ўспрыняць яе ідэалёгію, складовымі элемэнтамі якой выступалі:

• міт, які акрэсьліваў генэзіс, характар, а таксама мэту, якой гэтая

супольнасьць паклікана служыць;

• набор культурных сымбаляў, якія для гэтай супольнасьці ёсьць

найважнейшымі;

• уяўленьне пра асобную тэрыторыю, якая лічыцца ўласнаю;

• пэўныя крытэры, якія даюць магчымасьць адрозьнівацца ад

астатняга сьвету

586

Галоўная праблема палягала ў тым, што традыцыйная сялянская культура

ня мела нутранога мэханізму, які б падштурхоўваў вяскоўцаў да інтэграцыі ў

надлякальную нацыянальную супольнасьць. Беларускім сялянам, як і

польскім, украінскім ды іншым, ідэалягічная айчына была непатрэбнаю ва

ўмовах іх традыцыйнага жыцьця. Таму іх неабходна было спачатку далучыць

582

Anderson B. Wspólnoty wyobraŜone. Kraków, 1997.

583

Anderson B. Wspólnoty wyobraŜone. S. 20.

584

Цыт. па: Pawluczuk W. Swiatopogląd jednostki... S. 37.

585

“Polak był przez długie czasy dla ludu kims obcym; Polakiem był dziedzicz, mógł być pan z miasta,

Polakiem nazywano w ogóle obcych (nie-wojskowych i nie urzędników); gdzieniegdzie termin ten uŜywany był

w znaczeniu oblŜymem, tak dalece, Ŝe jeszcze w ostatnich czasach zdarzały się, zwłaszcza na Sląsku Górnym,

procesy o obrazie z tego tytułu, i to między rodowitymi Polakami” (Bystroń Jan S. Kultura ludowa. Warszawa,

1936. S. 432).

586

Меджецький В. Селяни у націотворчих процесах // Украіна Модерна. Львів, 2001. С. 60.

172

да нацыянальнай супольнасьці, азнаёміць зь яе каштоўнасьцямі і духовымі

вартасьцямі. Гэтакую працу маглі ажыцьцявіць толькі прапагандысты

нацыянальнай ідэі, якія належалі да адукаваных пластоў грамадзтва. Прычым

гэтае заданьне было вельмі нялёгкай справай. Як мы ўжо адзначалі вышэй,

сялянская супольнасьць вызначалася даволі моцным кансэрватызмам і

бараніла сваю архаічнасьць, якой часта надаваўся сакральны характар. Таму

спробы нацыянальнай агітацыі вясковага насельніцтва з боку інтэлігенцыі або

дзяржаўных чыноўнікаў напачатку часта ня мелі посьпеху. Сяляне бачылі ў

пашырэньні нацыянальнай ідэалёгіі пагрозу свайму лякальнаму

традыцыйнаму сьвету, які быў па-свойму даволі гарманічным. Яны як за

тарчай хаваліся за сваёй тутэйшасьцю. І ў многіх выпадках была іхная

праўда, бо на абшарах этна-канфэсійнага памежжа засваеньне і

дэкляраваньне нацыянальнай ідэалёгіі сапраўды магло прычыніцца і нярэдка

прычынілася да міжэтнічных і міжканфэсійных канфліктаў.

Але працэсы мадэрнізацыі вясковай грамады немінуча мусілі разбурыць

ізаляцыю лякальных супольнасьцяў. У выніку рэформаў, якія распрыгоньвалі

сялянаў і надавалі ім грамадзянскія правы, а таксама ўсё больш імклівага

наступу індустрыялізацыі распачалася перабудова жыцьця сялянскай

грамады. Вясковыя жыхары, вымушаныя гаспадарыць ва ўмовах рынкавай

эканомікі, хочаш ня хочаш, павінны былі падвышаць ровень гаспадараньня і

якасьць сваёй прадукцыі, браць удзел у самакіраваньні і палітычных

структурах, цікавіцца справамі, якія датычылі ня толькі іх вёскі. У кагосьці зь

сялянскай грамады зьявілася магчымасьць атрымаць адукацыю і дасягнуць

сацыяльнага посьпеху, іншыя вымушаныя былі перабірацца ў горад у

пошуках працы. Ня будучы ідэалягізаваным, сялянскі сьвет не зьяўляўся і

рацыянальным. Наадварот, як мы ўжо адзначалі, ён быў прасякнуты

сакральнымі або магічнымі ўяўленьнямі. Прыманьне гэтым сьветам

надлякальнай нацыянальнай культуры патрабавала адначасова яго

ідэалягізацыі і рацыяналізацыі.

У эпоху позьняга фэўдальнага грамадзтва прыгонная вёска была цалкам

падпарадкаваная землеўласьнікам і дзяржаве. Адкрытыя бунты супроць

тагачасных парадкаў здараліся рэдка. З наступам мадэрнізацыі ўлада і

аўтарытэт дзедзіча слабелі, а ўплывы дзяржаўнай бюракратыі ўзмацняліся. У

шмат якіх сялянскіх супольнасьцях Сярэдняй і Ўсходняй Эўропы былі

пашыраныя манархічныя настроі, вера ў добрага “цэсара” або “цара-

бацюхну”. Гэтыя настроі, напрыклад, выклікалі ў Заходняй Галіцыі жорсткае

вынішчэньне этнічна польскімі сялянамі сваіх жа польскіх дзедзічаў, якія

паўсталі супраць аўстрыйскага імпэратара. Цікава, што многія сяляне-каталікі

на беларускіх землях, якія не маглі сымпатызаваць расійскаму цару з тае

прычыны, што ён перасьледваў іх веру, супрацьстаўлялі яму, як сьведчаць

шматлікія архіўныя матэрыялы, вобраз “рымскага” або “францускага” цара.

Усё болей пранікаючы ў вясковы сьвет праз сваіх шматлікіх чыноўнікаў,

дзяржава спрабавала фармаваць карысную для сябе самасьведамасьць

сялянаў, заснаваную на дзяржаўнай ідэалёгіі. У гэтай дзейнасьці дзяржаўным

інстытуцыям часта складалі канкурэнцыю царкоўныя структуры, пакуль яшчэ

ўплывовыя шляхоцкія эліты, а таксама апазыцыйная да ўлады інтэлігенцыя, у

тым ліку й вясковага паходжаньня. Усе яны намагаліся разарваць лякальную

самазамкнёнасьць сялянскай тоеснасьці і далучыць сялянаў да надлякальных

173

уяўленых супольнасьцяў. Прычым найважнейшым заданьнем было

прышчапіць вясковым жыхаром гістарычную сьведамасьць, бо характэрнай

асаблівасьцю перадындустрыйнай сялянскай грамады зьяўляецца яе

адсутнасьць. Мысьленьне вяскоўца мела выразнае агістарычнае

вымярэньне

587

. Нязьменнасьць навакольнага сьвету давала яму пачуцьцё

бясьпекі, а новыя зьявы часта выклікалі насьцярожанасьць і страх.

Безумоўна, у часы прыгону сяляне праглі сацыяльных зьменаў — найперш

скасаваньня паншчыны. Але іх грамадзкія ідэалы мелі скіраванасьць хутчэй у

мінулае, чым у будучыню. Найбольшым пажаданьнем для бальшыні сялянаў

было б поўнае зьнікненьне паноў зь іх падпанкамі, дзяржаўных чыноўнікаў і

нават гарадоў, інакш кажучы, усяго вонкавага для лякальнай супольнасьці

сьвету, які заўжды імкнуўся яе эксплёатаваць. У.Паўлючук так апісвае

разуменьне часу ў традыцыйнай вёсцы: «Этнічная сьведамасьць зьяўляецца

пазагістарычнай сьведамасьцю, пазбаўленай пэрспэктывы часу. Усё

здарылася толькі адзін раз, “тым часам”, калі стварыўся сьвет, і былі розныя

цуды, і з таго часу нічога практычна не адбывалася. Другім здарэньнем будзе

канец сьвету, або вяртаньне да першапачатковага хаосу, зь якога выйшаў

сьвет. Пераход ад этнічнай сьведамасьці да нацыянальнай — гэта пераход ад

сьведамасьці вечнасьці да сьведамасьці часу»

588

У архаічнай вясковай супольнасьці памяць пра мінулае звычайна

перадавалася вусным шляхам. Гэтая памяць ня мела ніякай упарадкаванасьці

і найчасьцей захоўвала найбольш дзіўныя з гледзішча селяніна факты. Розныя

палітычныя падзеі, бітвы ды іншыя здарэньні вясковыя жыхары разглядалі як

староньнія назіральнікі, не адчуваючы асаблівай сымпатыі да нейкага з

варагуючых бакоў. Прыгонныя сяляне ня мелі пачуцьця супольнага лёсу ў

мінулым зь мясцовай шляхтай, а гістарычныя факты адлюстроўваліся ў іх

сьведамасьці без падзелу ўдзельнікаў на: нашых і чужых. На пачатку ХХ ст.

вядомы этнограф і археоляг В.Шукевіч пісаў пра беларускіх сялянаў: «Наш

люд ніякіх фактаў, нават самых выдатных, з гісторыі свайго краю зусім не

захаваў у памяці. Відавочна, што не цікавілі яго ніякія, хоць бы і найвялікшыя

перавароты, а буры, якія так часта сутрасалі нашу айчыну, праходзілі для яго

“стараной”, не пакідаючы глыбокіх сьлядоў у памяці. Адзінае, што можна

вылучыць з фрагмэнтаў бязладных апавяданьняў, гэта нейкія цьмяныя

ўспаміны пра каралеву Бону, пра швэдаў, татараў, царыцу Кацярыну і

французаў. Каралеве Боне прыпісваюць звычайна ўсялякія руіны

старажытных замкаў, а нават і ўвогуле найвялікшыя мураваныя будоўлі.

Швэдзкімі акопамі называюць старажытныя гарадзішчы, а дагістарычныя

могільнікі заўсёды “татарскія”. Адзін селянін, жадаючы дагадзіць мне сваёй

эрудыцыяй, паведаміў, што могільнік ў ваколіцах Забалаці ў Лідзкім павеце

зьявіўся пасьля бітвы каралевы Боны з Кацярынай»

589

. На Гарадзеншчыне

587

Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową... S. 175.

588

«Swiadomość etniczna jest świadomością pozahistoryczną, świadomością pozbawioną perspektywy

czasowej. Wszystko zdarzyło się tylko raz, “onego czasu”, gdy się świat tworzył i działy się róŜne cuda, i od tego

czasu nic się faktycznie nie zdarza. Drugim zdarzeniem będzie koniec świata, czyli powrót do pierwotnego

chaosu, z którego świat się wyłonił. Przejście od świadomości etnicznej do świadomości narodowej jest

przejściem do świadomości wieczności do świadomości czasu» (Цыт. па: Radzik R. Między zbiorowością

etniczną a wspólnotą narodową... S. 174).

589

«...iŜ lud nasz Ŝadnych faktów, nawet najwybitniejszych, z dziejów kraju swego wcale nie zachował w

pamięci. Widocznie nie interesowały go Ŝadne, choćby najgwałtowniejsze przewroty, a burze, tak często

wstrząsające naszą ojczyzną, przechodziły dla niego “stronami”, nie pozostawiając w pamięci głębszych śladów.

174

сяляне такім чынам акрэсьлівалі лёс свайго краю: “Край наш забраны, язык

наш мяшаны”

590

. На пытаньне, хто ж гэты край забраў, сяляне адказвалі —

Кацярына (мелася на ўвазе расійская імпэратрыца). У памяці беларускіх

вяскоўцаў да ХХ ст. захаваліся розныя гісторыі пра лютасьць швэдаў. Самым

распаўсюджаным было апавяданьне пра тое, як швэдзкія жаўнеры,

прыйшоўшы ў апусьцелую вёску (жыхары яе ўцяклі ў лес), пачыналі на мове

сялянаў клікаць іх назад, каб потым жорстка расправіцца

591

. У гэтай гісторыі,

як нам уяўляецца, адлюстраваўся векавы і ўжо падсьведамы страх селяніна

перад пагрозай вонкавага сьвету, які тут выступае ў вобразе падступных і

страшных швэдаў.

Вынікам нарастаньня дынамікі мадэрнізацыйных працэсаў сталася

паступовае разбурэньне герархічнага парадку сьвету, характэрнага для

традыцыйнага грамадзтва. Усё больш імклівае разьвіцьцё прамысловасьці,

зьяўленьне розных машын і мэханізмаў падважвала веру сялянаў у яго

нязьменнасьць. У архаічную вёску, якая жыла па-за часам у рытме

паўтарэньня пораў году, уваходзіла гісторыя

592

. Па сутнасьці, менавіта

зьменлівасьць ёсьць самай стабільнай рысай новага індустрыйнага

грамадзтва. Паводле падыходу Ю.Абрэмбскага, нацыянальныя культуры

далучалі сялянскія лякальныя супольнасьці да сваіх інстытуцыяў, законаў і

сыстэм каштоўнасьцяў, што суправаджалася, як правіла, раскладаньнем

гэтых вясковых супольнасьцяў. У выніку такіх працэсаў фармаваліся

сацыяльныя групы, якія “разьвіваюць новыя сацыяльныя прасторы, у якіх

чальцы народных фармацый зьбіраюцца ня толькі як сябры толькі мясцовых

грамадаў, але як удзельнікі больш шырокай міжтэрытарыяльнай

супольнасьці”

593

. На апошнім этапе стварэньня сучасных нацыяў

разнастайныя сацыяльныя перамяшчэньні скарачалі адлегласьць паміж

вясковай грамадою і надлякальнымі структурамі і давалі ўсё больш

магчымасьцяў выхадцам зь сялянства ўдзельнічаць у агульнанацыянальным

палітычным і культурным жыцьці. Распад традыцыйнай сялянскай культуры

прадугледжваў яе замену культурай надлякальнай і пісьменнай, якая

звычайна мела нацыянальныя зьмест і форму. У першую чаргу гэта датычыла

той яе сфэры, якая была зьвязаная з мовай. Хоць шмат якія элемэнты

гарадзкой культуры (стэрэатыпы паводзін, побытавая культура ды інш.) мелі ў

значнай ступені касмапалітычны характар, аднак усё, зьвязанае з культурай

Jedynie co moŜna z mętów bezładnych opowiadań wyłonić, to jakieś niejasne wspomnienia o królowej Bonie, o

Szwedach, Tatarach, carowej Katarzynie i Francuzach. Królowej Bonie przypisują zwykle wszelkie ruiny

staroŜytnych zamków, a nawet w ogóle budowli większych murowanych. Szwedzkimi okopami zowią się

staroŜytne grodziska, cmentarze zaś przedhistoryczne zawsze są “tatarskimi”. Pewen włościanin chcąc mi

zapewne zaimponować swą erudycją, opowiadał o pewnym cmentarzysku w okolicy Zabłocia w pow. lidzkim,

Ŝe powstało ono po bitwie królowej Bony z Katarzyną» (Цыт. па: Radzik R. Między zbiorowością etniczną a

wspólnotą narodową... S. 174–175).

590

Шейн П.В. Материалы для изучения быта и языка... С. 98.

591

У Скідзелі мая бабуля Чабатарэвіч (дзяв. Лапыш) Марыя Антонаўна (1905 г.н.) успамінала, што

старыя людзі часта расказвалі пра швэдаў, якія нібыта вылучаліся асаблівай жорсткасьцю. Напрыклад,

адразалі жанчынам грудзі. Людзі хаваліся ад іх у лесе. Тады, швэды нібыта клікалі ўцекачоў па-

беларуску: “Маруся, Гануся, ідзеце да хаты, швэдаў ужо няма”. А калі людзі выходзілі зь лесу, то швэды

хапалі іх і забівалі.

592

Gellner E. Narody i nacjonalizm. Warszawa, 1991. S. 53–57.

593

Цыт. па. Алюніна І. Брытанская сацыяльная антрапалогія ў ХХ ст.: ідэі і асобы // Terra Historica. № 1.

2002. С. 91.

175

слова, кніжнасьцю, тэатрам, уваходзіла ў прастору пэўнай нацыянальнай

культуры.

Як мы ўжо адзначалі, у традыцыйным або фэўдальным грамадзтве этнічная

самаідэнтыфікацыя сялянаў мала хвалявала кіраўнічую эліту. Але ў эпоху

мадэрнізацыі палітычнае значэньне этнічнасьці ўзрастае. Дзяржаўная ўлада

пачынае разумець фармаваньне пажаданай саматоеснасьці вясковых

жыхароў важным заданьнем сваёй дзейнасьці. Шляхоцкія эліты Беларусі і

пасьля ўваходжаньня ў Расійскую імпэрыю лічылі падзеленую суседзямі і

зьніклую з карты Эўропы Рэч Паспалітую сваёй айчынай. Намаганьні

расійскіх уладаў выхаваць у “польскай” шляхты заходніх губэрняў пачуцьцё

прыхільнасьці да імпэрыі Раманавых ня мелі посьпеху. Паступова барацьба за

кантроль над сялянскімі масамі краю паміж імпэрскай адміністрацыяй і

мясцовай шляхоцкай элітай становіцца надзвычай важным фактарам

палітычнага і культурнага жыцьця на ўсходніх абшарах былой Рэчы

Паспалітай. Мэтай кожнага з бакоў зьяўлялася выхаваньне выгаднай для сябе

самасьведамасьці вясковых жыхароў, якія складалі абсалютную большасьць

насельніцтва.

Пацьверджаньнем таго, што этнічнасьць пачынала адыгрываць усё больш

значную ролю ў жыцьці грамадзтва, сталася зьяўленьне і разьвіцьцё

этнастатыстыкі. У польскамоўных статыстычных выданьнях першай паловы

ХІХ ст. сялянскае насельніцтва на тэрыторыі сучаснай Беларусі акрэсьлівалася

паводле этнічнай прыналежнасьці як “русінскае”. У кнізе Станіслава Плятэра

за 1825 г. чытаем: “Руская мова, якую можна лічыць дыялектам польскай,

раней была кніжнай мовай: некаторыя гістарычныя, тэалягічныя працы і

нават першае выданьне літоўскага Статуту выйшлі ў той мове. Сёньня

аднак... нічога той мовай не выдаецца”

594

. Гэты аўтар таксама адзначаў, што

мова сялян губэрняў “Беларускіх, Менскіх і Гарадзенскіх набліжаная да

Польскай”

595

. У 1838 г. у Парыжы было выдадзена статыстычнае

дасьледваньне Анджэя Славачынскага, у якім аўтар сярод іншых славянскіх

народаў вылучаў “русінаў”: “Славянскі род самы шматлікі ў рускай сям’і, якая

дзеліцца на тры адгалінаваньні: на беларускае і чорнарускае, на ўкраінскае,

падольскае й валынскае, і на чырвонарускае, ці галіцкае. Два першых і

апошняе найбольш набліжаныя да палякаў”

596

. Такім чынам, сялянскае

насельніцтва на тэрыторыі сучаснай Беларусі Славачынскі называў

“беларусамі” і “чарнарусамі”.

Назоў Беларусь ўсё часьцей пачаў сустракацца ў навуковай літаратуры. У

1817 г. у Вільні зьявілася першая навуковая публікацыя, прысьвечаная

беларускай народнай культуры. Гэта быў артыкул на польскай мове Марыі

Чарноцкай “Помнікі славянскай міталёгіі, захаваныя ў звычаях вясковага

594

“Język ruski który za dialekt polskiego uwaŜać moŜna, dawniej był xięgowym językiem, poniewaŜ niektóre

dzieła historyczne i teologiczne a nawet pierwsze wydanie Statutu litewskiego w tym się okazały języku. Dziś

jednak... nic w tym ruskim języku niс wychodzi” (Plater St. Jeografia wschodniej części Eurоpy czyli opis

krajów przez wiełorakie narody słowiańskie zamieszkanych. Wrocław, 1825. S. 199).

595

Plater St. Jeografia wschodniej części Eurоpy... S. 200.

596

“Rod słowiańcki, najliczniejszy jest w rodzinie ruskiej, która dzieli się na trzy gałęźy, n a gałąź białoruską i

czarnoruską, na ukraińską, podolską i wołynską, i na czerwonoruską czyli galicką. Dzwie pierwsze i ostatnia

najbardziej się zbliŜają do Polaków” (Polska w kształcie Dykcyonariusza historyczno-statystyczno-

jeograficznego opisana przez Jędrzeja Słowaczyńskiego. ParyŜ, 1833–1838. S. XXVI).

176

люду Белай Русі (Магілеўская губэрня)”

597

. У 1822 г. К.Ф.Калайдовіч

надрукаваў у “Трудах общества любителей российской словесности” артыкул

“О белорусском наречии”, у якім адзначаў, што беларуская мова заслугоўвае

ўвагі філёлягаў, бо розьніцца ад агульнапрынятай у Расіі

598

. У першай палове

ХІХ ст. Беларусьсю сучасьнікі менавалі найперш абшар Віцебскай і

Магілеўскай губэрняў. Гэтакая лякалізацыя ў значнай ступені была вынікам

палітыкі ўладаў Расійскай імпэрыі. Дзьве гэтыя губэрні, вялікая частка

тэрыторыі якіх увайшла ў склад імпэрыі яшчэ пасьля першага падзелу Рэчы

Паспалітай 1772 г., афіцыйна называліся Беларускімі. Існавалі яшчэ

Беларускія вуніяцкая і праваслаўная эпархіі, Беларуская навучальная акруга,

таксама часта называлі Беларускім генэрал-губэрнатарства з цэнтрам у

Віцебску.

Дзяржаўная статыстыка Расійскай імпэрыі на пачатку XIX ст., па

сутнасьці, не зважала на этнічныя асаблівасьці насельніцтва. К.Ф.Герман у

кнізе “Статистические исследования относительно Российской империи” (О

народонаселении. Санкт-Петербург, 1819. Ч.1) адзначаў: “Расійскі ўрад лічыць

народы за дзяцей, якія жывуць паводле аднолькавых законаў, але ніколі не

загадваў рабіць падлікі па народах і нават імкнуўся як мага вынішчыць іхную

адметнасьць”

599

. Піянэрам этнічнай статыстыкі ў Расійскай імпэрыі можна

лічыць Пятра Кеппена. У 1827 г. гэты дасьледнік выдаў працу “О

происхождении, языке и литературе литовских народов”, у якой вызначыў

межы расьсяленьня літоўцаў і латышоў, а значыцца, і паўночныя межы

беларускай этнічнай тэрыторыі

600

. Магчыма, што менавіта Кеппен падзяліўся

статыстычнымі дадзенымі зь вядомым славістам Паўлам Шафарыкам, які ў

1842 г. у сваім дасьледваньні “Славянскі народапіс” упершыню ў гісторыі

акрэсьліў тэрыторыю пашырэньня беларускай мовы і падаў зьвесткі пра

агульную колькасьць яе носьбітаў. Беларускую мову Шафарык называў

гаворкай рускай мовы. Абшар яе распаўсюджаньня, як адзначаў славацкі

дасьледнік, цягнуўся з усходу на захад ад Пскоўскай губэрні да Беластоцкай

вобласьці, ахопліваючы цалкам Магілеўскую і Менскую губэрні, большую

частку Віцебскай і Гарадзенскай губэрняў і Беластоцкай вобласьці, а таксама

меншую частку Віленскай губэрні

601

. Шафарык налічваў 2 726 000 беларусаў,

зь іх 2 376 000 праваслаўных і 350 000 каталікоў. Ён таксама вылучаў “уласна

беларускую гаворку” і “літоўска-рускую”. Апошняя, паводле меркаваньня

аўтара, была пашыраная ў Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрнях

602

. З

твораў беларускай літаратуры Шафарык узгадваў пра выданьне каталіцкага

катэхізіса на беларускай мове, пра “Энеіду навыварат” і беларускамоўныя

творы Аляксандра Рыпінскага.Падзеі паўстаньня 1831 г. абудзілі ў асяродзьдзі

расійскіх элітаў цікавасьць да праблемы этнічнай прыналежнасьці

597

“Zabytki mitologii słоwiаńskiej w zwyczajach wiejskiego ludu na Białej Rusi dochowane (gub. Mohylewska)”

(Dziennik Wileński. 1817. T. VI. S. 396–408).

598

Гулицкий Н.Ф. Языкознание // Очерки истории науки и культуры Беларуси Х – начала ХХ в. /

П.Т.Петриков, Д.В.Карев, А.А.Гусак и др., Мн.: Навука і тэхніка, 1996. . 229.

599

“Правительство русское считает народы за детей, живущих под одними законами, но никогда не

прыказывало делать исчисления по народам и даже старалось па возможности истребить народные

различия” (Цыт. па: Кабузан В.М. Народы России в первой половине ХІХ в. Численность и этнический

состав. Москва 1997. С. 6).

600

Кеппен Н.Ф. Oпроисхождении, языке и литературе литовских народов Санкт-Петербург 1827.

601

Safarik P. Slowansky narodopis. W Praze, 1842. S. 30.

602

Safarik P. Slowansky narodopis. S. 32.

177

насельніцтва заходніх губэрняў, бо гэтая праблема набывала ўсё больш

выразную палітычную афарбоўку. Магілеўскі губэрнатар Міхаіл Мураўёў у

сваёй запісцы ў Санкт-Пецярбург у 1830 г. так сфармуляваў уласнае бачаньне

этнічнага аблічча беларускага краю: “Большасьць насельніцтва Беларусі была

карэнная руская, акрамя абшарнікаў, якія ёсьць прыхаднямі і колькасьць якіх

вельмі абмежаваная...”

603

Зыходзячы з гэтага, Мураўёў прапанаваў

разгорнутую праграму “обрусения” Беларусі. Асобныя яе элемэнты ён сам

спрабаваў рэалізаваць, пасьля таго як быў прызначаны на пасаду

гарадзенскага губэрнатара. У 1834 г. Мураўёў пісаў з Горадні Літоўскаму

вуніяцкаму эпіскапу Сямашку з нагоды адкрыцьця духоўнай сэмінарыі ў

Жыровіцах, што гэта “першая спроба адраджэньня ў гэтай краіне, спрадвеку

рускай, сапраўднай айчыннай народнасьці... сапраўднага паняцьця пра

гісторыю царквы ў гэтым краі”

604

. На пасадзе гарадзенскага губэрнатара

Мураўёў актыўна падтрымліваў правядзеньне гістарычных пошукаў,

скіраваных найперш на вывучэньне мінулага праваслаўнай царквы, што

павінна было паслужыць пацьверджаньню правоў расійскай улады на гэтую

тэрыторыю. Гэтакі падыход цалкам падзялялі і цэнтральныя ўлады ў Санкт-

Пецярбурзе. Напрыклад, указ Мікалая І аб канчатковым скасаваньні дзеяньня

Літоўскага Статуту ў 1840 г. утрымліваў такія радкі: “Мы прызналі карысным

распаўсюдзіць цалкам моц і дзеяньне расійскіх законаў на гэтыя абшары,

спрадвеку рускія паводле паходжаньня, правоў і заняткаў іх жыхароў”

605

Калі ў 1835 г. у Вільні быў надрукаваны катэхізіс “Кароткі збор

Хрысьціянскай навукі для вяскоўцаў рымска-каталіцкага вызнаньня, якія

размаўляюць на польска-рускай мове”

606

, дык неўзабаве ў “Журнале

Министерства народного просвещения” (1835. Ч. VIII) зьявіўся допіс, аўтар

якога сьцьвярджаў, што больш правільна было б назваць мову віленскага

катэхізіса беларускай. А празь некалькі дзён гэты допіс у перакладзе на

польскую мову зьмясьціў “Tygodnik Petersburski”. На думку Міколы Хаўстовіча,

аўтарам допісу хутчэй за ўсё зьяўляўся былы прафэсар Віленскага

ўнівэрсытэту гісторык права Ігнат Даніловіч, які тым часам працаваў у камісіі

па падрыхтоўцы спэцыяльнага збору законаў для заходніх губэрняў

607

Ян Чачот у сваіх фальклёрных зборніках называў беларускую мову

“крывіцкай”, а беларусаў — “крывіцкім племенем”. На думку Алега

Латышонка, гэтая традыцыя была закладзеная ў польскай гістарыяграфіі ХІХ

ст. Адамам Нарушэвічам, народзінцам Пінскага павету. Паводле складзенай

ім гістарычнай карты практычна ўсю тэрыторыю сучаснай Беларусі насялялі ў

603

“Большинство населения Белоруссии было коренное русское, кроме помещиков, которые суть

пришельцы и число коих весьма ограничено...” (Четыре политические записки графа М.Н.Муравьёва //

Русский Архив. 1885. Вып. 6. С. 181).

604

“первый опыт возрождения в стране сей, издревле Русской, настоящей отечественной народности...

настоящих понятий о истории церкви в сем крае” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 27, спр. 708, арк. 58. [Пра

перабудову вуніяцкіх храмаў. 1834 г.]).

605

“Мы признали за благо распространить вполне силу и действие Российских законов на сие издревле

русские по происхождению, правам и навыкам их жителей области” (Полное собрание законов

Российской империи. Собр. ІІ. Т. 15. 1840. Отд. 1. № 13591).

606

“Krótkie zebranie nauki chrześcijańskiej dla wieśniaków mówiących językiem polsko-ruskim wyznania

rzymsko-katolickiego”.

607

Хаўстовіч М. Ігнат Даніловіч і “Катэхізіс” 1835 г. // Białoruskie Zeszyty Historyczne. 1999, № 12. S.

151.

178

старажытнасьці менавіта крывічы

608

. Тэрмін Беларусь выкарыстоўваў і Адам

Міцкевіч. У адной з сваіх лекцыяў у студзені 1842 г. паэт разважаў пра

беларускую мову: “Гаворкай Белай Русі, якую завуць рускай ці літоўска-

рускай, размаўляе <...> блізу 10 мільёнаў; гэтая найбагацейшая і

найчысьцейшая гаворка была некалі вельмі разьвітая: ў часы незалежнасьці

Літвы вялікія князі карысталіся ёй у дыпляматычнай перапісцы”

609

. У 1847 г. у

размове з Аляксандрам Ходзькам Міцкевіч назваў мову русінаў “Пінскай

губэрні, а часткова Менскай і Гарадзенскай” самай гарманічнай і найменш

скажонай з усіх славянскіх дыялектаў, але пры гэтым паўтарыў тэзу пра іх

беднасьць і забітасьць: “Уся іх гісторыя прайшла ў страшэннай галечы і ўціску.

Нават зямля, дзе яны жывуць, бедная, сухая, неўрадлівая, пяскі ці багна”

610

Праўда, у дадзеным выпадку Міцкевіч меў на ўвазе хутчэй за ўсё жыхароў

Палесься, а не беларусаў увогуле.

Аляксандар Рыпінскі ў сваёй кнізе “Беларусь. Колькі слоў пра паэзію простага

народу той нашай польскай правінцыі, пра яго музыку, сьпевы, танцы”

(1840)

611

межы Беларусі акрэсьліў досыць прыблізна: “па леваму боку Прыпяць

і Пінскія балоты, а на поўначы да Пскову, Апочкаў і Лукаў”. Пры гэтым ён

адзначыў, што Беларусь “складае неадлучную частку дарагой Айчыны

нашай”

612

. Самых жа беларусаў аўтар ахарактарызаваў наступным чынам:

“Жыве там просты народ славянскага роду, здаўна моцна пароднены з ляхамі,

зычлівы, але ўбогі і нават уласнай Айчыне Польшчы мала вядомы, хоць больш

за ўсё яе любіць”

613

. Ідэалягічнай айчынай для Рыпінскага несумнеўна была

Польшча-Рэч Паспалітая, якая разьлягалася, паводле яго ўяўленьняў, “ад

Балтыкі да Чорнага мора, ад Сілезіі да Смаленскіх брамаў”. Аўтар так

акрэсьліваў паяднаньне Беларусі з Польшчай: “...калі ж абраў ён [народ

беларускі] сабе нарэшце Польшчу за маці, кінуўся разам зь Літвой у яе цёплыя

абдымкі і з усёй сыноўскай любоўю да яе прытуліўся”

614

. Рыпінскі прызнаваў

самабытнасьць беларускай мовы, але сьцьвярджаў, што яна блізкая да

польскай і “гэты народ шчыльней з намі, чым з Масквой, злучае”

615

. Апошняя

цытата пераконвае, што сам аўтар не ідэнтыфікаваў сябе зь беларусамі, хоць і

добра ведаў беларускую мову і нават пісаў на ёй вершы. Пафас яго кнігі

падпарадкаваны мэце яднаньня ўсіх жыхароў Рэчы Паспалітай супраць

608

Латышонак А. Гутарка “царкоўнага старасты Янкі” з “Яськам гаспадаром з-пад Вільні” // Дзеяслоў.

2004. № 9. С. 198.

609

“Narzeczem Białej Rusi, nazywanym ruskim lub litewsko-ruskim, mówi <...> mniej-więcej 10 milionow; jest

to narzecze najbogatsze i najczystsze, było ono niegdyś uprawne: za czasów odrębności Litwy wielcy ksiąŜęta

posługiwali się nim w korespondencji dyplomatycznej” (Цытую па: Białokozowicz Bazyli. Między wschodem a

zachodеm. Z dziejów formowania się białoruskiej świadomości narodowej. Białystok, 1998. S. 30).

610

“Na ziemi przeszli całą historię w okropnej nędzy i ucisku. Nawet ziemia, na której mieszkają, uboga,

sucha, bezpłodna, piaski albo bagna” (Цытую па: Białokozowicz Bazyli. Między wschodem a zachodеm... S.

30).

611

Rypiński Alexander. Białoruś. Kilku słów o poezii prostego ludu tej naszej polskiej prowincji, o jego muzyce,

spiewie, tańcach ParyŜ 1840.

612

“na lewo Prypeć i błoto Pińskie, a ku północy po Pskow, Opoczki i Łuki” ... “stanowi niewyłaczną część

drogiej Ojczyzny naszej” (Rypiński Alexander. Białoruś. Kilku słów o poezii prostego ludu tej naszej polskiej

prowincji, o jego muzyce, spiewie, tańcach ParyŜ 1840).

613

“Zamieszkał tam lud prosty Slawiańskiego rodu, od dawna sciśle z rodziną Lechów spokrewniony,

poczciwy, lecz ubogi, a malo nawet Polsce własnej Ojczyznie znany, choć ją nad wszystko ukochał” (Rypiński

A. Białoruś... S. 18).

614

“jakoŜ, obrał on (naród białoruski) sobie w końcu Polskię za matkę, rzucił się razem z Litwą w jej

opiekuńcze objęcia i do niej z całą miłoscią synowską przylgnął” (Rypiński A. Białoruś... S. 19).

615

Rypiński A. Białoruś... S. 21 (naród ten sciślej z nami niz z Moskwą jednoczy).

179

Масквы. Дзеля гэтага можна было, на думку Рыпінскага, і ахвяраваць сваёй

краёвай самабытнасьцю. Аўтар заклікаў беларускіх жанчын найперш вучыць

сваіх дзетак “вымаўляць сьвятое імя Польшчы” і нават не даваць ежы, “пакуль

па-польску не папросіць”

616

Амаль адначасова з Рыпінскім расійскамоўны аўтар П.Шпілеўскі разглядаў

паходжаньне беларускай мовы, яе гісторыю і гісторыю вывучэньня. Ён

прыйшоў да высновы, што беларуская мова зьяўлялася родапачынальніцай

усіх славянскіх моваў, якія “разрасьліся і разгалінаваліся да самага дрэва,

заслоненага і зацемненага гэтымі прышчэпкамі”

617

. Шпілеўскі пісаў пра

Беларусь: “Ёсьць у нас на вялікай Русі край... яго завуць Беларусьсю. Жывуць

там людзі беларскія, нашчадкі крывічоў і дрыгавічоў, родныя браты людзей

велікарускіх”

618

. Безумоўна, публікацыі Шпілеўскага садзейнічалі пашырэньню

ўжываньня тэрмінаў Беларусь і беларусы ў адукаваным расійскім грамадзтве

і расійскамоўным беларускім асяродзьдзі, да якога належаў аўтар. Цікава, што

Шпілеўскі, па сутнасьці, перапісаў кірыліцай і выдаў у 1858 г. у Пецярбурзе

пад уласным прозьвішчам і пад назовам “Дажынкі” фрагмэнты твора

В.Дуніна-Марцінкевіча “Сялянка”

619

. Гэтая кампіляцыя, якую ў Беларусі ніхто

не заўважыў, між іншым, сьведчыла пра тую інфармацыйную разору, якая

падзяляла польскамоўную і расійскамоўную інтэлігенцыю Беларусі ў сярэдзіне

ХІХ ст. Павел Шпілеўскі ў адрозьненьне ад многіх папярэднікаў далучаў да

Беларусі ўжо і Менскую губэрню: “...Менская губэрня ёсьць часткай

беларускага краю, сям’ю якога складаюць жыхары Магілеўскай і Віцебскай

губэрняў. Абшары цяперашняй Беларусі ў старажытнасьці былі вядомыя пад

назовамі розных славяна-рускіх плямёнаў, якія яе засялялі. Гэтымі плямёнамі,

што займалі цяперашнюю Беларусь і, такім чынам, цяперашнюю Менскую

губэрню... былі дрыгавічы, палачане і самае шматлікае і галоўнае славянскае

племя крывічы, расьсеяныя па Дняпры, Дзьвіне і Прыпяці”

620

. Прычым

галоўным крытэрам беларускасьці для яго зьяўляецца мова. Шпілеўскі так

апісвае мяжу паміж Палесьсем і Беларусьсю: “Сіняўка (сучасны Клецкі раён. —

С.Т.) ляжыць на сярэднім шляху... і ёсьць мяжою паміж Палесьсем і

Беларусьсю; таму па адным гасьцінцы... чуецца гаворка палеская, а па

другім — беларуская...”

621

Незразумела, чаму Шпілеўскі не далучаў да Беларусі

населеныя беларускамоўнымі сялянамі абшары Віленскай і Гарадзенскай

губэрняў. У сваіх працах ён спасылаецца на “Славянскі народапіс”

П.Шафарыка, дзе значная частка тэрыторыі гэтых губэрняў далучана да

абшару пашырэньня беларускай мовы.

616

Rypiński A. Białoruś... S. 11.

617

Германовіч І.К.Беларускія мовазнаўцы. Мінск: “Універсітэцкае”, 1985. С. 32.

618

Германовіч І.К.Беларускія мовазнаўцы... С. 38.

619

Łatyszonek О., Mironowicz E. Historia Białorusi od połowy XVIII do końca XX wieku. Białystok, S. 90.

620

“...Минская губерния составляет часть белорусского края, семью которого составляют жители

Могилевской и Витебской губернии. Пределы нынешней Белоруссии в древности известны были под

разными названиями оселищ славяно-русских племен. Этими племенами, населявшими нынешнюю

Белоруссию и, следовательно, нынешнюю Минскую губернию... были дреговичи, полочане и самое

многочисленное и главное племя славянское кривичи, рассеянные по Днепру, Западной Двине и

Припяти” (Шпилевский П.М. Путешествие по Полесью и белорусскому краю. Минск: “Беларусь”, 2004. С.

98).

621

“Сенявка лежит на срединном пути... и составляет границу между Полесьем и Белоруссией; оттого то

по одному тракту... слышится речь полесская, а по другому белорусская...” (Шпилевский П.М.

Путешествие по Полесью и белорусскому краю... С 51).

180

У “Путешествии по Полесью и Белорусскому краю” Шпілеўскі паўтарае сваю

ідэю пра першынства беларускай мовы сярод іншых славянскіх моваў:

“...крывіцкая, або беларуская, мова, што дайшла да нас, дае магчымасьць

параўнаць сучасную расійскую мову з старажытнай славянскай <...>

Своечасова адгароджаная ад уплыву мангалізму, яна дагэтуль не зазнала

ўзьдзеяньня расійскай гаворкі, захавала свой старадаўні выгляд ды характар і

больш прыпынілася ў сваім разьвіцьці, чым зьмянілася, як думаюць

некаторыя, пад уплывам польскай і літоўскай гаворак. Яна была афіцыйнай

мовай літоўскага двара і ўраду яшчэ ў часе паганства. Літоўскі Статут, помнік

надзвычай важны для гісторыі нашага заканадаўства і для старажытнай

рускай філялёгіі, напісаны у гэтай самай мове, якая яшчэ пры канцы ХVІІ

стагодзьдзя ўжывалася ў дакумэнтах, што прызнаваліся ў віленскім

магістраце, і наагул ва ўсіх актах Заходняй і Паўднёвай Русі. На беларускай

мове напісаныя і Літоўская Мэтрыка, і Акты кіеўскага суду — неацэнныя

скарбы нашай гісторыі... На гэтай жа беларускай мове яшчэ пры канцы

мінулага стагодзьдзя любілі гаварыць менскія, магілеўскія і віцебскія

абшарнікі; на ёй дагэтуль гавораць больш за тры мільёны людзей; нават

вуніяты ў Менскай, Магілеўскай і Віцебскай губэрнях размаўлялі і пісалі

мэтрычныя кнігі па-беларуску, або па-крывіцку”

622

. Як і многія адукаваныя

сучасьнікі, Шпілеўскі часта называў беларускую мову “крывіцкай”: “Калі

найменьне крывічоў страціла ў славяна-рускай зямлі права грамадзянства і

калі яго замянілі імем Беларусь, пэўна сказаць нельга”

623

. Адрозна ад

польскамоўных аматараў беларушчыны Шпілеўскі выказвае зусім іншы погляд

на палітычны лёс сваёй краіны: “Пасьля цяжкіх гадоў чужынскай няволі

нашчадкі крывічоў, менскія беларусцы, нарэшце ўздыхнулі вольна і зажылі

жыцьцём родным — беларускім”

624

У канцы 1850-х гадоў у Гарадзенскай і Віленскай губэрнях адукаваныя

людзі ўсё часьцей пачынаюць называць мясцовых жыхароў, найперш сялянаў,

беларусамі, а іхную мову — беларускай. Цікавай крыніцай ёсьць так званыя

“прыходзкія сьпісы”, якія складалі ў 1857 г. мясцовыя сьвятары паводле

прадпісаньня ўраду. У гэтых сьпісах сьвятары павінны былі падаваць

этнічную прыналежнасьць сваіх прыхаджанаў. Трэба, аднак, прызнаць, што

622

“...дошедший до нас кривичский, или белорусский, язык дает нам возможность сравнить настоящий

великорусский язык с древним славянским <...> Устраненный благовременно от влияния монголизма и

доселе не испытавший воздействия великорусского наречия, он сохранил свой старинный вид и

характер и более остановился в своем развитии, чем претерпел, как думают некоторые, от польского и

литовского наречий. Он был официальным языком литовского двора и правительства еще во времена

язычества. Литовский Статут, памятник чрезвычайно важный для истории нашего законодательства и

для древней русской филологии, писан на этом самом языке, который еще в исходе ХVІІ века

употреблялся в документах, признаваемых в виленском магистрате и вообще во всех актах Западной и

Южной России. На белорусском языке писаны и Литовская Метрика, и Акты киевского суда, которые

заключают в себе бесценные сокровища для нашей истории... На этом же белорусском языке любили

говорить, еще в конце прошлого века, минские, могилевские и витебские помещики; на нем до сих пор

говорят более трех миллионов людей; даже бывшие в Минской, Могилевской и Витебской губернях

униаты говорили и писали метрические книги по-белорусски, или по-кривичски” (Шпилевский П.М.

Путешествие по Полесью и белорусскому краю... С. 100).

623

“Когда потеряло право гражданства в славяно-русской земле название кривичей и заменено именем

Белоруссии, нельзя определенно сказать” (Шпилевский П.М. Путешествие по Полесью и белорусскому

краю... С. 101).

624

“После тяжких годов иноплеменного ига потомки кривичей, минские белорусцы, наконец, вздохнули

свободно и зажили жизнью родной — белорусской” (Шпилевский П.М. Путешествие по Полесью и

белорусскому краю... С. 105).

Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст

Подождите немного. Документ загружается.