Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст
Подождите немного. Документ загружается.
151
службу (ён сам намерваўся ўцячы адтуль і эміграваць у Амэрыку), і нам
невядомы далейшы лёс гэтага, безумоўна, таленавітага ў злачынным рамястве
хлопца. Аднак “хеўра”, як яе называлі самыя ўдзельнікі, працягвала дзеяць.
Замест Шмулькі Лямпэрта да яе далучыўся васемнаццацігадовы сын
цырульніка габрай Калман Струпінскі, “што вынікае зь бясконцых узаемных
наведваньняў і выпівак”. Нефармальным лідэрам хеўры стаў Мікалай Грэцкі,
які ўжо быў асуджаны за крадзеж рэчаў зь Скідзельскай царквы і пабываў у
арыштанцкіх ротах. Ягонага сына Фердынанда ў жніўні 1879 г. выслалі ў Сібір
за крадзеж. Помстай за гэта і стаў падпал 17 жніўня 1878 г. хаты тысяцкага
Паўтарацкага. Цікава, што апошні пацярпеў пад час вялікага пажару ў
Скідзелі ў 1877 г., толькі пасьпеў паставіць новую хату і хлеў, якія каштавалі
700 руб., як няшчасьце паўтарылася. Згарэла таксама яго рухомая маёмасьць
на суму 400 рублёў. Шэраг пажараў здарыўся ў Скідзелі ў верасьні таго ж году.
8 верасьня згарэў сьвіран Фадзея Труся, 17 верасьня — клець селяніна Каялы,
27 верасьня згарэлі хата і хлеў габрая Хаіма Пачынка, 29 верасьня — сьвіран
мясцовага фэльчара Іванова. Жыхары мястэчка бачылі ў гэтым помсту хеўры.
Напалоханыя скідзельскія сяляне 8 лістапада 1878 г. пагадзіліся на сваім
сходзе з патрабаваньнем Мікалая Грэцкага, каб вярнуць з высылкі яго сына
Фердынанда, і пастанавілі зрабіць гэта коштам грамады. У сходзе ўдзельнічалі
33 гаспадары з агульнай колькасьці 47. Зь іх, дарэчы, толькі 11 былі
пісьменнымі. Іван Мазалеўскі да пастановы сходу зрабіў прыпіску, што
прагаласаваў за вяртаньне Фердынанда Грэцкага толькі таму, што баіцца
падпалу. Але 12 лістапада 1879 г. віленскі генэрал-губэрнатар пастанавіў
выслаць Мікалая Грэцкага і Восіпа Сяўрука ў Архангельскую губэрню. Пра
далейшы лёс удзельнікаў грознай хеўры нам нічога невядома
496
. Але яе справу
хтосьці прадоўжыў, бо 10 траўня 1888 г. ў Скідзелі быў падпалены дом Хаіма
Фрыдмана, у якім кватараваў з сваёй сям’ёй станавы прыстаў Акім
Ваўрушэвіч. Пры гэтым згарэлі 12 хатаў скідзельскіх сялянаў, якія, на
шчасьце, былі застрахаваныя. У прыстава прапала рухомая маёмасьць
коштам 2428 руб. Паводле матэрыялаў сьледзтва, “жыхары меркавалі, што
падпал учынілі канакрады”
497
.
Так паступова фармавалася яшчэ адна надлякальная культурная
прастора — прастора злачыннае культуры з сваімі правіламі і нормамі.
Важнымі асяродкамі яе фармаваньня былі астрогі і арыштанцкія роты. Гэтая
культура ўсё больш моцна ўплывала на вясковую моладзь, пашыраючы ў яе
асяродзьдзі новыя звычкі й нормы паводзінаў. Безумоўна, злачыннасьць
існавала ў вёсцы заўсёды, але ў разгляданы час гэтая зьява набывае якасна
новыя рысы, што было вынікам працэсу індывідуалізацыі і атамізацыі
вясковага асяродзьдзя, асабліва моладзевага, паступовага аслабленьня
сацыяльных сувязяў, зьнікненьня грамадзкіх рытуалаў, якія раней
цэмэнтавалі сялянскую грамаду. І ўсё ж сяляне ішлі на крымінальныя
злачынствы куды ў меншай ступені, чым мяшчане, калі ўлічыць прапорцыі
гэтых станавых групаў у структуры насельніцтва (табл. 16).
496
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 16, спр. 758, арк. 2–12.
497
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 17, спр. 1442. [Пра пажар у мястэчку Скідзель. 1888 г.].
152
Табліца 16
Паказьнік злачыннасьці ў Гарадзенскай губэрні ў 1901–1908 гг. у
станавым разрэзе
Год
Колькасьц
ь асуджаных
сяляне
мяшчане
шляхта
іншыя
усіх
1901
489
177
10
15
691
1902
470
215
3
28
716
1903
404
150
5
20
579
1904
316
135
2
8
461
1905
297
107
6
14
424
1906
няма зьвестак
1907
478
106
3
15
602
1908
564
121
10
няма
зьвестак
няма
зьвестак
Крыніцы: Обзоры Гродненской губернии за 1901–1908 гг.
У канцы ХІХ – на пачатку ХХ ст. злачынная культура актыўна пашыраецца
праз карчму. Эвалюцыя сацыяльнага жыцьця сялянскае супольнасьці выдатна
прасочваецца на прыкладзе гэтай установы. Як мы ўжо адзначалі, карчма
заўжды была важным вузлавым цэнтрам сялянскай камунікацыі.
Карэспандэнт П.Шэйна адзначаў: “Для нашага селяніна існуюць толькі два
грамадзкія месцы, дзе ён можа і сябе паказаць, і на іншых паглядзець,
пахваліцца сваім убраньнем і зухаватасьцю перад знаёмымі і суседзямі: гэта
царква і карчма”
498
. Іван Карскі сьцьвярджаў, што “карчма для беларуса і
біржа, і, так бы мовіць, даведкавая кантора, і клюб”
499
. Лісоўская таксама
пісала пра сялянаў Віцебшчыны: “Для беларуса карчма служыць дапаўненьнем
сямейнага жыцьця: ніякая сямейная ўрачыстасьць не абыходзіцца без
карчмы: у карчме жаніх нагледжвае сабе нявесту, у карчме пераважна
адбываюцца і заручыны, і запоіны”
500
. Аднак ужо М.Нікіфароўскі заўважаў:
“Аднак, на жаль, трэба заўважыць, што з паступовым разьвіцьцём у нас
паўсюднага п’янства апісаная мною беларуская карчма пакрысе губляе свой
характар, сваё грамадзкае значэньне ў сельскім побыце і ператвараецца ў
прытон для шырокага п’янага разгулу”
501
. У карчме паступова пачынаюць усё
больш упэўнена весьці рэй асобы з бандыцкай рэпутацыяй.
Беларуская карчма непадзельна зьвязаная з вобразам габрая-карчмара. Яго
ролю ў сацыяльным жыцьці вясковай супольнасьці цяжка пераацаніць.
Карчмар несумнеўна належаў да ліку самых дасьведчаных жыхароў
лякальнага сялянскага сьвету і цудоўна разьбіраўся ў хітрыках міжасабовых
дачыненьняў яго жыхароў. А.Ф.Лісоўская справядліва казала, што шынкары-
498
“Для нашего крестьянина существует только два общественныя места, где он может и себя показать и
на других посмотреть, похвастать своим туалетом и удальством перед знакомыми и соседями: это
церковь и корчма” (Шейн П. Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 110).
499
Шейн П. Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 102.
500
“Для белорусса корчма служит дополнением семейной жизни: ни одно семейное торжество не
обходится без корчмы: в корчме жених высматривает себе невесту, в корчме большей частью бывают и
зговор, и запоины” (Шейн П. Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 19).
501
“К прискорбию однако нужно заметить, что с постепенным у нас развитием поголовного пьянства,
охарактеризованная мною Белорусская корчма мало-помалу теряет свой характер, свое общественное
значение в сельском быту и становится исключительно притоном для широкого пьяного разгула” (Шейн
П. Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 111).
153
габраі “маюць велізарны ўплыў на сялян”
502
. Нікіфароўскі таксама
сьцьвярджаў: “Толькі Іцка, абазнаны ў найдрабнейшых і аднаму яму бачных
дэталях, ведаў побыт і жыцьцё кожнага, Іцка дарадца і памочнік у шмат якіх,
нярэдка і важных, справах сваіх кліентаў”
503
. Той факт, што габраі складалі
бальшыню сярод трымальнікаў корчмаў і шынкоў, служыў выдатнай
падставай для абвінавачваньня іх ва ўсіх магчымых грахах і бедах вясковых
жыхароў. Паводле словаў сьвятара Валкоўскага, “Жыды, на думку самых
сялянаў — п’яўкі і найбольшае ліха народу, якое церпяць, бо й іншыя (сельская
і ніжэйшая цывільная ўлада) іх церпяць <...> Сельскія верхаводы і валасныя
балбатуны — заўсёдныя сябры-прыяцелі карчмароў-габраяў. Ад іх усё ліха ў
жыцьці вяскоўцаў пры бязьдзейнасьці і няўважлівасьці чыноўнікаў”
504
. Тут
сьвятар, як нам здаецца, усё ж скажае жыцьцёвую праўду. Дачыненьні
беларускага селяніна з габраям-карчмаром былі больш складанымі.
Іван Карскі пісаў: “Як толькі габрай пачне спрачацца зь селянінам ці ўлезе ў
ягоную гутарку зь іншымі, дык той абавязкова аблае яго пархам, абразанцам
ды іншымі падобнымі словамі”
505
. Але разам з тым сяляне часта гаварылі, што
“хоць жыд и горш сабаки, але... у бяде ён часами и паратует беднага чалавека
лепш як хрысциянин”
506
. Таму габраі стараліся паводзіць сябе вельмі
асьцярожна, каб ня выклікаць неабгрунтаваных абвінавачваньняў і
варожасьці: “...габраі вылучаюцца вялікай асьцярожнасьцю, так што ва ўсіх
пытаньнях, якія наўпрост іх не датычаць, стараюцца трымацца збоку. Сяляне
да габраяў ставяцца быццам з пагардай, завуць іх пархамі, жыдамі, лаюць у
вочы на кожным кроку, аднак на справе жыд можа як заўгодна варочаць імі;
так, у работнікі да габраяў яны наймаюцца ахвотней, чым да хрысьціянаў...
мне здаецца, што беларускія габраі нашмат меней абдзіраюць нашых сялян,
чым расійскія кулакі сваіх сялян, зь якіх яны й вышлі”
507
. А.Ф.Лісоўская ў
гэтым бачыла прычыну таго, што ў Беларусі “не было нічога падобнага да
жыдоўскіх пагромаў”. Іван Карскі такім чынам тлумачыў факт, што сяляне
наймаліся на службу да больш заможных габраяў: “У жида лепей служыци, як
у чаловека, але вельми у стыд, бо усе глядзяць на цябе як на чорта. Але
найгорш, як падумаеш, зноу сабе, як треба исци до споведзи...”
508
Карскі
таксама адзначаў: “Нашыя беларусы здаўна адчуваюць да габраяў
502
Шейн П. Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 29.
503
“Ицка с мельчайшими, и только для него одного возможными подробностями знает быт и житье всех
и каждого, Ицка советник и подмога во многих, нередко и важных делах своих клиентов” (Шейн П.
Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 108).
504
“евреи, по сознанию самих крестьян — это пьявки и величайшее зло народа, но терпимое, потому что
другие (сельская и низжая гражданская власть) их терпят <...> Сельские вожаки и волостные говоруны,
во всегдашние друзья-приятели кабатчиков-евреев. От них все зло в деревенской жизни народа при
бездеятельности и невнимательности гражданских чиновников” (Wołkowski A. Historyczny oraz
statystyczny opis... S. 60).
505
“Чуть еврей заспорит с крестьянином или вмешается в его разговор с другими, он непременно
обругает пархом, обрызанцом и другими подобными словами” (Шейн П.В. Материалы для изучения быта
и языка... С. 100).
506
Шейн П.В. Материалы для изучения быта и языка... С. 100.
507
“...евреи отличаются крайней осторожностью, так что во всех вопросах, прямо их не касающихся,
стараются держаться в стороне. Крестьяне к евреям относятся как будто бы с презрением, зовут их
пархами, жидами, ругают в глаза на каждом шагу, однакож на деле жид может ими как угодно
ворочать, так, например, в работники они нанимаются к евреям гораздо охотнее, нежели к
христианам... мне кажется, что белорусские евреи гораздо менее обдирают крестьян, нежели
великорусские кулаки из самих же крестьян” (Шейн П.В. Материалы для изучения быта и языка... С. 29).
508
Шейн П.В. Материалы для изучения быта и языка... С. 101.
154
варожасьць, асабліва за тое, што шмат хто зь іх арандаваў у абшарнікаў
маёнткі і выціскаў зь сялян апошнія сокі. Акрамя таго, шмат хто з габраяў
былі ў паноў фактарамі і дараднікамі, якім тыя верылі болей, чым сваім
кіраўнічым”
509
. Карскі ўзгадваў, што ў вёсцы Сухая Даліна пад час пошасьці
халеры сяляне ледзь не ўтапілі габрайскага гандляра, западозрыўшы, што ён
атручвае калодзежы. А падставай паслужыла тое, што, адганяючы сабаку,
няшчасны шпурнуў у яе камень, які выпадкова трапіў у студню. Толькі
дзякуючы мясцоваму абшарніку, які якраз праяжджаў паблізу і здолеў
пераканаць сялянаў не забіваць габрая, апошні застаўся жыць
510
.
Зрэшты, паганскія вераваньні і забабоны прасякалі штодзённасьць ня
толькі сялянскага насельніцтва Беларусі, але й габрайскага, што часамі
прычынялася да ўзьнікненьня канфліктаў і самых фантастычных
абвінавачваньняў. Прыкладам могуць служыць падзеі, якія здарыліся вясной
1828 г. у мястэчку Скідзель. Габрайскія жанчыны Чэрня Бэркава і Фэйга
Хаімава знайшлі на грэблі пасьля паводкі чалавечыя косьці невядомага
тапельца і вырашылі выкарыстаць іх для лячэньня маленькай дачкі Чэрні ад
ліхаманкі. Гэта ўбачыла мяшчанка Анастасія Станкевіч, якая паведаміла
царкоўным братчыкам. Апошнія разам зь сьвятаром прыйшлі ў дом Чэрні і
зрабілі там ператрус. Справай заняўся Гарадзенскі гродзкі суд. Высьветлілася,
што чэрап тапельца, прынесены вадой у часе паводкі, бачылі таксама
скідзельскія мяшчане Бенедыкт Шань і Клімент Жук, якія ішлі ў лес па дровы.
Габрайкі прызналіся, што хацелі выкарыстаць чэрап для лячэньня дзяўчынкі:
“Млынарова жонка Мар’яна Сянкевічава і габрайка Марыя Ёселева пасьля
прысяганьня паказалі на допыце, што сапраўды трохгадовая дачка Чэрні імем
Сарка ад чатырох ці пяці тыдняў перад пейсахам аж да сёньня хварэе на
ліхаманку, а скідзельскія мяшчане лічаць, што туды, дзе гэты чэрап
знойдзены, яго магла прынесьці веснавая паводка, даволі вялікая сёлета.
Нарэшце з агульнага ператрусу, учыненага дастатковай колькасьцю асобаў
хрысьціян і габраяў, нічога благога за гэтымі габрайкамі ня выяўлена”
511
.
Жанчын прыгаварылі да пакараньня дубцамі. Але ў больш цяжкі час,
напрыклад, масавых пошасьцяў, падобны выпадак мог хутка абрасьці самымі
неймавернымі дэталямі і спрычыніцца да больш сур’ёзнага канфлікту. Гэта
характэрная для традыцыйнага грамадзтва зьява, калі вобраз чужога ці
свайго-іншаг а ў пэўных абставінах лёгка паддаецца містыфікацыі.
У лютым 1909 г. гарадзенскі губэрнатар атрымаў ананімны ліст нібыта ад
сялянаў вёскі Хваты Скідзельскай воласьці, аўтар або аўтары якога прасілі
начальніка губэрні выселіць з Хватоў габрая Перната Янкеля, “пазбавіць
нашую вёску Хваты ад няшчасьця, якое знаходзіцца каля нас і нашую працу
509
“Наши белоруссы искони питают к евреям вражду в особенности за то, что многие из них арендовали
от помещиков имения и выжимали из крестьян последние соки. Кроме того многие евреи у панов были
факторами и советниками, которым они более доверяли, чем своим настоящим управляющим” (Шейн
П.В. Материалы для изучения быта и языка... С. 101).
510
Шейн П.В. Материалы для изучения быта и языка... С. 293.
511
“Мельника жена Марианна Сенкевичова и еврейка Мария Иоселева по выполнению присяги показали
в допросах: что действительно дочь Черни трех лет по имени Сарка на четыре или пять недель пред
минувшим пейсаком по сие время одержима болезнью лихорадкой, а мещане скидельские полагают, что
череп сей где найден, принесен быть мог разлитою с весны водою, которой довольно много в том месте
сего года было. Наконец из повального обыска из достаточного числа лиц христиан и евреев учиненного,
ничего худого за оговоренными еврейками не открыто” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 3, спр. 352. [Пра
чалавечыя косьці, знойдзеныя ў хаце жыхароў мястэчка Скідзель. 1828 г.]).
155
марнуе, 1) каля нашай вёскі Хваты пасяліўся габрай, які згубіў нас і губіць
нашых дзяцей. Габрай Янкель Цевялёў Пернат, які паходзіць зь мяшчанаў
Скідзеля, пасяліўся на сялянскай зямлі, што выходзіць за межы мястэчка
Скідзеля, без усялякага дазволу і там, дзе габраям жыць не дазваляецца; ён,
Янкель Цевялёў Пернат, губіць нас і займаецца продажам рознага пітва без
аніякага дазволу і навучае, намаўляе нашых дзяцей красьці што хоця, як
насеньне з гумна, так і з хаты ўсё без аніякага шкадаваньня, і несьці яму, а ён
іх за гэта нагароджвае розным пітвом”
512
. Далей невядомы аўтар скаргі пісаў,
што ў выніку такой нібыта злачыннай дзейнасьці Перната “мы вельмі
няшчасныя, што ня можам адкрыта заявіць, баючыся... што яму нічога ня
страшна і ён можа нас зусім забіць, нават жыцьцё мы можам згубіць, бо ён
часта гаворыць: калі даведаецца, што нехта на яго паскардзіўся, дык спаліць
нас”
513
. Менавіта страхам перад помстай грознага Тэвеля аўтар скаргі
тлумачыў нежаданьне падпісваць свой ліст: “каб не згубіў нас і нашых малых
дзяцей...”. На загад губэрнатара ў Хватах 25 сакавіка 1909 г. быў праведзены
сход сялянаў, на якім “сяляне паказалі, што Янкеля Перната добра ведаюць,
ён чалавек бездакорных сумленных паводзінаў, займаецца кавальствам”
514
, і
выказалі меркаваньне, “што ананімны данос пададзены некім з скідзельскіх
кавалёў ад зайздрасьці да Янкеля Перната, бо той, нядаўна пачаўшы
займацца кавальскім рамяством, сваю працу выконвае вельмі сумленна”
515
.
Такім чынам, невядомы аўтар гэтай ананімкі, хутчэй за ўсё мясцовы
рамесьнік-габрай, спрабаваў выкарыстаць антыгабрайскія фобіі расійскай
улады ва ўласных эканамічных інтарэсах.
У парэформавы час адбываліся зьмены і ў сэксуальнай сфэры сялянскага
жыцьця. Традыцыйная беларуская вёска не была залішне пурытанскай, і
дачыненьні паміж поламі вонкава выглядалі досыць вольнымі, асаблівых табу
не існавала. Іван Карскі апісвае “залицанни” ў карчме, што “кали дзеука
вельми спадабалася дзецюку, то и за цыцки дзержыць”, у тым, праўда,
выпадку, “кали будзе жаницца”
516
. Разам з тым пазашлюбныя сэксуальныя
сувязі строга ганьбіліся вясковай грамадой, а нярэдка і даволі сувора
512
“Имеем честь покорнейше просить Ваше Высокопревосходительство принять нашу нижеизложенную
просьбу. Так как Ваше Высокопревосходительство наш отец и мы Ваши дети обращаемся к стопам
Ваше Высокопревосходительство избавить нашей деревни Хваты от несчасция которое находится
вблизи нас и наши хозяйственный труд истекает со дня 1) вблизи нашей деревни Хваты высадился
еврей, которы погубил нас и губит наших детей. Еврей Янкель Тевелев Пернат который происходит из
мещан местечко Скиделя посадился на крестьянскую землю выходившее из черты местечка Скиделя без
всякого разрешения и где евреям не разрешено жить, он Янкель Тевелев Пернат губит нас и занимается
продажею разными напитками без никакого разрешения и научивает нагаваривает детей наших
воровать разного, как семена с гумнах так и из дому без никакого сожаления и несть к нему и за етого
он их награждает разными напитками” (НГАБ у Горадні, ф. 2, воп. 30, спр. 929. [Прашэньне сялян вёскі
Хваты аб высяленьні Перната Янкеля. 1909 г.]).
513
“мы находимся в крайнем бедстве что мы не можем ясно заявить от испуга... что ему ничего
страшного нету и может нас убить совсем что даже жизнью мы можем истребить потому что он часто
говорит что если он узанет что кто либо на его заявит жалобу то он поджогами истребит нас” (НГАБ у
Горадні, ф. 2, воп. 30, спр. 929. [Прашэньне сялян вёскі Хваты аб высяленьні Перната Янкеля. 1909 г.]).
514
“крестьяне показали, что Янкеля Перната хорошо знают, он человек безукоризненно честного
поведения, занимается кузнечным ремеслом” (НГАБ у Горадні, ф. 2, воп. 30, спр. 929. [Прашэньне сялян
вёскі Хваты аб высяленьні Перната Янкеля. 1909 г.]).
515
“что анонимный донос подан кем-нибудь из скидельских кузнецов по злобе к Янкелю Пернату, так
как последний недавно начал заниматься кузнечным ремеслом, свои работы исполняет особо
добросовестно” (НГАБ у Горадні, ф. 2, воп. 30, спр. 929. [Прашэньне сялян вёскі Хваты аб высяленьні
Перната Янкеля. 1909 г.]).
516
Шейн П. Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 104.
156
караліся. Іван Карскі адзначаў: “Што да цнатлівасьці, дык норавы нашага
народу пакуль што вельмі строгія”
517
. Ён сьцьвярджаў, што ў Лашанскім
прыходзе сьвятар хрысьціў у год аднаго-двух пазашлюбных дзяцей. У
прыгонныя часы ў беларускай вёсцы існавалі праявы сэксуальнага прыгнёту.
Сустракаліся ласыя да сялянскіх дзевак уладальнікі. Адам Кіркор пісаў: “Ёсьць
месцы, дзе распуста моцна разьвітая; але ёсьць і такія, дзе ў часе прыгону
ўсімі спосабамі захоўвалі гонар дзеўчыны ад замаху абшарніцкай улады,
нягледзячы нават на суворыя пакараньні. Звычайна лупцаваньне прыгожай
дзеўчыны было пачаткам узбуджэньня жарсьці, лупцаваньнем і завяршалася
ейнае падзеньне. Лупцавалі ўсіх без разбору, хоць за што, але дзяўчат
лупцавалі найчасьцей, хоць і ня надта балюча. Спадабалася дзеўчына пад час
лупцаваньня, але была непакорлівая, — яе лупцавалі часьцей ды ўсё мацней,
аж пакуль не скаралася. Вядома, гэта былі даволі рэдкія выпадкі, але былі.
Аднак яны не былі перашкодаю для дзеўчыны выйсьці замуж: яе лічылі
ахвяраю гвалту”
518
. Напрыклад, у Гарадзенскай губэрні абшарнік Ваўкавыцкі
быў аддадзены ўладамі пад суд, “як падазраваны ў гвалтоўным пазбаўленьні
цноты шматлікіх сваіх дзевак і ў частым зь імі пярэлюбе пад прымусам
розгамі і бізунамі”
519
. Справа была ўзбуджаная паводле скаргі сялян
губэрнатару. Ваўкавыцкі так і памёр у турме, нават не дачакаўшыся прысуду.
Аднак часьцей сэксуальны прымус ажыцьцяўлялі ня самыя ўладальнікі, а
аканомы, войты і цівуны. Гэтую зьяву гвалтаваньня дзяўчат і замужніх
жанчын з боку войтаў і цівуноў у прыгонныя часы адзначаў І.Карскі
520
. Адам
Багдановіч пісаў: «Што да прымусовага каханьня, то, як у нас казалі, гэта
датычыла пераважна не паноў, а “панятаў”, гэта значыць уладнай дворні,
накшталт аканомаў, войтаў, цівуноў. Паны, зразумела, былі не бязгрэшныя
<...> Але яўнага гвалту, гарэмаў у панскіх палацах, як пра гэта вельмі часта
апавядаецца і ў бэлетрыстыцы, і ва ўспамінах з расійскіх губэрняў, можна
пэўна сьцьвярджаць, у Беларусі не было. Прынамсі, ніхто гэтага не адзначае ў
мэмуарнай літаратуры і мне не даводзілася пра гэта чуць, хоць у маіх
дасьледваньнях народнага жыцьця я цікавіўся гэтым пытаньнем у розных
мясьцінах. Мае зьвесткі на гэты конт можна сфармуляваць так: вадзілі дзевак
“у наночкі” да панічоў, спакушалі панічы “пакаёвак”, бывалі “аманткі” ў
халастых або паноў-удаўцоў, але такіх выбіралі з шляхцянак: прыгонныя для
гэтай ролі не падыходзілі»
521
. Калі ў вёсцы зьяўляліся казакі або салдаты, дык
517
“Относительно целомудрия нравы нашего народа пока очень строги” (Шейн П. Материалы для
изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 104).
518
“Есть местности, где разврат сильно развит; но есть и такие, где в крепостную эпоху всеми способами
защищалась честь девушки от посягательства помещичьей власти, несмотря даже на суровыя
наказания. Обычно сечение красивой девушки бывало иногда началом возбуждения страсти, сечение и
довершало ея падение. Секли всех без разбору, за что попало, но девушек секли чаще всего, хотя и не
больно. Понравилась девушка во время сечения, но оказывалась непреклонною, ее секли чаще, да все
больнее, пока не покорялась. Конечно, это были исключительныые и довольно редкие случаи; но были.
Но такие случаи не препятствовали девушке выйти замуж: она считалась жертвой насилия” (Киркор А.
Живописная Россия... С. 280).
519
“как казавшийся виновным в насильственном лишении девства многих девок своих и в постоянном с
ними прелюбодеянии с принуждением их к тому наказаниями розгами и плетьми” (НГАБ у Горадні, ф. 1,
воп. 5, спр. 1310, арк. 42. 1851 г. [Пра згвалтаваньні сялянскіх дзяўчат панамі. 1851 г.]).
520
Шейн П. Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 90.
521
«Даже о подневольной любви у нас говорили, главным образом, по отношению не к панам, а к
“панятам”, т.е. властной дворне, вроде экономов, войтов, тиунов. Паны, разумеется, были не безгрешны
<...> Но открытых насилий, гаремов в панских палатах, как об этом так часто повествуется и в
беллетристике, и в воспоминаниях великорусских, можно положительно утверждать, в Беларуси не
157
аб’ектамі сэксуальных дамаганьняў станавіліся неабароненыя жанчыны,
звычайна бабылкі ці ўдовы: «Да Сінепупава (камандзір казацкага аддзелу ў
часе задушэньня паўстаньня 1863 г. — С.Т.) сталі вадзіць “у наночкі”
русакосую дзяўчыну-сірату Верку. Гэтак яна і зьнікла кудысьці разам з
аддзелам <...> Шэраговых казакоў абслугоўвалі бабылка Полька-тоўстая і
Юлька-Марынішка, дачка бабылкі Марыны. Па маці яе звалі таму, што бацька
быў невядомы»
522
.
Пасьля скасаваньня прыгону гаварыць пра сэксуальны ўціск з боку двара
ўжо не даводзіцца. Беларуская вёска нейкі час па-ранейшаму захоўвала
строгія норавы. Сьвятар Валкоўскі пісаў пра сваіх прыхаджанаў: “Прыклады
нецнатлівасьці пад апекай бацькоўскай хаты вельмі рэдкія, большай
вольнасьцю вызначаецца жыцьцё тых, хто на службе, асабліва ў польскіх
паноў і шляхты. Дзяўчынай, якая страціла нявіннасьць, усе пагарджаюць — і
суседзі, і асабліва родныя. Замуж для яе ўжо назаўсёды немагчымы”
523
.
Сьцьверджаньне сьвятара Валкоўскага, што дзяўчаты, якія страцілі
цнатлівасьць, ня мелі надзеі на замуства, зьяўляецца ўсё ж перабольшаньнем.
Сьвятар прызнаваў, што “выпадкі нараджэньня няшлюбных дзяцей калі й
бываюць, дык усё ж рэдка”
524
. М.Улашчык адзначаў: «Сяляне надзвычай
непрыязна ставіліся да пазашлюбных дзяцей, жыцьцё якіх было гэткае ж
гаротнае, як і доля іхных мацярок. Гэтых дзяцей звалі байструкамі і
байстручкамі, а часам самасейкамі (таксама як і “незаконна” выведзеных
куранятак)»
525
. Матэрыялы мэтрычных кніг і рэвіскіх сказак (“ревизских
сказок”) сьведчаць, што пазашлюбныя дзеці мелі шанец стварыць сям’ю і
ўласную гаспадарку. М.Улашчык апісвае цікавы выпадак з жыцьця суседняй
вёскі Грычын. Калі адна дзяўчына нарадзіла там пазашлюбнае дзіця і бацька
выгнаў яе з хаты, дык аднавяскоўцы за ноч (так патрабаваў закон) паставілі
для бядачкі хатку, дзе яна змагла прытуліцца
526
. Шлюбы ў сялянскім
асяродзьдзі пераважна адбываліся з згоды маладых: “Хлопец ці дзяўчына
выбіралі сабе пару пераважна па асабістых сымпатыях. Бацькі, уважаючы на
багацьце жаніха або нявесты, спрабавалі ўплываць на дзяцей, але вырашала
справу ўсё ж сама моладзь”
527
. І.Карскі нават прыводзіць прыклад, калі жаніхі
перад самым вянчаньнем прынялі намер абмяняцца нявестамі, якія таксама
встречалось. По крайней мере, никто этого не отмечает в мемуарной литературе и мне не приходилось об
этом слышать, хотя в моих исследованиях народной жизни я интересовался этим вопросом в разных
местах. Мои сведения на этот счет можно формулировать так: водили девиц “у наночкі” к паничам,
соблазняли паничи “покоевок”, бывали постояные “аманткі” у холостых или вдовых панов, но этот сорт
выбирался из шляхцянок: крепостные для этой роли не годились» (Богданович А. Мои воспоминания //
Неман. 1984. № 5. С. 34).
522
«К Синепупову стали водить “у наночкі” русокосую девицу-сироту Верку. Так она и исчезла куда-то
вместе с отрядом <...> Рядовых казаков обслуживали бобылка Полька-тоустая и Юлька-Марынишка,
дочка бобылки Марины. Па матери ее звали потому, что отец был неизвестен» (Богданович А. Мои
воспоминания // Неман. 1984. № 5. С. 55).
523
“Примеры нецеломудрия под покровом родительского дома очень редки, большей вольностью
отличается жизнь тех, кои состоят на службе, особенно у польских панов и шляхты. Девушка, лишившая
себя целомудрия, находится в большом презрении, как у соседей, так особеннно у своих родных.
Замужество для нея раз и навсегда делается невозможным” (Wołkowski A. Historyczny oraz statystyczny
opis... S. 74).
524
“случаи незаконорождений если и бывают, то все же редко” (Wołkowski A. Historyczny oraz
statystyczny opis... S. 60).
525
Улашчык М. Выбранае... С. 64.
526
Улашчык М. Выбранае... С. 64–65.
527
Улашчык М. Выбранае... С. 63.
158
на гэта пагадзіліся. Тым самым ён падкрэсьліваў нязначнасьць пачуцьцёвага
боку ў выбары шлюбнага партнэра
528
. Але такі выпадак, напэўна, выглядаў
ужо анэкдатычна ў тагачасным сялянскім асяродзьдзі. Сама моладзь таксама
ставілася да выбару спадарожніка жыцьця вельмі паважна. Матэрыяльны
статус, а не асабістыя пачуцьці патэнцыйных жаніха й нявесты, граў тут
першасную ролю.
У вясковым жыцьці існавала вялікая колькасьць баек і прыслоўяў
фрывольнага зьместу. Найбольш папулярныя яны былі сярод падлеткаў.
А.Багдановіч успамінаў, што ў вясковай школе «старшынёнак Хведар
Папкоў... ведаў на памяць усе непрыстойныя прыпеўкі (а іх мноства хадзіла і
ў мястэчку, і ў вёсках) і... рабіў нагэтулькі цынічныя штукі... Нават жах бярэ,
калі згадаеш, якую брыдоту заносіў гэты распусьнік у душы падлеткаў, у тым
ліку і маю, і колькі трэба было высілкаў, каб гэтую поскудзь выплеваць і
выскрабці. Гэта было ў школе. А ўжо што гаварылі і рабілі начлежнікі? На
шчасьце, калі ў нас і былі коні, я ня езьдзіў на начлег. Я адзначаю такія
брыдкія факты, бо гэта звычайная атмасфэра, у якой гадаваліся беларускія
сялянскія дзеці. Багата яны ў дзяцінстве глыталі, “як жаба гразі”, гэтай гідоты,
але далёка ня ўсе былі цынічныя. Нямала было тых, да каго гэты бруд не
прыліпаў»
529
. Грабінскі таксама ўспамінаў пра суседзкага хлопца Вінцука, які
паходзіў з хворай на праказу сям’і: “Вінцук меў толькі часткова ад’едзены нос і
таксама характэрныя зьмены на твары. Быў ён адменны характарам ад
сястры, ня дбаў пра малітву, а любіў парнаграфічныя песенькі й выказы.
Дзеля таго, што ў яго хаце не было малодшых хлапцоў, Вінцук пас з намі валы,
i мы вучыліся ад яго ўрачыншчанскае пахабшчыны”
530
. Менавіта начны
выпас коней або валоў фармаваў таварыскія групы вясковых хлопцаў і
зьяўляўся важным этапам сацыялізацыі сялянскага дзіцяці: «Валапасы мелі
вырабленую традыцыю, i падлетак, уваходзячы ў групу як малодшы сябра,
адбываў свайго роду “навіцыят”: калі старэйшыя гулялі ў якую-небудзь
гульню, ён пераймаў валы ад шкоды, фактычна заставаўся пастухом за
старэйшых. <...> Валапасы мелі кары за непаслухмянасьць або
непадпарадкаваньне рэгулам... Адна з такіх караў была “рашотка“
(рашоткаю звалася вязьніца пры воласьці). У валапасаў рашоткаю быў
невялікі далок <ямка>, у якi клалі засуджанага, накрывалі сьвітаю й накачвалі
кругом на сьвіту вялікіх камянёў. Малы хлапец ня мог адтуль выбрацца й
ляжаў пару гадзін, аж старэйшыя зьлітуюцца. Па-за грамадзкаю школаю
валапасы былі для падлетка прафэсiйнаю школаю. Ён вучыўся там, як вязаць
вузлы, віць пугу й вяроўкі, плесьці пляцёнку з жытняе саломы й шыць
капялюш, рабіць дудку зь вярбы й ялаўцовы пішчык да дудкі — як у клярнэта;
таксама вучыўся пекчы на полі бульбу й гарох, распазнаваць добрыя й благія
528
Шейн П. Материалы для изучения... Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 95.
529
«старшиненок Федор Попков... знал наперечет все пахабные частушки (а их уйма ходила и в
местечке, и по деревням) и... проделывал невероятно циничные штуки... Даже жуть берет, как
вспомнишь, какую вонючую грязь вносил этот безобразник в души подростков, в том числе и мою, и
сколько надо было усилий, чтобы эту пакость выплевать и выскоблить. Это было в школе. А что
говорилось и делалось на пасцбішчах и в ночном за лошадьми? По счастью — когда у нас и были
лошади, я не издил на ночлеги, т.е. в ночное. Я отмечаю этого рода грязные факты, так как это обычная
атмосфэра, в которой вырастали белорусские крестьянские дети. Много они в детстве глотали, “як жаба
гразі”, этой мерзости, но далеко не все были циничны. Немало было таких, к которым эта грязь не
приставала» (Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1984. № 7. С. 49).
530
Грабінскі Б. Сакольшчына – Горадня – Вільня... С. 190.
159
грыбы й бэткі <грыбы>; там разьвіваў фізычную спраўнасьць і спаборнасьць,
гуляючы ўва ўсякія гульні; там жа вучыўся курыць табаку. Былі валапасы
таксама літаратурнаю школаю: там хлапцы вучыліся песьняў і прыказак,
нават такіх, якіх ані ўдома не вучылі, ані ў ніякіх кантычках ня знойдзеш»
531
.
Напачатку парушэньне маральных нормаў сярод моладзі ў вёсцы
стрымлівалася суворымі пакараньнямі. Гэтакія пакараньні былі самымі
жорсткімі ў школьным жыцьці. Напрыклад, Вацлаў Ластоўскі ўзгадваў: “За
два гады бытнасьці маей у Пагашчанскай школе былі ўсяго тры выпадкі
біцьця расьцягнутых на лаве вучняў, і ўсяго адзін толькі раз біцьцё было
сапраўды сур’ёзнае, бо вінаватаму ўсыпалі да 50 лазовых сьцебакоў па голым
целе. Каралі хлопца гадоў 16 за прыставаньне да дзяўчат у часе пярорвы, у
цемных сенях, у прысутнасьці бацькі вінаватага і зь яго згоды, а такжа ў
прысутнасьці пакрыўджанай”
532
. А.Багдановіч таксама пісаў, што найбольш
жорсткае фізычнае пакараньне вучню ў народнай навучальні на яго памяці
прызначыў сьвятар за запіску парнаграфічнага зьместу, якую хлопец-
пераростак напісаў адной вучаніцы
533
. І да Першай сусьветнай вайны вёска
ўсё яшчэ баранілася такімі жорсткімі пакараньнямі перад сэксуальным
разьняволеньнем моладзі. Затое ў горадзе сялянскія хлопцы траплялі ў зусім
іншую атмасфэру. А.Багдановіч так апісвае свае ўражаньні ад рабочага
асяродзьдзя дэпо Лібава-Роменскай чыгункі ў Менску: «Норавы работнікаў
былі мне не даспадобы. Размовы былі вульгарныя і цынічныя. Я ведаў, што
пасьля “спрысак” (калектыўных выпівак. — С.Т.) шмат хто накіроўваўся
натоўпам да “Новага будынку”, дзе “каханьне” прадавалася па 50 кап. і 1 руб.
Вёска гэтага “каханьня” баялася, як агню, і ставілася да яго зь нейкім
містычным страхам: там “пранцамі” заражаюцца. У беларускай вёсцы
сыфілісу надта баяліся...»
534
Праз кантакты паміж вёскай і горадам у
сялянскае асяродзьдзе ўсё болей актыўна пранікалі якраз найгоршыя ўзоры
гарадзкой культуры. Паводле А.Багдановіча, першы хлопец зь ягонага
мястэчка, які выбіўся ў навуку (паступіў у Горы-Горацкую земляробчую
навучальню), прывёз менавіта такія узоры дадому пад час канікулаў. “Прывёз
ён з сабою тоўсты сшытак песьняў і рамансаў, нечуваных у Халопенічах, у
тым ліку парнаграфічнага зьместу (пераважна пародый на рамансы Пушкіна,
Лермантава ды іншых), і непрыстойных вершаў, якія прыпісвалі Баркову...
Уся гэтая поскудзь і гнюсата, панаскрабаная ў вайсковых ды іншых
канцылярыях, зьвезеная ў Горкі з усіх канцоў, праз пасярэдніцтва Хведара
трапіла і ў Халопенічы... Горай за ўсё, што менавіта гэтая літаратура
прыбіральняў выклікала найбольшую цікавасьць”
535
.
531
Грабінскі Б. Сакольшчына – Горадня – Вільня... С. 188.
532
Ластоўскі В. Выбраныя творы / Уклад. Я.Янушкевіча. Мінск: “Беларускі кнігазбор”, 1997. С. 177.
533
Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1994. № 7. С. 33.
534
«Нравы рабочих мне пришлись не по душе. Разговоры были грубыми и циничными. Я знал, что после
“сприсок” многие отправлялись толпой на “Новое строение”, где продавалась любовь по таксам 50 коп. и
1 руб. Деревня этой любви боялась, как огня, и относилась к ней с каким-то мистическим страхом: там
“францами” заражаются. В белорусской деревне сифилиса смертельно боялись...» (Богданович А. Мои
воспоминания // Неман. 1994. № 8. С. 101).
535
“Привез он с собою объемистую тетрадь песен и романсов, не слыханных в Холопеничах, в том числе
немало порнографического содержания (большей частию пародий на романсы Пушкина, Лермонтова и
других), и грязных стихотворений, которые приписывались Баркову... Вся эта грязь и нечисть,
наскобленная в воинских и иных канцеляриях, свезенная в Горки со всех концов, чрез посредство
Федора проникла и в Холопеничи... Хуже всего то, что именно эта литература отхожих мест возбуждала
наибольший интерес” (Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1994. № 8. С. 127).
160
Такім чынам, працэсы распаду традыцыйных узораў і нормаў паводзін у
разгляданы пэрыяд набывалі ў беларускай вёсцы ўсё большую сілу. Яскравай
праявай гэтага быў, напрыклад, пераход сялянаў ад самаробнай вопраткі да
фабрычнай. Нікіфароўскі адзначаў: “У новым ладзе жыцьця адзежа, абуцьце і
прыборы амаль зьнікаюць нават у глухіх мясьцінах”, а таму, як адзначае
этнограф, перад вачыма назіральніка паўстае цяпер сялянскі “стракаты, а ня
белы натоўп”
536
. Сьвятар А.Валкоўскі пісаў пра сваіх прыхаджанаў: «У
вонкавым побыце сяляне нашай мясцовасьці вылучаюцца вялікай чысьцінёю,
ахайнасьцю і нават некаторым форсам. У гэтым нельга ня бачыць уплыву на
іх суседняй Польшчы і польскага шляхоцтва <...> У сьвяты ж адзежа —
пераважна з крамных матэрый, модна пашытая <...> Жанчыны на свае чапкі
ды хвартушкі трацяць літаральна ўсе грошы, што маюць ад продажу яек
(бабскі даход) ... “няма таму чэсьці, хто не прыбярэцца ў царкву”, — кажа наш
народ»
537
. Гэтыя навіны выклікалі незадаволенасьць старэйшага пакаленьня,
якое ўсьведамляла сябе захавальнікам традыцыі. Сьвятар Дзем’яновіч пісаў
пра “дакоры бабулек моладзі, што тыя носяць хусты, а не наміткі”
538
. Але на
гэтыя папрокі маладыя ўжо мала зважалі. Вёска ўсё больш ахвотна
адкрывалася вонкаваму сьвету, які выглядаў для яе цікавым і прывабным.
Б.Грабінскі ўспамінаў пра свайго дзеда: «Калі ў вёсцы паказваўся хто-небудзь
адзеты па-мястоваму, ён стараўся запрасіць на пачастунак. І ня мела
розьніцы, ці то быў ксёндз, ці каморнiк, ці аб’езчык, ці нават “цыцылісты”
(сацыяліст. — С.Т.) зь Беластоку, ставіў самавар, даваў на стол што меў
найлепшае: копчаную ялаўцом шынку ці кілбасу, сыр, мёд, канфітуры»
539
.
Паступова зьнікалі зь вясковага жыцьця векавыя абрады і рытуалы, якія
прызнаваліся забабонамі. М.Улашчык піша: «Ці ня зь першых гадоў гісторыі
Віцкаўшчыны такія звычаі былі прызнаны забабонамі, якія, магчыма, і могуць
існаваць у каго-небудзь накшталт “мужыкоў” з суседняга Грычына, але толькі
не ў асьвечаных віцкаўцаў. Песьні ў Віцкаўшчыне наагул не шанавалі, а што
да каравая, дык яго на вясельлі замяніў куплены ў Мінску торт»
540
. Адбываліся
зьмены і ў сямейных узаемадачыненьнях. Зноў жа зьвернемся да ўспамінаў
М.Улашчыка: “За 34 гады гісторыі вёскі ў дачыненьнях дзяцей і бацькоў, як і ў
іншых жыцьцёвых сфэрах, адбыліся вялікія зьмены. У першыя дзесяцігодзьдзі
маці і асабліва бацькі вучылі сваіх дзяцей папругай, дубцом, а часам і бізуном.
У ХХ ст. неслух таксама мог зарабіць поўху і пакаштаваць бізуна, але формы
гэтага выхаваньня былі ўжо значна мякчэйшыя”
541
. І ўсё ж страх перад
новымі зьявамі часамі выяўляў сябе самым дзіўным чынам. А.Багдановіч
успамінаў, што калі праводзілі ў яго мясцовасьці тэлеграфную лінію, дык
сяляне патрабавалі, каб яе працягнулі далей ад вёскі: «Іхную просьбу
536
Никифоровский Н.Я. Очерки простонародного житья-бытья В Витебской Белооуссии и описание
предметов обиходности. Витебск, 1895. С. 53.
537
«Во внешнем быту крестьяне нашей местности отличаются большой чистотой, опрятностью и даже
некоторым щегольством. В этом нельзя не видеть влияния на них соседней Польши и польского
шляхетцтва <...> В праздники же большей частью одежа из крамных материй, сшитая по моде <...>
Женщины, буквально, на свои чепки да фартушки тратят все деньги, выручаемые от продажи яиц
(бабский доход) ... “не честь тому, кто не разоденется в церковь” говорит наш народ» (Wołkowski A.
Historyczny oraz statystyczny opis... S. 62, 64).
538
“упреки старушек молодежи, что та носит платки, а не намитки” (Шейн П. Материалы для изучения...
Т. 2. Санкт-Петербург, 1902. С. 368).
539
Грабінскі Б. Сакольшчына – Горадня – Вільня... С. 182.
540
Улашчык М. Выбранае... С. 64.
541
Улашчык М. Выбранае... С. 62.