Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст
Подождите немного. Документ загружается.
161
праігнаравалі. Тады яны падсеклі слупы. <...> На судзе апраўдваліся так:
“Нашы дзеды и прадзеды не знали, каб мима свянцоных дамоу чэрци
летали”»
542
.
Такім чынам, на пачатку ХХ ст. працэсы раскладаньня традыцыйных
каштоўнасьцяў і нормаў набралі ўжо ў беларускай вёсцы значную сілу.
Зразумела, у розных мясьцінах назіраліся вельмі істотныя адрозьненьні. У
аддаленых ад гарадоў і буйных мястэчак вёсках, асабліва на Палесьсі,
традыцыя захоўвала сваю моц. У вёсках жа, разьмешчаных паблізу ад вялікіх
гарадоў, асабліва на Гарадзеншчыне, Беласточчыне, Віленшчыне, сяляне
імкнуліся як мага хутчэй пераймаць гарадзкі стыль жыцьця. Працэс гэты меў
свае станоўчыя і адмоўныя бакі, але быў няўхільным. Ён вёў да большай
індывідуалізацыі вясковага жыцьця, надаваў большую вартасьць асабістым
высілкам чалавека і яго творчай ініцыятыве. Але адначасова разьнявольваліся
і адмоўныя бакі ды дзікія інстынкты чалавечай натуры, якія раней
стрымліваліся жорсткім кантролем з боку грамады і сілай фізычнага прымусу.
Праблема палягала ў тым, наколькі здольнай была беларуская вёска справіцца
з дэструкцыйнымі, дэзарганізацыйнымі ўплывамі, якая сыстэма
каштоўнасьцяў і нормаў паводзін прыйдзе на зьмену старой, ці хутка гэта
адбудзецца, якія формы грамадзкага жыцьця ўсталююцца ў
посттрадыцыйнай вёсцы.
Самаідэнтыфікацыя сялянаў
Паняцьце “ідэнтычнасьць” у сацыяльных навуках абазначае
фундамэнтальнае падабенства паміж складнікамі сацыяльнай групы. Гэтае
падабенства можа ўспрымацца як аб’ектыўна, гэтак і суб’ектыўна. Яно
выяўляецца ў салідарнасьці, агульных дыспазыцыях і калектыўных дзеяньнях
індывідаў. Пад самаідэнтыфікацыяй прынята разумець атаясамленьне асобы з
пэўнай групай, зь яе характэрнымі рысамі і асаблівасьцямі. Гэтае паняцьце
вельмі блізкае, а часта ўзаемазамяняльнае з тэрмінамі самасьвед амасьць і
сам атоеснасьць. У першай палове ХІХ ст. беларускае сялянства амаль цалкам
адпавядала тэрміну “маўклівая большасьць”. Нам невядомы ніводны
тагачасны тэкст, дзе б сяляне самыя акрэсьлівалі ўласную этнічную
ідэнтычнасьць, дый адукаваная эліта не лічыла патрэбным у іх пра гэта
пытацца. Зрэшты, гэта ўласьціва ўсякай сялянскай супольнасьці ў
традыцыйным перадындустрыйным грамадзтве. Вядомы польскі этноляг
Л.Стома такім чынам рэканструяваў мадэль самаідэнтыфікацыі польскага
селяніна ў ХІХ ст.: “я тутэйшы, я селянін-земляроб, я каталік”
543
. Першае месца
аўтар адводзіў пачуцьцю прыналежнасьці да лякальнай тэрытарыяльнай
супольнасьці. Праваслаўныя сяляне на Падляшшы так адказвалі на пытаньні
“чужога чалавека”: «“Хто ты?” — “гаспадар”, “Як гаворыш?” — “па-просту”, “Як
молішся?” — “па-руску”»
544
. Як сьцьвярджае Р.Радзік, пытаньне “Адкуль
паходзіш?” стварыла б значныя цяжкасьці для вяскоўца, бо патрабавала
542
Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1984. № 5. С. 61.
543
Stomma L. Antropologia kultury wsi polskiej w XIX wieku. W. 1986. S. 63.
544
Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową... S. 181.
162
выхаду за рамкі адказу пра “тутэйшасьць”, арыентацыі ў надлякальнай
прасторы.
Праўда, у сялянскім асяродзьдзі ўжываліся акрэсьленьні, якія мелі
надлякальны характар. Як сьведчаць некаторыя крыніцы, беларускія сяляне
называлі сваю мову “рускай” адрозна ад “польскай” мовы паноў. Тэрмін
“рускі” вяскоўцы ўжывалі ў двух значэньнях — канфэсійным і этнічным.
Сьвятар Андрэй Сіткевіч у 1905 г. пісаў пра саматоеснасьць вуніяцкіх
сьвятароў і сялян Палесься ў часы вуніі: «... як і парафіяне, вуніяцкія сьвятары
гаварылі “па-маларасійску”, разам з простым народам яны лічылі сябе
“рускімі”, а веру сваю — “рускаю”»
545
. Калі давяраць успамінам сьвятара,
сяляне вызначалі сябе “рускімі” зыходзячы найперш з канфэсійнай
прыналежнасьці. Як пісаў вядомы этнограф Міхал Федароўскі, на абшарах
беларуска-польскага моўна-этнічнага памежжа польскамоўныя сяляне звалі
сваіх беларускамоўных суседзяў каталіцкага веравызнаньня “русінамі”, а тыя
іх у сваю чаргу — “мазурамі”
546
. У дадзеным выпадку “русіны” не былі
саманазовам беларускамоўных каталікоў, якія, каб адрозьніць сваіх ад
“мазураў”, звычайна ўжывалі азначэньне “наш чалавек”. На абшарах
беларуска-ўкраінскага моўнага сумежжа бытавалі этнонімы “палешукі” і
“ліцьвіны”. Прычым, як высьветліў Ю.Абрэмбскі ў 1930-х гадох, самыя сяляне
адмаўляліся прызнаваць сябе палешукамі, сьцьвярджаючы, напрыклад, што
палешукі жывуць у суседняй вёсцы, а там дасьледнік сутыкаўся з такім самым
адказам
547
. Тут мы маем справу зноў жа хутчэй не з саманазовам, а з
акрэсьленьнем іншых, якія нечым адрозьніваюцца ад сваіх. Б.Грабінскі пісаў
пра рэгіянальную ідэнтыфікацыю сялянаў Гарадзенскай пушчы: “Паўночная
Сакольшчына... была падзеленая вузкаю палоскаю лесу на заходнюю ды
ўсходнюю часткі. Лес — ...шматок вялікай Гарадзенскай пушчы — захаваў
значэньне падзяляльніка прасторы пушчы на заходнюю ды ўсходнюю часткi,
якiя гістарычна разьвіваліся ў крыху адменных абставінах. Відавочна,
Горадня была цэнтрам для гэтых прастораў, бо запушчанамі зваліся тыя, хто
жыў на захад ад пушчы, далей ад Гораднi. Хоць ад пушчы засталося няшмат,
назоў Запушча ператрываў аж да пачатку ХХ стагодзьдзя, як i назоў Шкацёў,
якi запушчане ўжывалі для тых, хто жыў на ўсход ад пушчы”
548
.
Падобныя рысы саматоеснасьці былі характэрныя і для ўкраінскіх сялянаў
таго часу. У першым нумары ўкраінафільскага часопісу “Основа” за 1861 г.
быў зьмешчаны артыкул М.М.Леўчанкі пад назовам “Места жительства и
местные названия русинов в настоящее время”. Аўтар акрэсьліваў украінцаў
як “южноруссов”, “малоруссов”, ці, больш правільна, русінаў. “Русіны, —
адзначае Леўчанка, — паводле паходжаньня, побыту і мовы ўяўляюць адно
племя, але паводле месца жыхарства маюць розныя найменьні”
549
. Далей ён
545
«... как и паства, униатские священники говорили по-малороссийски, вместе с простым народом они
считали себя русскими, а веру свою — “русскою”» (Ситкевич А. Памяти Павла Васильевича Потулова //
Гродненские епархиальные ведомости. 1905 г. С. 986).
546
Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T. I. Kraków, 1897. S. 232–233; T. III. Cz. II. Kraków,
1903. S. 195.
547
Obrębski J. Problem etniczny Polesia. Warszawa, 1936. S. 10–11.
548
Грабінскі Б. Сакольшчына – Горадня – Вільня // ARCHE. №5. 2000. С. 180.
549
“Русины по происхождению, быту и языку представляют одно племя, но по месту жительства носят
разные названия” (Миллер А. Формирование наций у восточных славян в XIX в. — проблема
альтернативности и сравнительно-исторического контекста
//http://mion.sgu.ru/empires/docs/miller.doc).
163
пералічвае іх: гетманьцы (поўдзень Чарнігаўскай губэрні), стэпавікі
(Палтаўская і Екацярынаслаўская губэрні), украінцы (“жыхары Кіеўскай
губэрні, якая завецца Ўкраінай”), русіны (Люблінская губэрня і Галіцыя),
гуцулы (Карпаты), пальшчакі (Падольская губэрня, “званая простым людам
Польшчаю”) і г.д. Што да тэрміна “Польшча”, дык Леўчанка дадае, што ў
Новарасіі гэты назоў часта ўжываецца ў дачыненьні да Валыні і Ўкраіны
550
.
Характэрная для сялянаў у традыцыйным вясковым грамадзтве форма
ідэнтыфікацыі з асяродзьдзем, паводле канцэпцыі польскага сацыёляга
Станіслава Асоўскага, грунтавалася на асабістых дачыненьнях аднавяскоўцаў
і моцнай эмацыйнай прывязанасьці. Яна звычайна датычыла геаграфічна
невялікай тэрыторыі і таксама параўнаўча невялікай групы людзей. Гэты
маленькі абшар, населены добра знаёмымі людзьмі, кожны куток якога
адлюстроўваўся ў памяці чалавека, С.Асоўскі акрэсьлівае як асабістую
айчыну
551
. Саматоеснасьць беларускага селяніна і вобраз яго асабістай
айчыны бліскуча рэканструяваў у паэтычнай форме Францішак Багушэвіч.
Яго герой Мацей так адказвае на пытаньне царскага казака:
“Тутэйшы, — кажу я, свой чалавек:
сын бацькі свайго, а бацька дзяцей,
Тут і радзіўся, тут жыву век;
Юркам зваць бацьку, я дык Мацей.
Вун гдзе і хата, і выган, і сад;
Там жнець мая жонка, а тут гарэць брат!..”
552
С.Асоўскі ўжывае таксама паняцьце ідэалягічнай айчыны, апісаць якую
ўжо можна толькі пры дапамозе абстрактных катэгорый і сымбаляў
553
.
Важнымі складовымі элемэнтамі тут выступаюць веды пра геаграфічны
абшар, які ўяўляецца нашай тэрыторыяй (тэрыторыяй маёй нацыі), пра
колькасьць і характэрныя рысы суайчыньнікаў, галоўныя падзеі з гісторыі
народу і культ нацыянальных герояў. І спосаб мысьленьня, і сама мова
традыцыйнай вёскі не былі прыстасаваныя да ўспрыманьня такіх
ідэалягізаваных катэгорыяў і вобразаў. Калі Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч
пераклаў на беларускую мову “Пана Тадэвуша”, дык вымушаны быў
тлумачыць патэнцыйным чытачом (а пераклад прызначаўся найперш
сялянам) сэнс слова Атчызна: “Зямля, на каторай мы радзілісь, каторую
ўпраўляем сваёй працай, на каторай пахаронены косьці бацькоў, дзядоў дый
праатцоў нашых, паветрыя, каторым мы атдыхаем, то завецца атчызна”
554
.
Лёгка заўважыць, што гэтае тлумачэньне было адаптаванае аўтарам менавіта
да сялянскага сьветаўспрыманьня, бо беларускія сяляне словам бацькаўшчына
звалі надзел зямлі, які перадаваўся ў спадчыну сыну ад бацькі. Дасьледніца
народнай культуры сялянаў Віленшчыны Ц.Бадуэн дэ Куртэнэ ўжо ў 1920-х
гадох пісала пра мясцовых вяскоўцаў: “Сустракаюцца сяляне, якія з
замілаваньнем ставяцца да бацькаўшчыны, але толькі як да зямлі-карміліцы,
550
Миллер А. Формирование наций у восточных славян в XIX в. — проблема альтернативности и
сравнительно-исторического контекста //http://mion.sgu.ru/empires/docs/miller.doc
551
Ossowski S. Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny // Dzieła. Warszawa, 1967. T. III. S. 203.
552
Багушэвіч Ф. Творы: Вершы, паэма, апавяданні, артыкулы, лісты / Уклад., прадм. Я.Янушкевіча.
Мн.: Мастацкая літаратура, 1991. С. 37.
553
Ossowski Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny // Dzieła. Warszawa, 1967.Т. III. S. 203.
554
Цыт. па: Кісялёў Г.В. Пачынальнікі... С. 141.
164
даробку бацькоў і дзядоў, але не як айчыны ў нашым значэньні таго слова”
555
.
Вядомы беларускі навуковец зь Беласточчыны Аляксандар Баршчэўскі падае
выказваньне свайго бацькі Андрэя Баршчэўскага пра разуменьне слова
“айчына” мясцовымі беларускімі сялянамі: “У нас то тут ніхто не гаворыт ні
айчына, ні радзіма, ні бацькаўшчына. Людзі нашы гаворат: родзіна, наш
край, наша старана, родны куток, родна зямля <...> Ну, а што касаецца слова
бацькаўшчына, то яно ў нас выступае, але касаецца не цэлаго беларускага
краю, а толькі таго, што мы дастаём ад сваіх бацькоў”
556
.
Сьвет за межамі асабістай айчыны звычайна быў для селяніна ў
традыцыйным грамадзтве чужым і малавядомым, хоць жыцьцё часам
прымушала яго выпраўляцца ў даволі далёкія вандроўкі. Вясковыя жыхары не
ўяўлялі сабе ні абшару распаўсюджаньня іх простай мовы, ні хоць бы
прыблізнай колькасьці сваёй этнічнай супольнасьці. Абшарніца зь Меншчыны
Э.Яленская адзначала ў сваім этнаграфічным нарысе, што мясцовыя сяляне
лічылі аддаленыя краіны цалкам падобнымі да свайго краю: “У іх
перакананьні селянін-мужык ва ўсім сьвеце да іх падобны, гаворыць па-
беларуску, па-просту і вызнае такую самую праваслаўную веру”
557
. Гэтая ж
аўтарка адзначала: “Камунікацыя паміж вёскамі вельмі слабая. Габраі ўвесь
час рухаюцца, але сярод сялянаў трапляюцца людзі, якія цягам
дзесяцігодзьдзяў не адважыліся на вандроўку, даўжэйшую за пару міляў”
558
.
Беларускі гісторык Мікалай Улашчык узгадваў, што калі ў 1915 г. у ваколіцах
яго вёскі зьявіліся “бежанцы” з Ломжынскай губэрні, то мясцовыя жыхары
былі зьдзіўленыя тым, што тыя ўцекачы — такія ж сяляне, як і яны, —
размаўлялі на польскай мове, якую мясцовыя “палякі” (засьцянковая шляхта)
кепска разумелі
559
. Нават у міжваеннай польскай дзяржаве здараліся выпадкі,
што беларускія сяляне вельмі зьдзіўляліся, калі даведваліся, што ў цэнтральнай
Польшчы сяляне размаўляюць на мове паноў — па-польску
560
.
Як мы ўжо адзначалі, кожную этнічна-моўную сялянскую супольнасьць
можна ўявіць у выглядзе ланцуга або хутчэй сеткі зьвязаных паміж сабою
лякальных супольнасьцяў. Прычым гэтыя повязі і рознага тыпу кантакты
паміж асобнымі ячэйкамі-грамадамі ў эпоху традыцыйнага вясковага
грамадзтва былі вельмі слабыя. Духоўным цэнтрам кожнай лякальнай
сялянскай супольнасьці найчасьцей была царква або касьцёл, а
адміністрацыйным — панскі двор або валасное праўленьне (у парэформавы
час). Беларускі дзяяч Янка Жамойцін апавядаў у сваіх успамінах пра родную
555
“Spotyka się chłopów zwróconych miłośnie ku ojcowiźnie, lecz jako ku ziemi karmicielce, dorobku ojców i
dziadów, nie zaś ku ojczyźnie w naszym tego słowa znaczeniu” (Цыт. па: Radzik R. Między zbiorowością
etniczną a wspólnotą narodową... S. 179).
556
Баршчэўскі А. Малая і вялікая айчына ва ўспрыяцці беларусаў з Усходняй Беласточчыны //
Беларусь=Albarutenika 6. Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнацыян., міжрэлігійн. і
міжкульт. ўзаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч.1/ Рэд. Ул.Конан і інш. Мінск: ННАЦ імя Ф.Скарыны, 1997.
С. 298.
557
“W ich przekonaniu chłop muŜyk jest na całym świecie zupełnie do nich podobny, mówi po białorusku, po
prostu, i wyznaje taką samą, prawosławną wiarę” (Цыт. па: Radzik R. Między zbiorowością etniczną a
wspólnotą narodową... S. 183).
558
“Komunikacja między jedną a drugą wsią jest nader rzadka. Zydzi ciągle się ruszają, ale wśród włościan
zdarzają się ludzie, którzy przez kilkadziesięcioletnie Ŝycie nie odwaŜyli się na dalszą nad paromilową
wędrówkę” (Цыт. па: Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową... S. 184).
559
Улашчык М. Выбранае / М.Улашчык; Уклад. А.Каўкі і А.Улашчыка; Навук. рэд. Г.Кісялёў і
В.Скалабан. Мінск: “Беларускі кнігазбор”, 2001. С. 125.
560
Radzik R. Między zbiorowością etniczną a współnotą narodową... S. 150.
165
вёску: “У Клімавічах, як і ва ўсіх іншых вёсках, насельніцтва было амаль
выключна карэннае. Хлопцы жаніліся перш за ўсё зь дзяўчатамі з свае вёскі,
або з суседніх, зь якімі знаёміліся на царкоўных сьвятах ці на вечарынках.
Такім чынам сваяцтва завязвалася паміж жыхарамі наагул аднаго царкоўнага
прыходу. Межы такога прыходу й вызначалі абсяг вядомага сьвету для
большасьці прыхаджанаў, калі не лічыць тых хлопцаў, якіх бралі ў войска”
561
.
Уладзіслаў Сыракомля пісаў пра тагачаснага селяніна: “Панскі двор, блізкае
мястэчка, царква і карчма — вось адзіныя пункты, вакол якіх душой і целам
кружыцца ён увесь свой век”
562
.
Сяляне суседняй лякальнай супольнасьці хоць і разглядаліся ўжо як чужыя,
але такія ж самыя мужыкі, зь якімі можна было радніцца. Тым часам мясцовы
шарачковы шляхціч быў ня столькі чужым, колькі сваім-іншым. Такім жа
сваім-іншым зьяўляўся габрай-карчмар і нават мясцовы пан-дзедзіч ці
аканом. Гэтыя тыповыя пэрсанажы традыцыйнага грамадзтва адначасова
належалі як да мясцовай лякальнай супольнасьці, так і да іншых,
надлякальных і больш мабільных структураў. Паміж імі і сялянамі пралягала
глыбокая “разора” станавай адрознасьці, характэрная для традыцыйнага
вясковага грамадзтва. Напрыклад, шлюбы паміж людзьмі з гэтых групаў
здараліся вельмі рэдка. Увогуле, сяляне-беларусы не былі закрытыя ў
дачыненьнях з тымі, хто ў герархіі грамадзтва быў блізкі да іх паводле
сацыяльнага статусу. Б.Грабінскі ўзгадвае, што хата яго дзеда Мацея
Станкевiча “была месцам начлегу ўсім, хто меў патрэбу пераначаваць у вёсцы.
Жабрушчы дзед, жыд — гандляр збожжам ці жывёлаю, жыдоўка з кашом,
што купляе яйкі й прадае іголкі, ґузікі ды цукеркі, а зімою — сям’я цыганоў, —
усе ведалі, што начлег пэўны. Некаторыя зь іх былі заўсёдашнімі начлежнікамі
шмат гадоў. Жыдоўку з Дубровы, Фэйґу, мы, дзеці, называлі цёткаю. Яна, як
прыйдзе нанач, памагае матцы варыць вячэру (рабіла смачную зацерку), а як
матка занятая, а каторае з нас, дзяцей, перад сном мовіла пацер і ня ўмела
добра, то яна памагала пераказаць пацер”
563
.
Р.Радзік сьцьвярджаў, што тыя асобы, якія не належалі да вясковай
грамады, успрымаліся сялянамі ня толькі праз прызму іх этнічнай
прыналежнасьці, а найперш праз катэгорыі стану, клясу, прафэсіі або
спалучэньня назову народу з прафэсіяй, атаясамленьне аблічча асобы з
станавай прыналежнасьцю і г.д.
564
Прычым асабліва важнымі маркёрамі былі
мова і адзеньне ці, шырэй, аблічча асобы. Польскамоўны пісьменьнік Ігнат
Яцкоўскі так характарызаваў беларускае сялянства ў 1858 г.: «Сялянства
наша на Літве ў рускай (беларускай. — С.Т.) гаворцы ня мае выразу “войска”,
пад выразам жа “маскалі” ўяўляюць сабе салдат або войска, бо “маскалёў” яно
прывыкла бачыць толькі ў мундзірах, — не вайсковыя, якія зьявяцца,
называюцца “бурлакамі”, і такіх селянін наш ніколі “маскалём” не назаве.
Рускі у фраку называецца “панам”, а з чырвонай абводкай на шапцы —
кожны “асэсар”»
565
. Такім чынам, падкрэсьлім яшчэ раз, і спосаб мысьленьня, і
561
Жамойцін Я. З перажытага // Лёс аднаго пакалення. Беласток, 1996. С. 51.
562
Сыракомля У. Добрыя весці: Паэзія, проза, крытыка / Уклад. і камент. У.Мархеля, К.Цвіркі. Мінск:
Мастацкая літаратура, 1993. С. 317.
563
Грабінскі Б. Сакольшчына – Горадня – Вільня // ARCHE. № 5. 2000. С. 182.
564
Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową... S. 178.
565
Цыт. па: Кісялёў Г.В. Пачынальнікі... С.190 (Гл. арыгінал Ignacy J. Powieść z czasu mojego czyli przygody
litewskie. Poznań, 1858, 1892. S. 264).
166
сама мова традыцыйнай вёскі ня ў стане былі адэкватна ўспрымаць
ідэалягічныя катэгорыі і вобразы. Абшарніца Яленская адзначала, што
“адцягнутыя паняцьці ня маюць доступу да іх (сялянаў. — С.Т.)
мысьленьня”
566
. Таму традыцыйны сялянскі сьвет быў вельмі
пэрсаналізаваным. Напрыклад, дзяржаўная ўлада ўспрымалася вяскоўцамі
найперш праз вобразы канкрэтных асобаў: цара, паліцыйнага спраўніка,
судзьдзі і г.д. Сяляне мелі замацаванае ў шматлікіх вобразах-стэрэатыпах
бачаньне гэтых чужых ці сваіх-іншых, але сутыкаліся з значнымі
цяжкасьцямі, спрабуючы апісаць ўласную сялянскую супольнасьць, бо яе
рысы выглядалі настолькі відавочнымі і натуральнымі, што не вымагалі
ніякай рэфлексіі.
Можна сьцьвярджаць, што менавіта лякальная, або тутэйшая,
ідэнтыфікацыя з асабістай айчынай зьяўлялася асновай самаідэнтыфікацыі
беларускага селяніна. Яна была цесна зьвязаная з сацыяльнай
ідэнтыфікацыяй. Селянін менаваў сябе мужыком-хлебаробам і ўсьведамляў
той факт, што знаходзіцца на самай нізкай прыступцы сацыяльнай лесьвіцы
таго грамадзтва, у якім жыве. Надзвычай важным крытэрам гэтай
сацыяльна-станавай ідэнтыфікацыі была мова сялянаў, якую самыя вясковыя
жыхары найчасьцей называлі простай. Трэба адзначыць, што беларуская
вясковая супольнасьць была грамадзтвам шматмоўным. Паны размаўлялі на
польскай, ці “панскай”, мове, габраі — на ідыш, у касьцёле і царкве вяскоўцы
чулі лацінскую і царкоўнаславянскую мовы. Кожная з гэтых моваў займала ў
“тутэйшым” сьвеце сваё, вызначанае ёй месца.
Асабліва значную ролю ў сацыякультурным жыцьці беларускай вёскі ў
першай палове ХІХ ст. адыгрывала польская мова. Сяляне чулі яе на панскім
двары, на гарадзкім або местачковым кірмашы, на гэтай мове гучалі казаньні
ў вуніяцкай царкве і каталіцкім касьцёле. Як мы ўжо адзначалі, да 1860-х
гадоў польская мова была мовай малітвы большасьці беларускіх вяскоўцаў, як
каталікоў, так і праваслаўных (ранейшых вуніятаў). Прычым селянін чуў
пальшчызну звычайна з вуснаў асобы, якая займала больш высокі сацыяльны
статус. Таму польская мова ў вачох беларускага вяскоўца была найперш
“панскай” моваю або мовай эліты мясцовага, яшчэ, па сутнасьці, фэўдальнага
грамадзтва. З аднаго боку, сяляне ненавідзелі ўсё, што было зьвязана з
панскім сьветам, з другога ж — часта імкнуліся пераймаць узоры паводзінаў
шляхты, у тым ліку і яе мову. Гэта, зрэшты, уласьціва ўсім сялянскім
супольнасьцям у традыцыйным аграрным грамадзтве. Адсюль пашырылася
традыцыя спрабаваць размаўляць з панамі або падпанкамі на іх панскай
мове. Безумоўна, што калі б селянін паспрабаваў так загаварыць з сваімі
аднавяскоўцамі, то быў бы тут жа жорстка высьмеяны імі, бо такая спроба
ўспрымалася як імкненьне незаслужана ўзвысіцца. Аднак у пэўных выпадках
польская мова ўжывалася і ў сялянскім жыцьці. Напрыклад, на вясковым
вясельлі гучалі на гэтай мове ўрачыстыя прамовы
567
. Царскія чыноўнікі ўжо
пасьля паўстаньня 1863 г. адзначалі ў Гарадзенскай губэрні той факт, што
мясцовыя сяляне пры сустрэчы з шляхцічам або ўвогуле гарадзкім чалавекам
566
Цыт. па: Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową... S. 13.
567
Лобач М. Па слядах рукапіснага этнаграфічнага апісання Бельскага павета свяшчэнніка Келясціна
Брэна з 50-х гадоў ХІХ ст. // Studia polsko-litewsko-białoruskie. Prace Białostockiego Towarzystwa
Naukowego. № 31, Warszawa: PWN, 1988. S. 358.
167
звычайна пачыналі размову з польскіх зваротаў. Тут варта адзначыць, што на
сялянскіх вясельлях ці хрэсьбінах нярэдка прысутнічалі паны і дробныя
шляхцічы — мясцовыя аканомы, лясьнічыя, стражнікі і г.д. Вядома, іх
запрашалі найбольш заможныя вясковыя гаспадары, для якіх такія кантакты
былі вельмі важнымі. Яны ж стараліся з шаноўнымі гасьцямі размаўляць па-
польску, або “па-панску”, бо польская мова зьяўлялася адзнакай статусу
апошніх. Ды й сярод самых сялянаў веданьне польскай мовы было пэўнай
адзнакай большай культурнасьці ў параўнаньні з аднавяскоўцамі. Праўда,
гэтыя намаганьні гаварыць з панамі па-польску выклікалі таксама зьедліва
насьмешлівую рэакцыю з боку аднавяскоўцаў. А.Багдановіч узгадвае, што
«“польскія паўшысткі” (juŜ powszystkim — ужо ўсё, з анэкдоту) была
насьмешлівай мянушкай шляхты і апалячанай дворні»
568
.
Аднак нельга сьцьвярджаць, што кантакты сялянаў зь людзьмі іншых
станаў адбываліся адно на польскай мове. Павел Баброўскі так пісаў пра
беларускую мову на Гарадзеншчыне: “Мяшчане і нават арандатары ды
некаторыя абшарнікі ўжываюць яе (беларускую мову. — С.Т.) у размове зь
сялянамі, гэтак жа, як і габраі”
569
. Уладзіслаў Сыракомля ўзгадваў у артыкуле,
прысьвечаным творчасьці В.Дуніна-Марцінкевіча: “І я навучыўся крывіцкай
мове і валодаў ёю з пэўнай элеганцыяй у размовах з добрым сялянствам
Жукава Барка”
570
. Зрэшты, у творах самога Дуніна-Марцінкевіча паны
гавораць па-польску, а сяляне — па-беларуску. Паны маглі ўжываць
беларускую мову і з практычных меркаваньняў, і пад уплывам рамантызму ды
асьветніцкіх ідэяў.
Трэба падкрэсьліць яшчэ адзін вельмі важны момант. Польская мова
звычайна разглядалася сялянамі менавіта як мова паноў, а не як мова іншага
народу. У гэтым сэнсе яна прынцыпова розьнілася, напрыклад, зь ідыш.
Разбагацеўшы селянін таксама мог прыдбаць шляхоцтва (што здаралася,
праўда, вельмі рэдка) і стаць панам-палякам. Лібэральна арыентаваная
шляхоцкая інтэлігенцыя ў духу асьветніцкіх ідэяў таксама разглядала
беларускамоўнае і летувіскамоўнае сялянскае насельніцтва на абшарах былога
Вялікага Княства Літоўскага як патэнцыйных паўнапраўных грамадзянаў
польскай палітычнай нацыі. Менавіта найбольш заможныя сяляне, войты і
дваровыя людзі, якія ставілі сябе вышэй за астатніх вяскоўцаў, пашыралі
польскую мову ў сялянскім асяродзьдзі. Сьвятар Стэфан Пашкевіч так
характарызаваў моўную сытуацыю ў сваім Чарнаўчыцкім прыходзе ў
Берасьцейскім павеце на пачатку 1860-х гадоў: «Сяляне сваю “маларасійскую”
гаворку (С.Пашкевіч далучаў мясцовую паляшуцкую гаворку да украінскай
мовы. — С.Т.), на якой размаўляюць, завуць простай, а часам “рускай” мовай,
адрозна ад польскай. Гэтак і ў тых мясцовасьцях, дзе гавораць па-беларуску.
Гаварыць “папросту” — значыць гаварыць не па-польску; і на пытаньне: “чыя
ж гэта простая мова?”, селянін, хоць ён і рымска-каталіцкага веравызнаньня,
адказвае: нашая; “ды чыя ж нашая?” — адказвае: мужыцкая “руская”»
571
.
568
Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1984. № 5. С. 53.
569
“Мещане и даже арендаторы и некоторые помещики употребляют его в разговоре с крестьянами,
равно как и Евреи” (Бобровский П. Материалы для географии и статистики России, собранные
офицерами Генерального штаба, Гродненская губерния. Т. 1. Санкт-Петербург, 1863. С. 623).
570
Сыракомля У. Добрыя весці: Паэзія, проза, крытыка. Мінск, 1993. С. 493.
571
«Крестьяне свое малороссийское наречие, на котором говорят, называют простым, а иногда русским
языком, в отличие от польского. Тоже в тех местностях, где говорят по-белорусски. Говорить по просту,
168
Пашкевіч таксама адзначаў, што мясцовыя сяляне, асабліва заможныя,
саромеюцца размаўляць з асобамі іншых станаў на простай мове і імкнуцца
гаварыць па-польску, “хоць бы і перакручваючы польскія словы”.
Безумоўна, вельмі важную ролю ў самаідэнтыфікацыі сялянаў адыгрывала
канфэсійная прыналежнасьць. Селянін адчуваў сябе хрысьціянінам адрозна
найперш ад юдэяў. Але розьніцы паміж вуніяцкай і рымска-каталіцкай
канфэсіямі ў першай палове ХІХ ст. у вясковым асяродзьдзі не былі істотнымі,
пра што сьведчыць вялікая колькасьць мяшаных шлюбаў. Інакш кажучы,
прыналежнасьць да вуніяцтва і рымска-каталіцкага касьцёлу не стварала
перашкодаў ва ўзаемных кантактах паміж вяскоўцамі дзьвюх канфэсій.
Праўда, у сьведамасьці сялянаў каталіцтва асацыявалася найперш з панскай
верай, бо амаль усе паны былі рыма-католікамі, а вунія — зь сялянскай, або
мужыцкай, верай. Прычым вуніяцкая царква не супрацьстаўлялася рымска-
каталіцкай, а ўспрымалася як яе своеасаблівы мужыцкі варыянт. Таксама
землеўласьнікі рымска-каталіцкага вызнаньня ахвотна наведвалі вуніяцкія
цэркаўкі сваіх падданых, хрысьцілі там сваіх дзяцей, хавалі памерлых. Гэтая
традыцыя ў нейкай ступені залагоджвала вострыя сацыяльныя супярэчнасьці
паміж вёскай і панскім дваром.
Пасьля скасаваньня вуніі ў 1839 г. такая сытуацыя расійскімі ўладамі
разглядалася ўжо як недапушчальная. Нагадаем, што паступова мовай
казаньняў у праваслаўных цэрквах Беларусі становіцца расійская
літаратурная мова. Адрозьненьні паміж праваслаўем і каталіцтвам ўсё болей
насычаюцца ў сьведамасьці мясцовай супольнасьці этнічнымі, ідэалягічнымі
кампанэнтамі, і менавіта працы ў гэтым кірунку патрабуюць улады ад
прыходзкіх сьвятароў. Каталіцтва ўсё ў большай ступені пачынае
атаясамляцца з польскай верай, а праваслаўе — з рускай. Напрыклад, Павел
Баброўскі пісаў, што «у заходніх губэрнях усе каталікі завуць сябе палякамі,
прывязваючы найменьне “рускія” да ўсіх праваслаўных»
572
. Праўда, гэтае
меркаваньне Баброўскага датычыла ў большай ступені шляхоцкага
асяродзьдзя. У 1851 г. віленскі генэрал-губэрнатар загадаў мясцовай
адміністрацыі сабраць зьвесткі пра колькасьць “рускіх” паселішчаў. Земскі
спраўнік Гарадзенскага павету пісаў свайму губэрнатару: «Паселішчаў,
населеных толькі “рускімі” паводле веры жыхарамі, няма, і ўсе мястэчкі, сёлы,
вёскі і засьценкі населеныя тутэйшымі, карэннымі людзьмі рознага
веравызнаньня... у адных вёсках больш рыма-каталікоў, у іншых — вернутых
з былой вуніі і далучаных да праваслаўнай царквы»
573
. Начальнік губэрні
значит говорить не по-польски; и на вопрос: “чей же это простой язык” крестьянин, хотя бы то он был
римско-католического исповедания, отвечает: наш, да чей же наш, отвечает, мужицкий “русский”».
(Литовские епархиальные ведомости. 1863. № 14 С. 793).
572
“в западн ых губерниях все католики называют себя поляками, относя наименование русских ко всем
православным” (Бобровский П. Материалы для географии и статистики России... Т. 1. Санкт-Петербург,
1863. С. 614).
573
“Селений, населенных собственно по вероисповеданию русскими жителями, не имеется, и все
местечка, селения, деревни и дворянские околицы населены туземными жителями, коренно здесь
обитающими, которые по вероисповеданию смешаны... в одних деревнях более римо-католиков, в
других, возвращенных из бывшей унии и присоединенных к православной церкви” (НГАБ у Горадні, ф.
1, воп. 28, спр. 349, арк. 16. [Зьвесткі пра колькасьць “рускіх” паселішчаў у Гарадзенскай губэрні за
1851 г.]).
169
пісьмова патлумачыў падначаленаму: «...калі паселішчы называюцца “рускімі”,
гэта значыць, што іх жыхары вызнаюць праваслаўную веру»
574
.
У 1863 г. невядомы аўтар “Разсказов на белорусском наречии” ў
апавяданьні “Большая ошибка наших белорусов” пераконваў сялянаў у
памылковасці атаясамленьня нацыянальнай прыналежнасьці і
веравызнаньня: «Ці ж гэта ня праўда, калі ў нас мужыкоў католікаў завуць
Палякамі? Прынаймней, гэтак робяць у Дзісьненскім павеце. Ідзіцё вы па
сялу, дзе жывуць мужыкі католікі і праваслаўныя, пытаецеся: “Хто жыве ў
такой-та й такой хаце?” Вам гавораць: “Католікі ці палякі”. “А ў другой хаце
хто жыве?” Вам адкажуць: “Русакі жывуць, Рускія ці праваслаўныя”»
575
. У
дадзеным выпадку “рускія” й “палякі” азначалі ў сьведамасьці вяскоўцаў
менавіта іх канфэсійную прыналежнасьць. Адам Багдановіч пісаў:
«Праваслаўная вера папросту звалася рускаю, а каталіцкая — польскаю, але й
каталікі-беларусы (пераважна дробная шляхта і мяшчанства), хоць у іхнай
гаворцы і адчуваўся польскі ўплыў і пры нагодзе яны стараліся пафарсіць
“пальшчызнай”, якую ведалі больш па малітоўніках і касьцельных казаньнях,
усё ж не лічылі сябе сапраўднымі палякамі...»
576
Этнаграфічныя матэрыялы другой паловы ХІХ ст. даволі пераканаўча
сьведчаць, што беларускія сяляне, як праваслаўнага вызнаньня, гэтак і
каталікі, ня мелі сфармаванай нацыянальнай саматоеснасьці. Больш за тое,
яны часта сьведама ўхіляліся ад адказу на пытаньне пра іх нацыянальную
прыналежнасьць, упарта называючы сябе тутэйшымі. Гэты фэнамэн
тутэйшасьці, або сьведамае ўхіленьне ад выразнай нацыянальнай
самаідэнтыфікацыі, у значнай ступені быў народжаны імкненьнем сялянаў
унікнуць патэнцыйных канфліктаў на рэлігійнай і этнічнай глебе, а таму
асабліва выразна выявіўся менавіта на абшарах канфэсійнага праваслаўна-
каталіцкага сумежжа. Як слушна заўважыў Р.Радзік, ва Ўсходняй Беларусі
выпадкаў тутэйшай самаідэнтыфікацыі дасьледнікамі не зафіксавана
577
.
Адзін з карэспандэнтаў этнографа Паўла Шэйна пісаў зь Віцебскай губэрні
пра саматоеснасьць тамтэйшых сялянаў каталіцкага вызнаньня: «Завуць сябе
беларусы “наськімі”, тутэйшымі, але рускімі ці беларусамі — ніколі.
Раскольнікаў завуць маскалямі, паноў і дробную шляхту — палякамі, на
пытаньне ж, якой веры, адказваюць — панскай веры (маецца на ўвазе
каталіцтва. — С.Т.)...»
578
Іншы карэспандэнт П.Шэйна Іван Карскі адзначаў
практычна тое ж самае пра сялянаў Гарадзеншчыны: “Сяляне нашай губэрні
не завуць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі...
Наагул пра сабе і пра сваёю краіну яны выказваюцца гэтак: мы тутэйшыя,
574
“...под именем русских селений следует разуметь, что жители исповедуют православную веру” (НГАБ у
Горадні, ф. 1, воп. 28, спр. 349, арк. 16. [Зьвесткі пра колькасьць “рускіх” паселішчаў у Гарадзенскай
губэрні за 1851 г.]).
575
Разсказы на бълорусскомъ наръчіи... С. 19–20.
576
«В просторечии вера православная называлась русскою, а католическая — польскою, но и католики-
белорусы (главным образом, мелкая шляхта и мещанство), хотя в их речи и сказывалось польское
влияние и при случае они старались щегольнуть “польщизной”, которую знали больше по молитвенникам
и проповеди костельной, но все же не считали себя настоящими поляками...» (Богданович А. Мои
воспоминания // Неман. 1994. № 5. С. 54).
577
Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową... S. 173.
578
«Зовут себя белоруссы наськими, тутейшами, русскими же или белоруссами — никогда. Раскольников
зовут москалями, панов и мелкую шляхту — поляками, на вопрос же: “Какой он веры?” отвечают —
панской веры...» (Шейн П.В. Материалы для изучения быта и языка русскаго населения северо-западного
края. Т.2. Санкт-Петербург, 1902. С. 21).
170
нашая краіна ні руская, ні польская, але забраны край! <...> Расіян сяляне
завуць казакамі, маскалямі і русакамі. Палякаў яны ўвогуле ня любяць,
абшарнікаў жа польскіх папросту ненавідзяць”
579
. Падобныя ж рысы
самасьведамасьці беларускага селяніна адзначаў этнограф-аматар Адам
Багдановіч: «Але нават і цяпер ёсьць нямала беларусаў, якія пад словам
“рускія” разумеюць старавераў, што здаўна жывуць у Заходнім краі. І калі вы
да такіх беларусаў зьвернецеся з пытаньнем — хто яны паводле
нацыянальнасьці, дык вельмі шмат хто зь іх толькі й здалеюць сказаць, што
яны “тутэйшыя” або мужыкі, быццам гэта іх нацыянальная адметнасьць ці
быццам адным беларусам і ўласьціва быць мужыкамі. А да вашых словаў, што
яны рускія або беларусы, паставяцца даволі скептычна: заві, маўляў, як
хочаш...»
580
Карэспандэнт польскага “Dziennika Poznańskiego” ўпэўнена
сьцьвярджаў у 1887 г. пра беларускага селяніна, што “нацыянальнай
сьведамасьці ў яго няма”
581
.
Неабходнай умовай для пашырэньня сярод беларускага сялянства
нацыянальнай ідэнтычнасьці было разбурэньне постфэўдальных структураў і
мэнтальнасьці, распаўсюджаньне асьветы, эканамічны і інфармацыйны
выхад за рамкі лякальнай самазамкнёнасьці і атаясамленьне з больш
шырокімі структурамі й супольнасьцямі. Толькі тады ў сьведамасьці вяскоўцаў
мог сфармавацца вобраз ідэалягічнай айчыны. Як мы ўжо вышэй адзначалі,
адрозна ад ас абістай зьмест ідэалягічнай айчыны складае шэраг элемэнтаў,
якія не зьвязаныя з асабістым досьведам чалавека. Перадусім гэта пэўны
абшар, які належыць дадзенай нацыянальнай супольнасьці. Канкрэтная асоба
можа ніколі ў жыцьці не наведаць мноства мясьцінаў адзначанага абшару, але
тым ня менш у яе ўяўленьні яны зьяўляюцца сваімі, роднымі, выклікаюць
моцныя эмацыйныя перажываньні. Па-другое, нацыянальную супольнасьць
гуртуе комплекс ідэалягічных каштоўнасьцяў — гістарычная міталёгія,
сымболіка, літаратурная мова і культурны канон, рэлігія і г.д. Набор гэтых
каштоўнасьцяў можа быць розным у кожнай нацыі залежна ад спэцыфікі яе
фармаваньня. У адных выпадках гэта гістарычныя каштоўнасьці і міты,
элемэнты высокай культуры, а ў іншых — фальклёр і традыцыйная сялянская
культура, якія паддаюцца тут ідэалягізацыі.
Далучэньне асобы да каштоўнасьцяў, якія складаюць зьмест ідэалягічнай
айчыны, не адбываецца само па сабе — патрэбна мэтанакіраванае
выхаваньне й адукацыя. Такое выхаваньне можа праводзіцца ў сям’і, але для
большасьці насельніцтва яно адбывалася праз школу, царкву, армію, друк ды
іншыя інстытуцыі сучаснага грамадзтва. Амэрыканскі гісторык і антраполяг
Бенедыкт Андэрсан ужывае для азначэньня сучасных народаў тэрмін
579
“Крестьяне нашей губернии не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя
литвинами... Вообще о себе и о своей стране они выражаются так: мы тутейшые, наша страна ни руска,
ни польска, але забраны край! <...> Великоруссов крестьяне называют казаками, москалями и русаками.
Поляков они не любят вообще, помещиков же польских просто ненавидят” (Шейн П.В. Материалы для
изучения быта и языка... С. 21).
580
«Но даже и теперь есть немало белоруссов, которые под словом “русскіе” разумеют староверов,
издавна живущих в Западном крае. А если вы к таким белоруссам обратитесь с вопросом — кто они
такие в смысле национальности, то очень многие вам только и могут сказать, что они “тутэйшие”, т.е.
здешние, или что они мужики, словно бы это их национальное отличие или словно бы только одним
белоруссам и свойственно быть мужиками. И к вашему заявлению, что они русские или белоруссы, они
отнесутся довольно скептически: называй, дескать, как хочешь...» (Богданович А.Е. Пережитки древняго
міросозерцанія у белорусов. Гродна, 1895. С. 5).
581
Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową... S. 180.