Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст
Подождите немного. Документ загружается.
181
сабраныя матэрыялы адлюстроўвалі ня столькі этнічную структуру мясцовага
насельніцтва, як гістарычныя ўяўленьні і палітычныя сымпатыі самога
прыходзкага духавенства. Напрыклад, у выніковых дадзеных сустракаюцца
этнонімы крывічы, яцьвягі, бужане ды інш., якія, зразумела, не ўжываліся
самымі сялянамі ў якасьці саманазову. У Віленскай губэрні, паводле
“прыходзкіх сьпісаў”, налічваліся 155 381 праваслаўны беларус і 2609
беларусаў-каталікоў, а ў Гарадзенскай губэрні — 25 421 праваслаўны беларус і
1763 беларусы-каталікі
625
. Каталіцкія ксяндзы рэдка называлі сваіх
парафіянаў беларусамі, але часам прызнавалі, што апошнія размаўляюць на
беларускай мове. Напрыклад, пробашч Квасоўскай парафіі з Гарадзенскага
дэканату пісаў, што ягоныя прыхаджане належаць да “ліцьвінскага племя...
наагул размаўляюць мовай беларускай”
626
.Менавіта прыходзкія сьвятары маглі
адыграць асабліва важную ролю ў фармаваньні нацыянальнай ідэнтычнасьці
вясковых жыхароў ва ўмовах распаду традыцыйнага грамадзтва. Прафэсар
Міхаіл Каяловіч у 1863 г. на старонках “Литовских епархиальных ведомостей”
разважаў пра гістарычнае прызваньне “западнорусского” духавенства: “...у
жыцьці заходнерускага духавенства тры кірункі: расійскі элемэнт цягне яго да
сабе, польскі — у свой бок, а элемэнт народны, заходнерускі, — да сябе”
627
.
Каяловіч ставіць пытаньне, на якое сам не дае адназначнага адказу: “Куды
ісьці заходнерускаму праваслаўнаму духавенству? Які кірунак з паказаных
намі выбраць або як злучыць іх у адзін?”
628
Пад “западнорусским” Каяловіч
разумеў праваслаўнае духавенства беларускіх і ўкраінскіх земляў.
Мітрапаліт жа літоўскі Іосіф Сямашка праблемы выбару асабліва не
адчуваў, у тым жа самым нумары “Литовских епархиальных ведомостей” быў
надрукаваны яго зварот да сьвятароў і парафіянаў: “Але што нам да Польшчы!
Мы рускія, дзеці незьлічонай рускай сям’і, нашчадкі Сьвятога Ўладзіміра, —
мы нарадзіліся ў Расіі”
629
. Мясцовая расійская адміністрацыя таксама лічыла
й называла беларускамоўнае сялянскае насельніцтва заходніх губэрняў рускім.
Праўда, у службовай запісцы ў лютым 1862 г. віленскі генэрал-губэрнатар
Назімаў адзначыў факт поўнай абыякавасьці беларускага сялянства да
нарастаньня польска-расійскага процістаяньня ў краі: “Калі яшчэ нельга
казаць, што рускае насельніцтва ў заходніх губэрнях аджыло свой век, дык не
памылімся, калі скажам, што жыцьцёвая сіла ў ім яшчэ не абудзілася, скажам
болей — усьведамленьне народнай самабытнасьці знаходзіцца ў такім
маркотным летаргічным сьне, што, абудзіўшыся, яно аднолькава гатовае
рушыць сьледам як за руска-праваслаўнаю, так і за польска-каталіцкаю
625
Столпянский И. Девять губерний Западно-Русского края в топографическом, географическом,
статистическом, экономическом, этнографическом и историческом отношениях. Санкт-Петербург, 1866.
С. 53.
626
“племени... литовского... вообще разговаривают языком белорусским” (НГАБ у Горадні, ф. 886, воп. 1,
спр. 118. [Пра колькасьць парафіян рымска-каталіцкіх храмаў. 1857 г.]).
627
“...в жизни западнорусского духовенства — три направления: великорусский элемент влечет его к
себе, — элемент польский тянет в свою сторону, элемент народный западнорусский тянет к себе”
(Каялович М. Историческое призвание западно-русского Православного Духовенства // Литовские
епархиальные ведомости. 1863. № 2. С. 66).
628
“Куда идти западнорусскому православному духовенству? Какому направлению из указанных нами
следовать, или как соединить их в одно?” (Каялович М. Историческое призвание западно-русского
Православного Духовенства // Литовские епархиальные ведомости. 1863. № 2. С. 66).
629
“Но какое нам дело до Польши! Мы Русские, дети бесчисленной Русской семьи, потомки Святого
Владимира, — мы родились в России” (Литовские епархиальные ведомости. 1863. № 2. С. 44).
182
прапагандай”
630
. Аднак у сакавіку 1863 г. Назімаў ужо так пісаў у Санкт-
Пецярбург: “Рускі элемэнт, як у часе былога панаваньня ў гэтым краі палякаў,
так і пасьля, па вяртаньні пад расійскі скіпэтар... захаваўся дагэтуль ва ўсёй
сваёй чысьціні і недатыкальнасьці. Каталіцтва і вуніяцтва, адарваўшы яго ад
улоньня праваслаўнай царквы, пасьпелі разьяднаць з рускаю народнаю
сям’ёю толькі ў сфэры рэлігійных перакананьняў і вераньняў... але не кранулі
ні ягоных нораваў і звычаяў, ні самабытнасьці народнага характару,
прыглушанага, але ня згаслага ў масах рускага насельніцтва”
631
. Такім чынам,
Назімаў у гэтым выпадку разглядае рэлігію як нешта другаснае параўнальна з
мовай, звычаямі і нормамі паводзінаў мясцовых жыхароў. Апошнія ў яго
разуменьні складаюць стрыжань ідэнтычнасьці беларускага сялянства.
Мы ўжо згадвалі пра выданьне Віленскай навучальнай акругай у 1863 г.
“Разсказов на белорусском наречии”. У адным з гэтых апавяданьняў — “Кто
булы наши найдавнійшіи диды и якая ихъ була доля до уніи?”, напісаным на
заходнепалескай гаворцы, была выкладзена, па сутнасьці, найбольш
грунтоўная для ўсяго ХІХ ст. канцэпцыя гісторыі беларусаў як асобнага
народу, хоць і “роднага з народамі, каторыя даўней жылі і цяпер жывуць у
паўднёвых і ўсходніх рускіх краях”. Межы Беларусі ў апавяданьні
акрэсьленыя наступным чынам: “Старана, дзе жывуць цяпер пінчукі, мінчукі,
віцебцы, магілёўцы, завецца Белаю Руссю; у гэтай старане з вельмі даўніх
часоў жыў народ славянскі... Народ той уперш зваўся крывічамі альбо
крывіцкімі славянамі... а то яшчэ былі крывічы полацкія — вось гэтыя
крывічы былі нашымі продкамі <...> Цяперашняя Віцебская, Магілеўская
губерні, маленькі кавалачак Пскоўскай і Смаленскай, значная часць Мінскай
губерні з Пінскам, Мозырам і Туравам, кавалак Віленскай да рэчкі Дзітвы і
добры кавалак Гродзенскай з местамі Ваўкавыскам і Бярэсцем былі тымі
месцамі, дзе жыў беларускі народ <...> Такі-то досыць значны кавалак зямлі
займалі нашы дзяды — крывічы полацкія. Мова ў іх была руская, падобная да
цяперашняй нашай мужыцкай; мелі яны сваіх князёў, і, як усе славяне ў тую
пару, і яны — дзяды нашы, жылі ў паганстве, не знаючы Бога ісціннага. Князі
полацкія-беларускія былі вельмі адважныя, ваявалі з суседнімі сваімі браццямі
славянамі”
632
. Такім чынам, гісторыю беларусаў аўтар апавяданьня
распачынае з паганскіх часоў. Кіеўскаму князю Ўладзіміру прыпісвае іх
заваёву і хрышчэньне. Прызнае таксама і “літоўскую заваёву” Беларусі, але
630
“Если русское население в Западных губерниях нельзя еще назвать отжившим свой век, то не
ошибемся, когда скажем, что в нем жизненная сила еще не пробудилась, скажем более — чувства
народной самобытности находятся в таком безотрадном летаргическом усыплении, что вслед за
наступающим пробуждением он с равною готовностию последует как за русско-православною, так и за
польско-католическою пропагандою” (Цыт. па: Долбилов М. Полонофобия и русификация Северо-
Западного края (1860-е гг.): метаморфозы стереотипов // http://mion.sgu.ru/empires/docs/dolbilov-
rusifikacija.doc.).
631
“Русский элемент, как во время бывшего владычества поляков в этом крае, так равно и
впоследствии, по возвращении оного под державу Российскую... сохранился доныне во всей своей
чистоте и неприкосновенности. Католицизм и Уния, отторгнув его от лона Православной Церкви, успели
разъединить его с русскою народною семьею в отношении только одних религиозных убеждений и
верований..., но не коснулись ни его нравов и обычаев, ни самобытности народного характера,
притупленного, но не погасшего в массах русского населения” (Цыт. па: Долбилов М. Полонофобия и
русификация Северо-Западного края (1860-е гг.): метаморфозы стереотипов //
http://mion.sgu.ru/empires/docs/dolbilov-rusifikacija.doc.).
632
Цыт. па адаптаванаму тэксту У.Казберука: Заняпад і адраджэнне: Беларуская літаратура ХІХ ст. /
Уклад. У.Казберука, Мінск: Мастацкая літаратура, 2001. С. 320–321; Разсказы на бълорусскомъ
наръчіи... С. 1–13.
183
супольнае жыцьцё беларусаў і летувісаў (якіх ён называе “літвінамі”) падае ў
цэлым станоўча: “...ад нашых прадзедаў-беларусаў літвіны пераймалі і звычаі і
самую мову. Пад панаваннем літоўскіх князёў літвіны жылі з беларусамі ў
вялікай згодзе. Даўней беларускія князі набіралі літвінаў да свайго войска і
разам з імі хадзілі ваяваці з кіеўскімі князямі; а пасля таксама літоўскія князі
цэлае сваё войска мелі з беларусаў. З часам літвіны, каторыя жылі найбліжэй
каля Беларусі, зусім страцілі сваю мову і пачалі гаварыці па-беларускаму.
Разам са звычаямі і моваю ад славян-беларусаў пачала перахадзіці да Літвы і
вера праваслаўная”
633
. Затое адмоўна ацэньваліся аўтарам апавяданьня
дзяржаўная вунія з Польшчай і Берасьцейская царкоўная вунія. Увогуле,
галоўнымі крытэрыямі беларускай ідэнтычнасьці ў яго выступаюць
паходжаньне ад славян-крывічоў, беларуская мова і праваслаўная вера.
Менавіта ўціск на праваслаўе ў Рэчы Паспалітай зьяўляецца прычынай
скрайне адмоўнай ацэнкі гэтага пэрыяду беларускай гісторыі: “Не дай Божа
нам пацярпеці таго, што перацярпелі нашы дзяды і бацькі за веру
праваслаўную”.
У іншым апавяданьні “Розмова на цментари старосты Янка зъ братчикомъ
Хвэдосемь”, таксама напісаным на палескай гаворцы, аўтар укладвае ў вусны
старасты Янкі наступныя словы: “А и мы сами, запэвнэ зовсим не ляхи: мы
сами по соби народъ особный — Бълоруссы!”
634
Аўтар апавяданьня выступае супроць таго, каб называць беларускамоўных
каталікоў палякамі: “Вот тутыцька і вялікая памылка наша і падабенства да
цыган, што тыя з нас, каторыя веруць па-каталіцку, завуцца Палякамі. Якія
яны Палякі? У іх мова простая, беларуская, звычаі простыя, беларускія; і
звычаі, і мова ў мужыкоў католікаў тыя самыя, што і ў мужыкоў
праваслаўных, ці рускіх. Хто добра ведае Палякаў, іх мову і звычаі, той ніколі
не скажа, каб мужык-католік быў пахож на Паляка. Зачым жа нашы мужыкі-
католікі завуцца палякамі? Няўжо ж таму, што яны каталіцкай веры.
Паглядзім на другіх людзей: хто робіць так, як мы? Рускі заўсёды завецца
рускім; немец, якой бы ён ні быў веры, завець сябе немцам; француз —
французам. Што ж мы за няшчасны народ, што ня ведаем, як назваць сябе, і,
зрабіўшыся католікамі, адракаемся ад свайго роду і племені, завём сябе
палякамі”
635
. Праўда, сканчваецца апавяданьне такімі радкамі: “Русскими, а
не Поляками мы повинны называтца”. Такім чынам, аўтар дэманструе пэўную
амбівалентнасьць у разуменьні беларускай ідэнтычнасьці, пашыраную ў
асяродзьдзі расійскага чынавенства і мясцовых “заходнерусаў” у другой
палове ХІХ – на пачатку ХХ ст. “Разсказы...” прызначаліся для выкладаньня ў
народных навучальнях. Гэтая кніга — адзіная спроба выкарыстаньня
расійскімі уладамі друкаванага беларускага слова ў школьным навучаньні.
Праўда, як успрымалі самыя сяляне кніжку на “простай мове” дасьледнікам,
на жаль, нічога не вядома. Адам Багдановіч, які пайшоў у народную
навучальню якраз пры канцы 1860-х гадоў, пра “Разсказы...” нічога ня
ўзгадвае. Дый ні ў водным прагледжаным намі сьпісе кніг сялянскіх школьных
633
Цыт. па адаптаванаму тэксту У.Казберука: Заняпад і адраджэнне... С. 322; Разсказы на бълорусскомъ
наръчіи... С. 1–13.
634
Разсказы на бълорусскомъ наръчіи... С. 28.
635
Цыт. па адаптаванаму тэксту У.Казберука: Заняпад і адраджэнне... С. 327.
184
бібліятэк яе таксама няма. Гэта наводзіць на думку, што імпэрскія ўлады,
спахапіўшыся пазьней, не дапусьцілі кнігу да практычнага ўжываньня.
Аднак разьвіцьцё беларускай нацыянальнай ідэнтычнасьці, асабліва сярод
праваслаўнага насельніцтва, зусім не ўваходзіла ў пляны імпэрскага ўраду.
Новы “начальнік краю” Міхаіл Мураўёў не ўнікаў асабліва ў этнаграфічныя
дэталі, а “беларускай праблемы” для яго наўпрост не існавала. У праграмных
дакумэнтах віленскага губэрнатара за 1863–1865 гг. ні словам ня ўзгадваюцца
беларусы. Мясцовыя беларускамоўныя сяляне для Мураўёва заўсёды былі
“рускімі”. Расійскі гісторык Міхаіл Далбілаў знайшоў толькі адно выключэньне
— фразу ў чарнавым варыянце справаздачы імпэратару (травень 1864 г.):
“Заганная ідэя разьяднаньня народнасьцяў у Расіі, увядзеньня маларасійскай,
беларускай ды іншых гаворак ужо глыбока ўелася ў грамадзкія погляды. Трэба
трывала перасякерыць ёй шлях і абавязаць міністэрства народнай асьветы
дзейнічаць у духу адзінства Расіі...”
636
Для паўстанцаў 1863 г. беларуская нацыянальная праблематыка ня мела
асаблівага значэньня. Напрыклад, у тэксьце славутай “Мужыцкай праўды”
этнонім беларусы ўвогуле ня ўзгадваецца. Толькі ў “Лістох з-пад шыбеніцы”
Яська-гаспадар гаворыць, што хоча “каб знаў сьвет Божы, як мужыкі
Беларусы глядзяць на маскалёў і паўстаньне польскае”
637
. У гэтым жа
пасланьні Каліноўскі сьцьвярджаў, што “маскалі” “там, гдзе жылі палякі,
літоўцы й беларусы, заводзяць маскоўскія школы, а ў гэтым школах учаць па-
маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-
беларуску, як народ таго хоча”
638
. Каліноўскаму таксама прыпісваюць
аўтарства “Пісьма ад Яські-гаспадара з-пад Вільні да мужыкоў зямлі
польскай”, у якім аўтар зьвяртаецца да беларускіх сялянаў: “...чы ж мы
дзецюкі, сідзець будзем? мы, што жывем на зямлі Польскай, што ямо хлеб
Польскі, мы, Палякі з векаў вечных”
639
. Беларускія дасьледнікі
зьняпраўджваюць аўтарства Каліноўскага, аргумэнтуючы гэта пячаткай
варшаўскай друкарні на лісьце. Відаць, пад тэрмінам “Літва” Каліноўскі
разумеў абшар былога Вялікага Княства Літоўскага. Гэта выразна
праяўляецца ў тлумачальнай запісцы, якую Каліноўскі напісаў ужо пад час
сьледзтва
640
. Праўда, падпольны ўрад паўстанцаў выдаў у траўні 1863 г.
спэцыяльны маніфэст, адрасаваны “братом Беларусам”
641
. Гэты дакумэнт быў
надрукаваны на беларускай мове лацінкай і зьяўляўся сьведчаньнем таго, што
беларуская ідэнтычнасьць ужо ўлічвалася ў палітычнай барацьбе.
Ідэалягічная контрпрапаганда расійскіх уладаў была даволі эфэктыўнай, бо
ўмела выкарыстоўвала сацыяльныя антаганізмы. Польскі этнограф Міхал
Федароўскі ўжо празь дзясяткі гадоў занатоўваў згадкі вяскоўцаў пра
636
“Бедственная идея о разъединении народностей в России, введении Малорос[сийского],
Белорус[ского] и иных наречий уже глубоко проникла в обществ[енные] взгляды. Необходимо положить
этому твердую преграду и вменить Мин. Народ. Просвещения в обязанность действовать в духе
единства России...” (Долбилов М. Культурная идиома возрождения России как фактор имперской
политики в Северо-Западном крае в 1863–1865 гг. // Ab Imperio. 2001. № 1–2. (таксама на сайце:
http://mion.sgu.ru/empires/docs/dolbilov-rusifikacija.doc.)).
637
Каліноўскі За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Уклад. Г. Кісялёў. Мінск: Беларускі кнігазбор,
1994. С. 40.
638
Каліноўскі За нашую вольнасць... С. 43.
639
Каліноўскі За нашую вольнасць... С. 242.
640
Каліноўскі За нашую вольнасць... С. 145.
641
Каліноўскі К. За нашую вольнасць... С. 241–242.
185
паўстаньне: “Як цар зьняў паншчыну, так паны збунтаваліся дай зрабілі
мяцеж, каб мужыкі ім па-даўнейшаму служылі, але ні ўдалося ім: самыя
пагінулі... а мужыкоў назад не вярнулі”
642
. А.Багдановіч так тлумачыў той
факт, што сяляне не падтрымалі паўстанцаў 1863 г.: «Сяляне выразна бачылі
або чуцьцём угадвалі, што гэты рух найперш клясавы, а ўжо тады —
нацыянальны. Хто фармаваў аддзелы, або “банды”, як іх называлі царскія
ўлады? Абшарнікі, былыя ўладальнікі прыгонных душаў. З каго
камплектаваліся аддзелы? З тых жа абшарнікаў, дробнай шляхты і дворні,
гэта значыць “падпанкаў” і “панят”, — учарашніх найпершых і лютых ворагаў
сялянства, самых жорсткіх яго прыгнятальнікаў <...> Сярод сялянаў хадзілі
чуткі, што рух мае на мэце вяртаньне прыгону. І склад ўдзельнікаў, падобна,
пацьвярджаў гэта. Тое, што за камандзірамі ішла дворня, зразумела: іхныя
інтарэсы шчыльна зьнітаваныя з інтарэсамі пана ў сувязі з касаваньнем
прыгону, яны шмат трацілі ў сваім паўпрывілеяваным становішчы»
643
. У
іншым месцы сваіх успамінаў Багдановіч адзначае: “Нацыянальная
афарбоўка руху для беларуса, асабліва праваслаўнага, нічога не гаварыла і
мела хутчэй адмоўнае значэньне: ён адрозьніваў сябе ад паляка і ставіўся да
паляка, як да чужога”
644
.
Пасьля паўстаньня 1863 г. у праваслаўнай беларускай вёсцы пачалі
адбывацца важныя зьмены ў моўнай сытуацыі. Часам сяляне ў кантактах з
шляхтаю нават пераходзілі на расійскую мову (з якой, як і з польскай, ведалі,
зразумела, толькі асобныя словы і выразы). Рабілі гэта дэманстрацыйна,
імкнучыся падкрэсьліць сваю незалежнасьць ад іх ды псыхалягічна абразіць
былых уладальнікаў, і без таго прыніжаных імпэрскай уладай. Такім чынам,
расійская мова пакрысе пачынае займаць тое месца ў сацыякультурным
жыцьці праваслаўнай беларускай вёскі, якое раней належала польскай мове.
Некаторыя сяляне, асабліва адстаўныя салдаты, спрабуюць размаўляць па-
расійску і ў штодзённым жыцьці. Але такія асобы заўсёды выглядалі дзівакамі
і выклікалі насьмешкі: “Божа ты ласкавы! Што гэто значыць быць у маскалеў,
пабыў 10 рокоў и зусим язык зламаў свой”
645
. А.Багдановіч успамінае, што ў
пэўных жыцьцёвых сытуацыях яго бацька таксама пераходзіў на расійскую
мову: “Ва ўрачыстых выпадках бацька гаварыў па-расійску, як начальства.
Гэтая мова, мабыць, больш адпавядала нагодзе і лічылася паважнейшай”
646
.
Гэты працэс адлюстраваў у сваіх успамінах і М.Улашчык: “Уменьне хоць неяк
гаварыць па-польску віцкаўцы ставілі вельмі высока, бо яно ў нейкай ступені
642
Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T. III. Cz. II. Kraków, 1903. S. 18.
643
«Крестьяне ясно видели или чутьем угадывали, что это движение прежде всего классовое, а потом —
национальное. Кто формировал отряды или “банды”, как их называли царские власти? Помещики,
вчерашние владельцы крепостных душ. Из кого комплектовались отряды? Из тех же помещиков, мелкой
шляхты и дворни, т.е. “подпанков” и “панят”, — вчерашних непосредственных и злейших врагов
крестьянства, их самых жестоких притеснителей <...> Среди крестьян ходили слухи, что движение имеет
целью восстановление крепостной зависимости. И по составу участников было похоже на то. То, что шли
дворовые камандующей части, было понятно: их интересы были тесно связаны с интересами пана, и с
падением крепостной зависимости — крестьян, они много теряли в своем полупривилегированном
положении» (Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1984. № 5. С. 53).
644
“Национальная окраска движения для белоруса, особенно православного, ничего не говорила и имела
скорее отрицательное: он различал сябе от поляка и к поляку относился, как к чужому” (Богданович А.
Мои воспоминания // Неман. 1984. № 5. С. 53).
645
Шейн П.В. Материалы для изучения быта и языка... С. 58.
646
“В торжественных случаях отец прибегал к русской речи, как говорит начальство. Она, видимо, более
приличествовала положению и считалась более внушительной” (Богданович А. Мои воспоминания //
Неман. 1984. № 7. С. 70–71).
186
далучала чалавека да шляхецтва. Але ва ўмовах палітыкі русыфікацыі,
адсутнасьці беларускай школы ў Віцкаўшчыне з часам усё большую вагу
набывала руская мова. Яна пачала лічыцца сьведчаньнем культурнага
ўзроўню чалавека. Ці не найперш гэта выяўлялася зноў-такі ў імёнах: Міхась
ператварыўся ў Мішу, Адэля — у Дуню і гэтак далей”
647
.
Зь зьяўленьнем у Вільні Мураўёва і масавым наездам чыноўнікаў з
цэнтральных губэрняў імпэрыі ў асяродзьдзі мясцовай дзяржаўнай
адміністрацыі запанавалі вельмі ваяўнічыя погляды, своеасаблівае пачуцьцё
мэсіянства. Мураўёў пісаў міністру дзяржаўных маёмасьцяў А.А.Зеляному ў
лютым 1864 г. : “...гэты край заўсёды быў расійскім і мусіць ім заставацца...
польскі элемэнт тут прышлы і павінен быць цалкам і канчаткова задушаны;
цяпер сама час з гэтым скончыць, у іншым разе Расія незваротна страціць
Заходні край і ператворыцца ў Масковію, чаго жадаюць палякі і вялікая
частка Эўропы”
648
. Гэтакую лінію працягваў і наступны генэрал-губэрнатар
Каўфман, які заяўляў: “Гэты край быў і мусіць заўсёды заставацца расійскім.
На тое воля імпэратара, на тое жаданьне ўсёй Расіі, на тое права дзяржаўнае,
на тое і права гістарычнае... у тутэйшым краі не павінна быць і ня будзе
месца ніякай іншай цывілізацыі, акрамя расійскай”
649
. Цікава, што тым часам
у расійскіх інтэлектуальных колах пачалі выказваць перасьцярогу наконт
зараджэньня “беларускага сэпаратызму”. Праўда, мясцовая дзяржаўная
адміністрацыя такой пагрозы ня бачыла. Апекавальнік Віленскай навучальнай
акругі і гарачы прыхільнік Мураўёва І.П.Карнілаў у красавіку 1864 г. пісаў
вядомаму расійскаму публіцысту М.Каткову: “Высьцерагацца палітычных
тэндэнцый і сэпаратызму на заходняй ускраіне папросту сьмешна. Які тут
сэпаратызм, калі Беларусь, сутыкаючыся з моцнымі народнасьцямі і маючы
справу з згуртаваным польскім грамадзтвам, можа трымацца толькі
абапіраючыся на Расію ды імкнучыся да яе. Яна ніколі ня будзе нагэтулькі
моцная, каб дамагацца самостойнасьці”
650
. Такім чынам, немагчымасьць
беларускага сэпаратызму Карнілаў вытлумачваў найперш польскай пагрозай,
а не адсутнасьцю ў беларусаў самабытных этнічных рысаў.
Бурлівая хваля расійскасьці, якая абрынулася на Беларусь у 1860-х гадох,
дала штуршок да пошукаў сваёй ідэнтычнасьці ў мясцовым адукаваным
грамадзтве. Нават праваслаўнае чынавенства тутэйшага паходжаньня,
сутыкнуўшыся з масавым наездам адзінаверцаў з усходу, пачало выразьней
адчуваць сваю беларускасьць. Чыноўнік канцылярыі віленскага генэрал-
губэрнатара Масолаў у сваіх запісах адзначаў: “...мясцовыя расійскія
647
Улашчык М. Выбранае... С. 30.
648
“...здешний край искони был русским и должен им оставаться... польский элемент здесь есть
пришлый и должен быть окончательно и решительно подавлен; теперь настоящее время с оным
покончить, в противном случае Россия безвозвратно лишиться Западного края и обратиться в
Московию, т.е. в то, во что желают поляки и большая часть Европы привести Россию” (Письма
М.Н.Муравьева к Зеленому // Голос минувшего. 1913. № 10. С. 207).
649
“Этот край был и должен быть навсегда русским. На то воля Государя, на то желание всей России, на
то право государственное, на то и право историческое... в здешнем крае не должно быть и не будет
места никакой другой цивилизации, кроме русской” (Миловидов А.В. Пятидесятилетие “Виленского
вестника”. Вильна, 1914. С. 26).
650
“Опасаться политических тенденций и сепаратизма просто смешно на западной границе. Какой тут
сепаратизм, кода Белоруссия, находясь в столкновении с сильными народностями и соприкасаясь со
сплоченным польским обществом может держаться только опираясь на Россию и тяготея к ней. Она
никогда не будет настолько сильна, чтобы ей пришло в голову домогаться самостоятельности” (Русское
дело в Северо-Западном крае... С. 71).
187
чыноўнікі глядзелі на нас таксама недаверліва і нават незычліва”
651
.
Грамадовы пасярэднік з Магілеўскай губэрні Захар’ін пісаў пра праваслаўных
ураднікаў мясцовага паходжаньня: «...гэта былі мясцовыя народзінцы —
“беларусы”, як яны сталі зваць сябе пасьля задушэньня паўстаньня»
652
. Гэтыя
“белорусы”, на думку Захар’іна, “шкодзілі, як маглі, рускай справе”
653
.
Падобныя прыклады пошукаў новай ідэнтычнасьці ў гэты час бачым і ў
асяродзьдзі каталіцкай шляхты. Той жа Масолаў узгадваў, што маршалак
шляхты Менскай губэрні Яўстах Прушынскі напісаў цару ад імя менскага
дваранства на беларускай мове: “У ім ён выказаў упэўненасьць у гістарычнай
патрэбе зьліцьця заходніх губэрняў з Расіяй, але разам з тым неабходнасьць
гэтага зьліцьця ён даводзіў думкай пра панславізм. Думка гэтая пусьціла была
карані ў Менскай губэрні, бо ў ёй палягаў вядомы выкрут палякаў, якія на ўсё
згодныя, абы ня быць і ня звацца рускімі”
654
.
Падзеі 1860-х гадоў мелі адзін вельмі важны момант з гледзішча
пэрспэктываў пашырэньня беларускай ідэнтычнасьці. Адразу пасьля
паўстаньня 1863 г. урадам былі выдадзеныя этнаграфічныя атласы А.Рыціха і
Р.Эркерта
655
, якія адлюстроўвалі этнічную структуру насельніцтва заходніх
губэрняў Расійскай імпэрыі. Упершыню на карце быў паказаны геаграфічны
абшар расьсяленьня беларусаў. Перад расійскімі ўладамі паўстала праблема
нацыянальнай ідэнтыфікацыі беларускамоўных сялянаў-каталікоў. Генэрал-
губэрнатар Мураўёў у сваёй запісцы імпэратару сьцьвярджаў, што ў заходніх
губэрнях “праваслаўе злучанае з паняцьцем рускай народнасьці, гэтак жа як
каталік і паляк ёсьць адно”
656
. Таксама палкоўнік Р.Ф.Эркерт, аўтар
дасьледваньня, прысьвечанага этнічнай праблематыцы Заходняга краю,
пісаў: “Нішто ў заходніх губэрнях Расіі гэтак выразна і правільна не вызначае
мяжы падзелу рускай і польскай народнасьцяў, як веравызнаньне. Такім
чынам, амаль усіх славянскіх насельнікаў праваслаўнага веравызнаньня там
трэба лічыць рускімі, а ўсіх тых, хто вызнае каталіцкую рэлігію, —
палякамі”
657
. Эркерт не надаваў істотнай вагі мове сялянаў: «...каталік, які
651
“...местные русские чиновники смотрели на нас тоже недоверчиво и даже неприязненно” (Масолов
А.Н. Виленские очерки 1863–1865 гг. (Муравьёвское время) // Русская старина. 1883. Т. 40. С. 393).
652
«...это были местные уродженцы — “белоруссы”, как они стали называть себя после усмирения
восстания» (Захарьин И.Н. Воспоминания о службе в Белоруссии 1864–1870 гг. (Из записок мирового
посредника) // Исторический вестник. 1884. Т. 16. С. 65).
653
“вредили, насколько могли, русскому делу” (Захарьин И.Н. Воспоминания о службе в Белоруссии
1864-1870 гг. (Из записок мирового посредника) // Исторический вестник. 1884. Т. 16. С. 65).
654
“Он высказал в нем уверенность в исторической необходимости слияния западных губерний с
Россией, но в то же время необходимость этого слияния он доказывал мыслью о панславизме. Мысль эта
пустила была корни в Минской губернии, так как в ней заключалась известная уловка поляков, которые
на все согласны, лишь бы не быть и не называться русскими” (Масолов И.Н. Виленские очерки 1863–
1865 гг. (Муравьёвское время) // Русская старина. 1883. Т. 40. С. 585).
655
Батюшков П.Н., Риттих А.Ф. Атлас населения Западно-Русского края по исповеданиям, Санкт-
Петербург 1864; Эркерт Р.Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России, Санкт-
Петербург 1864; Carte etnographigue de la Russie occidentale et des pays limitrophes en Pologne et en
Galicie // Dokuments servant a eclaircir l’histoire des provinces occidentals de la Russie ainsi gue leurs
rapports aves la Russie et la Pologne. St. Petersburg, 1865.
656
“православие соединено с понятием о русской народности, как, напротив того, католик и поляк
составляет одно” (Муравьев М.Н. “[Записка] лично представлена Государю в Петербурге 5-го апреля 1865
года” // Сборник статей разъясняющих польское дело по отношению к Западной России. С. 319).
657
“Ничто в западных губерниях России не определяет черты, отделяющей русскую народность от
польской, так отчётливо и правильно, как различие вероисповеданий. Таким образом, в западной
России, с сравнительно немногими исключениями, все славянские обитатели православного
исповедания должны считаться русскими, а все те, которые исповедуют католическую религию —
188
размаўляе на беларускай або маларускай мове, ня толькі ў вачох усіх жыхароў
праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньняў паляк, але і сам сябе лічыць, дый
жадае, каб іншыя лічылі, палякам... выраз “каталіцкі беларус” не вядомы ні ў
народзе, ні ў абшарнікаў і духавенства»
658
. Свае высновы палкоўнік грунтаваў
на ўласных назіраньнях пад час падзеяў 1863 г. Але ягоныя цьверджаньні
супярэчылі ўжо досыць пашыранай тады ў расійскіх інтэлектуальных колах
міталягеме, згодна зь якой сялянства Сьвятой Руси (да якой малады рускі
нацыяналізм далучаў і беларускія землі) ўяўляе сабой нейкае містычнае цела,
што складае галоўную апору самадзяржаўнай улады.
Апанэнтам Эркерта ў расійскім друку выступіў выдатны знаўца Беларусі
Павел Баброўскі. Апошні рашуча аспрэчыў нацыянальны падзел
беларускамоўнага насельніцтва паводле рэлігійнай прыкметы: “...каб
правільна разьмежаваць народнасьці, якія жывуць супольна, мала ведаць, хто
ходзіць у касьцёл, а хто ў царкву, трэба яшчэ ведаць, хто гаворыць па-
беларуску, а хто па-польску”
659
. Баброўскі нават не надаваў істотнага
значэньня саманазову сялянаў: “Што нам да таго, што беларусы не завуць сябе
беларусамі, а простымі... але яны гавораць па-беларуску...”
660
Хоць ён і лічыў,
што беларусы паходзяць “ад аднаго кораня з расейцамі”, але разам з тым
сьцьвярджаў: “Зразумела, што беларусы і расіяне — два асобныя тыпы”
661
.
Для расійскага ўраду больш прымальным быў падыход Баброўскага, чым
падыход Эркерта. Апошні быў бы апраўданым толькі ў выпадку, калі
беларускамоўных сялян-каталікоў удалося навярнуць у праваслаўе. Але зрабіць
гэтага ўлады ня здолелі. Калі каталіцкую шляхту зручна было называць
“наносным пришлым элементом”, дык прызнаньне палякамі вялікай
колькасьці беларускамоўных сялянаў — бясспрэчных аўтахтонаў —
падважвала міт пра “исконно русский” характар гэтых земляў. Адданае цару
сялянства складала асноўны элемэнт гэтага міту. Натуральна, што ўрад ня мог
саступіць польскаму нацыяналізму беларускамоўных сялянаў-каталікоў
Заходняга краю, якія ва ўсіх афіцыйных статыстыках пасьля 1860 г.
фігуруюць як беларусы. Як адзначае М.Далбілаў, часам віленская
адміністрацыя літаральна ўсхваляла мясцовае сялянства як абсалютнага
антыпода “пана-мятежника”: “Справа тут найперш у сельскім насельніцтве,
якое ў душы рускае, але было прыніжанае і прыдушанае. <...> Цяпер руская
родная мова ўсюды зацьверджана сярод насельніцтва, якое яшчэ так нядаўна
меркавала, што навекі ўжо прыгнечанае палякамі і павінна забыць сьвятую
поляками” (Эркерт Р.Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. Санкт-Петербург,
1864. С. 6).
658
“...католик, говорящий на белорусском или малорусском языке, не только в глазах всех жителей
православного и католического вероисповедания — Поляк, но и сам считает себя, да и хочет, чтобы
другие считали его Поляком... выражение католический Белорусс не известно ни в народе, ни у
помещиков и духовенства” (Эркерт Р.Ф. Взгляд на историю и этнографию... С. 8).
659
“...не достаточно знать кто ходит в костёл и кто в церковь, надобно ещё знать, кто говорит по
белоруски и кто по польски, чтобы верно разграничить соприкосновенные народности” (Бобровский П.
Можно ли одно вероисповедание принять в основание племенного разграничения славян Западной
России // Русский инвалид. СПб. 1864, № 78. С. 23).
660
“Какое нам дело до того, что белоруссы не называют себя белоруссами, а простыми... но они говорят
по белорусски...” (Бобровский П. Можно ли одно вероисповедание… С. 15-16).
661
“от одного корня с великорусами” ... “Само собой разумеется, что белоруссы и великоруссы
представляют два отдельные типа” ( Бобровский П. Можно ли одно вероисповедание… С. 22).
189
сваю веру і роднае слова”
662
. Міністар нутраных справаў П.А.Валуеў,
прачытаўшы чарнавы варыянт артыкула свайго намесьніка Тройніцкага,
выказаў такую крытычную заўвагу: “Я зьбялеў ад спалоху, прачытаўшы, што
бальшыню сельскага насельніцтва ў чатырох паўночна-заходніх губэрнях вы
прызнаяце польскім племем. Што б сталася з намі, калі б гэты выраз з вашага
пяра трапіў у друк!!! ...Польскім племем, акрамя абшарнікаў і часткі
гараджан, мы нікога там прызнаваць ня можам”
663
. Праблема палягала ў тым,
як прышчапіць сялянам рымска-каталіцкага веравызнаньня рускую
самасьведамасьць? Той жа І.П.Карнілаў пісаў: “...кожны каталік у заходнім
краі — паляк; адсюль вынікае, што рымска-каталіцкая рэлігія служыць тут
апалячваньню народу і вызначае нацыянальнасьць. Лічу, што было б
надзвычай важна зьняпраўдзіць гэтае меркаваньне і ўсталяваць у народнай
сьведамасьці думку, што рускі народ, які належыць паводле веры да рымскага
абраду і жыве ў некаторых мясьцінах заходняга краю, — гэтакі ж рускі народ,
як і тыя рускія, што вызнаюць праваслаўную веру...”
664
Расійскія ўлады
паспрабавалі зрабіць гэта праз русыфікацыю каталіцкага касьцёлу, што, як
мы ўжо казалі, ня мела посьпеху.
Такім чынам, з 1860-х гадоў пад Беларусьсю расійскія ўлады, а таксама
расійскія і мясцовыя інтэлектуальныя эліты, пачынаюць разумець ня толькі
Віцебскую і Магілеўскую губэрню, але й тую тэрыторыю, дзе большасьць
насельніцтва размаўляе на беларускай мове. Гэта знайшло адлюстраваньне ў
тэксьце вядомага дасьледніка Адама Кіркора, падрыхтаваным для навукова-
папулярнага выданьня “Живописная Россия”: «Спачатку Беларусьсю звалі
толькі цяперашнія Магілеўскую і Віцебскую губэрні... але сёньня, з
этнаграфічнага гледзішча, як паводле плямёнавых асаблівасьцяў, так і
паводле народнага побыту Беларусьсю справядліва называюць усе тры
губэрні: Магілеўскую, Віцебскую і Менскую. Вынятак складаюць толькі тры
паветы Віцебскай губэрні, населеныя латышамі. Можна вылучыць яшчэ Пінскі
і часткова Мазырскі паветы Менскай губэрні, дзе гаворка больш нагадвае
“маларасійскую”. Але ўсе іншыя этнаграфічныя рысы нічым асаблівым не
вылучаюць жыхароў гэтых паветаў з беларускага племя. Да Беларусі
належыць і частка Смаленскай губэрні... Гэтага мала. Да беларускага племя
трэба залічыць жыхароў Вялейскага і Дзісенскага паветаў Віленскай губэрні,
паўднёва-ўсходняй часткі Ашмянскага і Сьвянцянскага паветаў і паўднёва-
ўсходняй часткі Лідзкага павету... (Віленскай губэрні), вялікую частку
662
“Все дело наиболее заключается в сельском населении, которое в душе русское, но было загнано и
забито. <...> [ Теперь] русская родная речь всюду утверждена среди населения, которое еще так недавно
думало, что навеки уже порабощено поляками и должно забыть святую свою веру и родное слово”
(Русская Старина. 1902. № 6. С. 497).
663
“Я побледнел от испуга, прочитав, что вы признаете большинство сельского населения в 4-х Северо-
Западных губерниях польским племенем. Что бы было с нами, если бы это сорвавшееся с вашего пера
выражение попало в печать!!! ...Польским племенем, кроме помещиков и части горожан, мы никого там
признавать не можем” (Русская Старина. 1899. № 8. С. 472–473).
664
“...каждый римский католик в западном крае есть поляк; отсюда следует, что римско-католическая
религия служит здесь к ополячению народа и определяет национальность. Полагаю, что было бы весьма
важно уничтожить означенное мнение и провести в народное сознание ту мысль, что русский народ,
принадлежащий по вере к римскому обряду и живущий в некоторых местностях западного края, есть
такой же русский народ, как и те русские, которые исповедают православную веру...” (Цыт. па:
Сталюнас Д. Может ли католик быть русским? О введении русского языка в католическое богослужение
в 60-е годы XIX в. // Российская империя в зарубежной историографии. Работы последних лет:
Антология. Москва, 2005. С. 575).
190
Новааляксандраўскага павету Ковенскай губэрні і вялікую частку
Гарадзенскай губэрні. Гэтым не абмяжоўваецца абшар беларускага племя <...>
Лічыцца, што колькасьць яго дасягае трох мільёнаў жыхароў, але сёньня гэты
лік нашмат большы»
665
.
Такім чынам, існавалі навуковыя і мастацкія тэксты, карты і
статыстычныя даведнікі, якія акрэсьлівалі этнічную тэрыторыю і колькасьць
беларусаў, апісвалі іх мову, традыцыі, звычаі, а таксама паходжаньне і
асноўныя этапы гісторыі. Таму лягічна было чакаць узьнікненьня
нацыянальнай ідэі як праекту пабудовы беларускай нацыі. Упершыню ў
гісторыі такі праект быў сфармуляваны ў выданьнях беларускіх народнікаў на
пачатку 1880-х гадоў
666
. На старонках газэты “Минский листок” малады
гісторык Мітрафан Доўнар-Запольскі у 1888 г. у артыкуле “Беларускае
мінулае” сьцьвярджаў: “...беларускае племя мела сваю гісторыю, адрозную ад
гісторыі суседніх, роднасных яму плямён, свае гістарычныя традыцыйныя
пачаткі, што гэтыя пачаткі яно некалі ўпарта адстойвала. Акрамя таго,
беларускі народ мае этнаграфічнае адрозьненьне ад суседніх народнасьцяў,
адрозьніваецца ад іх складам свайго разьвіцьця, паняцьцяў, схільнасьцей <...>
народная наша творчасьць складае наше багацьце, якім беларусы могуць
ганарыцца, якое павінны падтрымліваць і зьберагчы. Нарэшце, ёсьць яшчэ
запавет у беларусаў — свая мова”
667
. Доўнар-Запольскі прадказваў выхад
беларускага руху ў сфэру практычнай дзейнасьці: “Народ, які пазбаўлены
палітычнага жыцьця, прыдушаны ўнутраным прыгнётам, які часам на цэлыя
стагодзьдзі сыходзіў з палітычнай арэны і як бы заміраў, такі народ, калі ён ня
страціў сваёй мовы, этнаграфічных асаблівасьцей і інш., зноў выходзіць на
арэну, калі не палітычную, то, у крайнім выпадку, сацыяльнага і разумовага
жыцьця. Такія ўласьцівасьці і моц нацыянальнага арганізму”
668
.
А ў 1891 г. Францішак Багушэвіч ад імя Мацея Бурачка ў сваёй прадмове
да зборніка вершаў “Дудка беларуская” спрабуе стварыць зразумелы ня надта
адукаванаму селяніну вобраз беларускай ідэалягічнай айчыны, адным з
галоўных сымбаляў якой выступае менавіта “мужыцкая мова”: “Можа хто
спытае: гдзе ж цяпер Беларусь? Там, братцы, Яна, гдзе наша мова жывець:
Яна ад Вільна да Мазыра, ад Вітэбска за малым не да Чарнігава, гдзе Гродна,
665
“Сначала Белорусью называли только нынешния Могилевскую и Витебскую губернии... но в
настоящее время, с этнографической точки зрения, как в племенном, так в бытовом и народном
отношении, Белоруссией справедливо называют все три губернии: Могилевскую, Витебскую и Минскую.
Исключение составляют только три уезда Витебской губернии, населенные Латышами. Можно-бы
сделать еще изьятие для Пинского, отчасти и Мозырского уездов Минской губернии, где наречие более
подходящее к малороссийскому. Но все другия этнографические условия ничем особенным не отличают
жителей этих уездов от Белорусскаго смежного племени. К Белоруссии принадлежит и часть Смоленской
губернии... Этого мало. К Белорусскому племени надобно причислить жителей Вилейского и Дисненского
уездов Виленской губернии, юго-восточной части Ошмянского и Свенцянского уездов и юговосточной
части Лидскаго уезда...(Виленской губернии), большую часть Новоалександровского уезда Ковенской
губернии и большую часть Гродненской губернии. Этим не ограничиваются пределы Белорусского
племени <...> Число жителей, принадлежащих к Белорусскому племени, считают до 3 миллионов, но оно
в настоящее время гораздо больше” (Живописная Россия, Литовское и Белорусское Полесье, Репринтное
воспроизведение издания 1882 года. 2-е издание. Минск: “Беларуская Энцыклапедыя”, 1994. С. 249–
250).
666
Публицистика белорусских народников: Нелегальные издания белорусских народников (1881–1884) /
Уклад. С.Х.Александровіч. Минск, 1983.
667
Доўнар-Запольскі М.В. Гісторыя Беларусі. Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1994. С. 394.
668
Доўнар-Запольскі М.В. Гісторыя Беларусі... С. 395.