Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ

Подождите немного. Документ загружается.

121

па вёсках ніколі не гавораць казаньняў, а наадварот дазваляюць праваслаўным

з царквы кіравацца проста ў касьцёл і слухаць там казаньні, якія ксёндз-

прапагандыст прамаўляе ім у беларускай гаворцы. Гэта асабліва прыкметна

там, дзе ўбогая царква стаіць побач з касьцёлам цудоўнай архітэктуры і дзе

жыхары, якія вызнаюць цяпер праваслаўе, былі некалі вуніятамі. Пры кожным

панскім доме, на ўсіх раздарожжах... на межах палеткаў стаяць крыжы рознай

велічыні, абвешаныя ручнікамі, і статуі сьвятых...»

389

Атрымаўшы гэтае

паведамленьне, генэрал-губэрнатар адразу настойліва парэкамэндаваў

магілеўскаму архіэпіскапу Яўсевію зрабіць захады, каб прыходзкія сьвятары

мелі “неаслабны нагляд” за сялянамі, і тыя “не хадзілі слухаць казаньні ў

каталіцкія касьцёлы”.

Дзяржаўныя ўлады зьвярнуліся да менскага праваслаўнага эпіскапа

Міхаіла Галубовіча з пытаньнем пра магчымасьць выкарыстаньня беларускай

мовы ў касьцёле. Ягонае стаўленьне да ўвядзеньня беларускай мовы ў

каталіцкае набажэнства было скрайне адмоўным:

«У склад Беларусі ўваходзяць губэрні Віцебская, Магілеўская, частка

Віленскай, Менская і Гарадзенская. У дзьвюх першых заўважныя падгаворкі,

менавіта: на ўскраінах, сумежных з нутранымі губэрнямі, простанародная

гаворка набліжаецца да расійскай. У Менскай губэрні ў частцы Рэчыцкага

павету і ў Мазырскім гавораць “паўмаларасійскай”, а ў Пінскім — палескай,

г.зн. грубай “маларасійскай” гаворкай, у Гарадзенскай губэрні ў паветах

Берасьцейскім, Кобрыньскім, Пружанскім і Бельскім гавораць “па-

маларасійску”, у Гарадзенскім па рацэ Нёман — па-летувіску, у Сакольскім і

Беластоцкім паветах пасяленцы-мазуры гавораць польскім жаргонам. Якой

гаворцы аддаць перавагу ў перакладзе казаньня пры гэтакай іх

разнастайнасьці? Выбар цяжка зрабіць і таму, што той, хто размаўляе “па-

маларасійску”, ня церпіць беларускай мовы і наадварот. Беларуская мова

неапрацаваная, на ёй нельга выказаць абстрактных думак, яе гучаньне вельмі

непрыемнае, навошта ж уздымаць яе да літаратурнай гаворкі, калі цьвёрдай

лініяй ураду павінна быць усталяваньне і пашырэньне расійскай мовы і калі

гэтаму спрыяюць адчыненыя народныя царкоўныя і гарадзкія навучальні.

Дый цяпер просты народ няблага разумее расійскую мову. Да таго ж у

беларускую мову цягам прыгону ўвайшло шмат польскіх слоў і зваротаў. Хто ж

запэўніць, што ксяндзы ня будуць карыстацца гэтым, каб падтрымаць хоць

цень польскай мовы <...> Я пратэставаў супраць выданьня былым апекуном

кн. Шырынскім-Шыхматавым на беларускай мове кнігі для чытаньня ў

народных навучальнях і цяпер пратэстую супраць пераводу на яе каталіцкага

казаньня. Меркаваць пра тое, што ў просьбе пераводу казаньня на беларускую

389

«Много обычаев и обрядов католических, привитых к русскому народу за время унии, и до сих пор в

употреблении. Например: при встрече крестьяне вместо “здравствуй, Бог помощь” говорят: “нех бендзе

похваленый Изус Христус”. Обряды православной религии исполняются не согласно уставов вселенских

соборов: попы бреют бороды, стригутся, крестный ход совершается как во время унии, колокола

повешены на коромыслах и самый благовест производится не так, как звонят в России. Священники по

деревням никогда не говорят проповедей, а напротив допускают православный народ, по выходе из

церкви, отправляться в костел и слушать казание (проповедь), которое ксендз пропагандист говорит им

на белорусском наречии. Это в особенности заметно там, где убогая церковь стоит рядом с великолепной

архитектуры костелом и где жители, исповедывающие теперь православие, были некогда униатами. У

каждого господского дома, на каждом перекрестке проезжих дорог, ... при разделении полей, стоят

кресты разных величин, обвешанные полотенцами, и статуи святых...» (Цыт. па: Долбилов М.

Полонофобия и русификация Северо-Западного края (1860-е гг.): метаморфозы стереотипов //

http://mion.sgu.ru/empires/docs/dolbilov-rusifikacija.doc.).

122

мову прысутнічаюць таемныя намеры каталіцкага духавенства, ёсьць

гістарычныя падставы, я маю на ўвазе езуітаў. Пасяліўшыся тут, яны

папярэдне вывучалі простанародную мову і гэтым спакушалі

праваслаўных»

390

Такім чынам, этнічны беларус з паходжаньня і былы вуніят Міхаіл

Галубовіч рашуча выказаўся супраць выкарыстаньня беларускай мовы ў

каталіцкім касьцёле. Выглядае так, што галоўнай прычынай зьяўляўся страх

перад магчымым “соблазнением” ксяндзамі праваслаўных прыхаджанаў. З

гэтае ж прычыны праваслаўнае духавенства ўпарта працівілася й

выкарыстаньню расійскай мовы ў касьцёле. Цікава, што свой асабісты

дзёньнік Міхаіл Галубовіч пісаў на польскай мове

391

. Ідэю ж выкарыстаньня

беларускай мовы ў каталіцкім набажэнстве не падтрымаў ніводны

праваслаўны эпіскап “Заходняга краю”

392

У сьнежні 1869 г. Аляксандар ІІ дазволіў прыхаджанам “іншаверных

цэркваў... якія лічаць роднай мовай “рускую”, у той ці іншай яе гаворцы...

слухаць на расійскай мове казаньне і тыя часткі набажэнства, якія

адбываюцца не на лацінскай”

393

. Ад гэтага часу пачалося прымусовае

ўвядзеньне расійскай літаратурнай мовы ў каталіцкі касьцёл на беларускіх

землях. Асабліва актыўна яна праводзілася на Меншчыне і была падтрымана

нават часткаю парафіяльнага духавенства. Адзін з найбольш заўзятых

прыхільнікаў расійскай мовы ў касьцёле канонік Фердынанд Сенчыкоўскі

напачатку, дарэчы, ужываў у сваіх казаньнях беларускую мову, але потым

перайшоў на расійскую

394

. Але ў заходнебеларускіх землях расійскія ўлады

390

“В состав Белоруссии входят губернии Витебская, Могилевская, часть Виленской, Минская и

Гарадзенская. В двух первых замечаются поднаречия, именно: на окраинах смежных с внутренними

губерниями простонародный говор приближается к Русскому. В Минской губернии в части Речицкого

уезда и в Мозырском говорят полумалороссийским, а в Пинском — полесским, т.е. грубым

малороссийским наречием, в Гарадзенской губернии в уездах Брестском, Кобринском, Пружанском и

Бельском говорят по малороссийски, в Гарадзенском по-над рекою Неманом по литовски, в Сокольском

и Белостоцком уездах поселенцы мазуры говорят польским жаргоном. При таком разнообразии наречий,

которому дать преимущество для перевода на оный проповеди? Выбор трудно сделать и потому, что

говорящие по малороссийски не терпят белорусского языка и наоборот. Белорусский язык не обработан,

на нем невозможно выразить отвлеченных мыслей, евфония его весьма неприятна, зачем же его ставить

на подмостки литературного наречия, когда неуклонною целью правительства должно быть обобщение

чисто русского языка, и когда к тому способствуют открытые народные церковные и городские

училища. Да и теперь простой народ достаточно понимает русский язык. К тому же в Белорусский язык

в продолжение крепостного состояния вкралось много польских слов и оборотов. Кто ж поручиться, что

ксендзы не будут пользоваться этим для поддержания хотя тени польского языка <...> Я протестовал

противу печатания бывшим попечителем кн. Ширинским-Шихматовым на Белорусском языке книги для

чтения в народных училищах и теперь протестую противу перевода на оный латино-католической

проповеди. Заподозривать домогательство латинского духовенства о переводе проповеди на

Белорусский язык я имею исторические основания, именно иезуиты. Они, поселившись здесь,

предварительно изучали простонародный язык и на нем соблазняли православных”

(Миловидов A.

Распоряжение и переписка графа М.Н.Муравьева относительно римско-католического духовенства в

Северо-Западном крае. Вильно, 1910. С.12).

391

Дыярыюш з ХІХ стагоддзя: Дзённікі М.Галубовіча як гіст. крыніца / Падр. Язэп Янушкевіч. Менск,

2003. 350 с.

392

Сталюнас Д. Может ли католик быть русским... С. 577.

393

“иноверных церквей... которые считают родным языком русский, в том или другом его наречии...

слушать на русском языке проповедь и те части богослужения, которые совершаются не на латинском”

(НГАБ у Горадні, ф.1, воп. 27, спр. 1770, арк. 9. [Пра ўвядзеньне расійскай мовы ў рымска-каталіцкае

набажэнства. 1869 г.]).

394

Пра дзейнасьць Ф.Сенчыкоўскага гл. падрабязьней: Смалянчук А.Ф. Паміж краёвасцю і

нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864–1917 г. Гродна: ГрДУ, 2001. С.

68–72.

123

паводзілі сябе ў гэтым пытаньні нашмат асьцярожней. Напрыклад,

гарадзенскі губэрнатар на запыт віленскага генэрал-губэрнатара ў 1876 г.

адказваў, што ў яго губэрні казаньні ў касьцёлах праводзяцца толькі на

польскай мове

395

. Дый у цэнтральнай Беларусі акцыя па “обрусению” касьцёлу

не прынесла ўраду асаблівых посьпехаў. Нават беларускамоўныя

непісьменныя сяляне зацята адмаўляліся пераходзіць на расійскую мову ў

дачыненьнях зь сьвятарамі і былі гатовыя цярпець за гэта пакуты (Табл. 15).

Табліца 15

Канфэсійная структура беларускамоўнага насельніцтва губэрняў у 1897

г.

Губэрня

Канфэсія

Разам

праваслаўныя

каталікі

юдэі

лютэране

стараверы

іншыя

Віленская 366 310

522

58,5

209

0,02

0,0

0,17

0,1

891

100

Гарадзенска

я 490 211

69,5

213

30,3

398

0,06

124

0,0

2 126

0,02

563

0,0

705

100

Віцебская 685 159

86,9

82 995

10,5

0,01

213

0,0

2,55

0,0

788

100

Менская

483

258

90,8

148

292

0,02

175

0,0

1 820

0,05

353

0,0

633

091

100

Магілеўская

359

97,8

27 323

216

0,02

0,0

0,2

0,0

389

782

100

Смаленская 100 518

99,7

6 218

0,22

0,00

7 1

0,0

01 12

0,012

0,0

10075

100

Разам па

ўсіх

губэрнях

4 484 7

81,4

994 42

1 20

0,02

634

0,0

1 25 5

0,46

2 66

0,0

48 5 509

177

100

Крыніцы: Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897

г. Вып ІV, тетр.3, табл. XIV; Вып.V, тетр.3, табл. XIV; Вып. ХІ, табл. XIV; Вып

ХХІІ, табл. XIV; Вып. ХХІІІ, табл. XIV; Вып. XL. Табл. XIV.

Як уплывала палітычная сытуацыя ў Беларусі ў другой палове ХІХ ст. на

дачыненьні паміж звычайнымі вернікамі розных канфэсій. Этнограф Мікалай

Нікіфароўскі пісаў пра сялянаў Віцебшчыны канца ХІХ ст: “Непісьменны

правінцыйны люд таго часу, дарэчы блізкага да часу вуніі, ня надта

акрэсьліваў розьніцу паміж праваслаўнымі і каталіцкімі абразамі, а набываў

тыя зь іх, якія ўражвалі яскравасьцю фарбаў, аздабленьнем ды былі

даступныя паводле кошту. Таму ў бажніцы праваслаўнага побач, напрыклад, з

абразом сьв. Міколы, нярэдка можна было ўбачыць абраз каталіцкага сьвятога

ў папскай тыяры з адназьмейным жазлом... Усё гэта шанавалі аднолькава...

як можа шанаваць шчырая хрысьціянская душа”

396

. Паводле зьвестак

А.Ф.Лісоўскай, сяляне Віцебскага павету “адрозьненьня паміж руськай і

паньскай верай, здаецца, ніякага не прызнаюць, а з аднолькавым пачуцьцём

ходзяць як у царкву, так і ў касьцёл, гэта значыць з поўнай абыякавасьцю.

395

НГАБ у Горадні, ф.1, воп. 27, спр. 1770, арк. 157.

396

“Неграмотный захолустный простолюдин воспоминаемого времени кстати, близкий к временам унии,

не клал строгого различия между православными и католическими иконами, а приобретал те из них,

которые разили яркостью красок, орнаментировкой, да бывали доступны по цене. Поэтому в божнице

православного простолюдина рядом, например с иконою св. Николая нетрудно было встретить икону

католического святого в папской пиаре с однозмийным жезлом... Все это чтилось безразлично... как

может чтить чисто христианская душа” (Очерки простонародного житья-бытья в Витебской Белоруссии

и описание предметов обиходности. Сост. Н.Я.Никифоровский, Витебск, 1895. С. 234–235).

124

Але палякаў ня любяць, бо уяўленьнем пра паляка ёсьць ўяўленьне пра пана,

абшарніка і прыгон”

397

Вацлаў Ластоўскі ўзгадваў, што ў яго роднай вёсцы Стары Пагост на

Дзісеншчыне яшчэ ў 1890-х гадох «кабеты хрысьціліся і маліліся па-польску,

страшэнна ламанай польшчынай, прыкладам: “Вымя войца і Сына і Духа

сюнтога. Аман”, “Войча наш уторсесты на небі свясся менне тваё пры

крулестві маім...” і г.д. Гэтаксама адпявалі нябожчыкаў польскімі псальмамі з

польскіх кантычак. Мужчыны хрысьціліся й маліліся ня менш ламанай

славяншчынай, прыкладам: “Воччу жэсы на небясі дасьціся мя тваё, здароўе

маё” і т.д.»

398

. Фр.Сяліцкі, спасылаючыся на ўспаміны настаўніка таемнай

польскай школкі Пятра Кратовіча, таксама сьцьвярджаў, што праваслаўная

люднасьць на памежжы Вілейскага і Барысаўскага паветаў нават пасьля 1905

г. на пахаваньнях і пад час рэлігійных сьвятаў сьпявала набожныя польскія

песьні. У вёсцы Крывічы гэты звычай існаваў сярод праваслаўных сялян і ў

міжваенны час

399

Сьвятар Аляксей Валкоўскі зь Беласточчыны пісаў у царкоўным летапісе:

“Асабліва шкодны ўплыў на вернікаў Чарнянскай царквы маюць касьцёлы

Долабаўскі і Рудзкі — і сваім суседзтвам зь ёю, і тым, што менавіта да гэтых

касьцёлаў ходзяць каталікі зь вёсак Чарнянскага прыходу. Гэты ўплыў больш

за ўсё выяўляецца ў трыманьні пастоў і сьвятаў каталіцкага абраду, а таксама

ў нашэньні шкаплераў, ружанцаў і карункаў, у выкарыстаньні польскіх

малітоўнікаў і абразоў, у перавазе польскага элемэнту ў гутарковай мове <...>

Ускраіне прыходу, дзе праваслаўныя зьмяшаныя напалову з каталікамі, не

чужое каталіцтва... Нярэдка замест праваслаўных сьвятаў яны адзначаюць

каталіцкія”

400

. А.Валкоўскі падкрэсьліваў вялікую павагу да кнігі сярод сваіх

прыхаджанаў: “Малітоўнік можна знайсьці ў кожнай хаце, нярэдка ўбачыш і

часаслоў, псалтыр і Біблію. У вялікім ужытку сярод вернікаў таксама польскія

малітоўнікі. Нам даводзілася сустракаць Біблію на польскай мове”

401

. Праўда,

сьвятар адзначаў, што мяшаных шлюбаў паміж каталікамі й праваслаўнымі ў

яго прыходзе вельмі мала: “Ад мяшаных шлюбаў тры сям’і. Тут варта

патлумачыць, што зь невялікім выняткам праваслаўныя бяруць шлюб з

праваслаўнымі, а каталікі — з каталікамі, хоць рэлігійнае варожасьці паміж

праваслаўнымі і каталікамі ў простым народзе не заўважна... Бываюць

397

“различия между руськой и паньской верой, кажется, никакого не признают, а с одинаковым

чувством ходят как в церковь, так и в костел, т.е. с полным равнодушием. Но поляков не любят, так как

с представлением о поляке является представление о пане, помещике и пригоне” (Шейн П. Материалы

для изучения... С. 21).

398

Ластоўскі В. Выбраныя творы / Уклад. Я.Янушкевіча. Мінск: Беларускі кнігазбор, 1997. С. 175.

399

Sielicki F. Region dołhinowo-budslawsko-krzywicki na dawnej Wileńszczyźnie. Kronika historyczna.

Warszawa-Wrocław: PWN, 1989. S. 95.

400

“Особенно вредное влияние на прихожан Чарнянской церкви имеют костелы Долобовский и Рудский,

как по своей близости и соседству с приходом, так и потому, что к этим именно костелам принадлежат

прихожанами католики, живущие в деревнях Чарнянского прихода. Это влияние более всего

обнаруживается в соблюдении постов и праздников по католическому обряду, а также в ношении

шкаплеров, рожанцев и коронок, в употреблении польских молитвенников и икон, в преобладании

польского элемэнта в разговорной речи <...> Окраина прихода, где православные памешаны наполовину

с католиками, не чужда католицизма... Они частенько вместо православных праздников празднуют

католические” (Wołkowski A. Historyczny oraz statystyczny opis cerkwi i parafii w Czarnej Cierkiewnej.

Czarna-Cierkeiwna-Bielsk-Podlaski, 1994. S. 19–21, 60).

401

“Молитвослов можно найти в каждом доме, нередкость встретить и часослов, псалтирь и Библию.

Польские молитвенники тоже в большом употреблении по домам прихожан. Нам встречалось встретить

Библию на польском языке” (Wołkowski A. Historyczny oraz statystyczny opis cerkwi i parafii... S. 76).

125

прыклады наведваньня каталікамі праваслаўных храмаў”

402

. Яшчэ айцец

Валкоўскі сьцьвярджаў, што ровень рэлігійнасьці тамтэйшага праваслаўнага

насельніцтва быў вышэйшым, чым сярод каталікоў: “Што да праваслаўных,

дык яны вызначаюцца большай рэлігійнасьцю (наведваюць царкву,

трымаюць пасты)”

403

Нягледзячы на працэс сэкулярызацыі, царква і касьцёл па-ранейшаму

моцна ўплывалі на жыцьцё сялян і выконвалі ролю важнага мадэрнізацыйнага

чыньніка. У папярэднім параграфе мы ўжо адзначалі вялікую ролю сьвятароў,

асабліва рымска-каталіцкіх, у пашырэньні асьветы сярод сялянаў. Нярэдка

пры вясковых храмах ствараліся бібліятэкі. А.Валкоўскі пісаў, што ў 1890 г. ім

была “арганізаваная бібліятэка для народнага чытаньня”

404

. Сьвятар таксама

часта выконваў ролю дарадцы і судзьдзі. Зноў зьвернемся да запісаў

А.Валкоўскага: “Зьвяртаецца народ і да суду сьвятара, асабліва ў справах, так

бы мовіць, штодзённых, маральнага характару. Жанчыны амаль заўсёды

перадусім зьвяртаюцца да суду сьвятара”

405

. Па-ранейшаму важным кірункам

дзейнасьці сьвятароў заставалася барацьба з паганскімі звычаямі, якая,

аднак, вялася зь пераменным посьпехам

406

Як вынікае з папярэдняга падразьдзелу, каталіцкае вясковае насельніцтва

мела больш высокі ровень асьветы. Дадзеныя дэмаграфічнай статыстыкі

таксама розьняцца паміж каталіцкім і праваслаўным насельніцтвам. Так,

інфармацыя за 1850 г. сьведчыць, што для каталікоў характэрныя больш

нізкія паказьнікі нараджальнасьці й сьмяротнасьці. Сярод праваслаўных

жыхароў Гарадзенскай губэрні нараджальнасьць дасягала 46 ‰,

сьмяротнасьць — 36, а натуральны прырост — 10 ‰, сярод каталіцкага

насельніцтва — адпаведна 40, 32 і блізу 8 ‰. У сельскай мясцовасьці

Гарадзенскага павету ў асяродзьдзі праваслаўнага насельніцтва

нараджальнасьць за 1850 г. склала 48,9 ‰, сьмяротнасьць — 36,7,

натуральны прырост — 12 ‰, сярод каталікоў — адпаведна 39,6, 27,6 і 12

‰

407

. Гэтыя адрозьненьні захаваліся і ў далейшым. Безумоўна, тут трэба

ўлічваць той факт, што на дэмаграфічныя паказьнікі каталіцкага

насельніцтва ўплываў даволі істотны працэнт шляхты. І ўсё ж можна

меркаваць, што ўзоры паводзінаў шляхты, у тым ліку і ў сямейным жыцьці,

маглі хутчэй засвойвацца сялянамі каталіцкага веравызнаньня, якія з гэтай

шляхтай часта сустракаліся ў касьцёле.

Цікавым уяўляецца пытаньне, ці ўплываў рэлігійны фактар на гаспадарчае

жыцьцё сялянаў? На падставе архіўных матэрыялаў мы ня можам

сьцьвярджаць, што існавалі нейкія заўважныя розьніцы ў гаспадарчым

402

“Смешанных браков три семейства. В объяснение последнего нужно сказать, что за немногим

исключением большей частью православные вступают в брак с православными, а католики — с

католиками, хотя религиозной вражды между православными и католиками в простом народе не

заметно... Бывают примеры иногда посещения католиками православных храмов” (Wołkowski A.

Historyczny oraz statystyczny opis cerkwi i parafii... S. 66).

403

“Что же касается православных, то они отличаются большей религиозностью (посещают церковь,

соблюдают посты)” (Wołkowski A. Historyczny oraz statystyczny opis cerkwi i parafii... S. 68).

404

Wołkowski A. Historyczny oraz statystyczny opis cerkwi i parafii... S. 76.

405

“Обращается народ и к суду священника, особенно в делах, так сказать повседневных, имеющих

нравственный характер. Женщины почти всегда прежде всего обращаются к суду священника”

(Wołkowski A. Historyczny oraz statystyczny opis cerkwi i parafii... S. 66).

406

Wołkowski A. Historyczny oraz statystyczny opis cerkwi i parafii... S. 68.

407

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 28, спр. 346, арк. 42. [Зьвесткі пра канфэсійны склад насельніцтва

Гарадзенскай губэрні за 1850 г.].

126

становішчы паміж праваслаўнымі вяскоўцамі і каталікамі. Акрэсьленае

пытаньне вельмі складанае для дасьледваньня. У якасьці крытэру можна

ўзяць ацэнку сялянскіх гаспадарак падатковымі інспэктарамі за 1909 г. У

гэтых матэрыялах зьвесткі пра каталікоў і праваслаўных падаваліся асобна. Іх

аналіз не дазваляе гаварыць пра наяўнасьць істотных адрозьненьняў.

Напрыклад, у Лашанскай, Скідзельскай, Валпянскай, Азёрскай валасьцях

Гарадзенскага павету трохі вышэйшым быў сярэдні паказьнік ацэнкі

гаспадарак праваслаўных сялян, а ў Верцялішкаўскай, Горніцкай,

Крынкаўскай, Індурскай, Мастоўскай, Каменскай — сялян-каталікоў

408

. Але

трэба адзначыць, што ацэнка гаспадаркі ўлічвала найперш кошт зямлі,

надзеленай сялянам у часе рэформы, а не асабісты вынік эканамічнай

дзейнасьці гаспадароў. Працэс драбленьня зямельных надзелаў таксама

праходзіў практычна аднолькава сярод сялянаў абедзьвюх канфэсій.

Пэўныя адрозьненьні паміж праваслаўнымі і каталікамі можна знайсьці і ў

іншых сфэрах сацыяльнага жыцьця. Паводле дадзеных Гарадзенскай судовай

палаты за 1880 г., 28 % асуджаных за розныя крымінальныя злачынствы ў

губэрні складалі праваслаўныя, а 40,5 % — каталікі. Напрыклад, амаль 58 %

тых, хто быў пакараны за выступленьні супраць парадку кіраваньня, складалі

каталікі, а 39 % — праваслаўныя. Злачынстваў супраць асобы на долю

каталікоў прыходзілася 74 %, а на долю праваслаўных — толькі 12 %. Праўда,

статыстыка ня ўлічвала станавую прыналежнасьць асуджаных, таму мы ня

маем аналягічных зьвестак, якія датычаць асобна сялянаў.

Паказальна тое, што большасьць каталіцкага парафіяльнага духавенства на

пачатку ХХ ст. паходзіла ўжо зь сялянаў. Напрыклад, сярод навучэнцаў

Віленскай каталіцкай сэмінарыі ў 1912 г. 122 належалі да сялянскага стану,

28 паходзілі зь мяшчанаў і 24 — з шляхты

409

. Ва ўмовах Расійскай імпэрыі,

калі каталікоў не дапускалі ў дзяржаўныя настаўніцкія сэмінарыі і на

чыноўніцкія пасады, кар’ера сьвятара ўяўлялася амаль адзінай рэальнай

магчымасьцю сацыяльнага посьпеху для жыхароў каталіцкай беларускай

вёскі. Натуральна, што ксяндзы сялянскага паходжаньня дасканала ведалі

вясковае жыцьцё, праблемы сялян і іх мэнтальнасьць. Таму сяляне-каталікі ў

канцы ХІХ і на пачатку ХХ ст. у большасьці вельмі шанавалі сваіх пробашчаў і

даволі строга трымаліся рэлігійных абрадаў. Б.Грабінскі, напрыклад, узгадваў:

“Запушчане пасьцілі вельмі строга, нават малым дзецям не давалі ў посьце

[нiчога] з малаком, хіба даставалі дзецям за нейкую аплату дыспэнсiю ад

сьвятара”

410

Праваслаўныя вясковыя сьвятары ў Беларусі менш уплывалі на сваіх

вернікаў. Тут, на нашу думку, адыгрывалі сваю ролю такія фактары, як

карпаратыўная замкнёнасьць (большасьць праваслаўных сьвятароў пераймала

занятак сваіх бацькоў і дзядоў, а прыток выхадцаў зь іншых станаў

грамадзтва быў у цэлым нязначны), кансэрватызм сыстэмы духоўнай

адукацыі, неабходнасьць утрымліваць звычайна вельмі вялікія сем’і. Мясцовая

ж дзяржаўная ўлада трактавала праваслаўнае прыходзкае духавенства як

складовы элемэнт урадавага апарату, што простыя вернікі добра разумелі. У

408

НГАБ у Горадні, ф. 17, воп. 1, спр. 340 б. [Ведамасьці пра склад насельніцтва Гарадзенскай губэрні

паводле нацыянальнай прыналежнасьці і ацэнка нерухомай маёмасьці за 1909 г.].

409

Беларускія рэлігійныя дзеячы ХХ ст. / Уклад. Юрась Гарбінскі. Мн.-Мюн.: Беларускі кнігазбор. 1999.

С. 487–491.

410

Грабінскі Б. Сакольшчына – Горадня – Вільня... С. 391.

127

выніку дзеяньня ўсіх гэтых чыньнікаў у асяродзьдзі праваслаўнага сялянства ў

канцы ХІХ – на пачатку ХХ ст. пачала складвацца даволі парадаксальная

сытуацыя. З аднаго боку, шматлікія звычаі і абрады паганскага паходжаньня

й фальклёр захаваліся ў праваслаўнай вёсцы лепш, чым у каталіцкай. З

другога, разам з захаваньнем гэтых архаічных элемэнтаў традыцыйнай

культуры сярод вяскоўцаў, асабліва моладзі, усё больш пашыраліся

скептыцызм і непрыхаваная іронія да сьвятароў і рэлігійных абрадаў, а шмат

якія выказваньні, зафіксаваныя назіральнікамі, ужо выразна знаходзіліся на

мяжы атэізму. Іван Карскі прыводзіць характэрнае для сялян Гарадзеншчыны

выказваньне пра сваіх сьвятароў, якія спрабавалі ў казаньнях паправіць іх

маральнасьць: “Што ён крычыць, лаяцца, каб гарэлкі не піць? А сам пье, як

шавец... Нехай ён крычыць! Хто яго баіцца? ... ён за гэта грошы бярэ, каб

крычаў”

411

. Падобныя факты фіксавалі этнографы, урадавыя чыноўнікі,

літаратары. Мэмуарыст М.Паўлікоўскі пісаў пра сялянаў Меншчыны:

“Малодшае пакаленьне захоўвае да праваслаўнага кліру абыякавасьць,

афарбаваную гумарам <...> З часам размовы з палясоўшчыкамі і

браканьерамі ўмацавалі ўва мне перакананьне, што беларускі селянін

вальнадумец, скептык, бо — агностык”

412

. Праваслаўны сьвятар з

Кобрынскага павету пісаў у “Литовские епархиальные ведомости”: “Праводзіць

набажэнства ў зусім пустой царкве нават у вялікія сьвяты — звычайная

справа, а бачыць сваіх парафіянаў усіх разам сьвятару за цэлы год ніколі не

выпадае”

413

. Прычынамі такой адмоўнай зьявы гэты сьвятар бачыў

“...кірмашы, габраяў, валасное кіраўніцтва і валасныя суды, якія адбываюцца

заўсёды ўначы”

414

. Да таго ж, гэтыя валасныя суды, як ён адзначыў, амаль

заўсёды завяршаліся масавай выпіўкай. Можна сьцьвярджаць, што ў

праваслаўнай вёсцы роля сьвятароў як мадэрнізацыйнага чыньніка была

менш заўважнай і істотнай, чым у беларускай каталіцкай вёсцы.

Дасьледваць рэлігійнае жыцьцё беларускай вёскі на мікрароўні ў

разгледжаны пэрыяд вельмі складана. Гэта, па сутнасьці, магчыма толькі пры

наяўнасьці такіх крыніцаў, як успаміны або дзёньнікі сучасьнікаў, царкоўныя

летапісы мясцовых вясковых сьвятароў. На падставе ўрадавых дакумэнтаў

рэканструяваць рэлігійнае жыцьцё нейкага асобнага мікрарэгіёну практычна

немагчыма. Датычна Скідзельскай воласьці намі выяўлена некалькі

дакумэнтаў, якія могуць пацьвердзіць нашыя меркаваньні. Праявай палітыкі

расійскіх уладаў, скіраванай на ўзвышэньне праваслаўя, сталася спроба

пабудаваць ў 1860-х гадох у мястэчку Скідзель мураваную праваслаўную

царкву замест ранейшай драўлянай. У сакавіку 1865 г. эпіскап Ігнаці

зьвярнуўся ў губэрнскае праўленьне з прашэньнем, у якім пісаў, што

прыходзкая драўляная царква ў Скідзелі вельмі незьмяшчальная для

шматлюднага прыходу на 5000 зь лішкам душ, а таму мястэчку, празь якое

паблізу царквы праходзіць з Горадні паштовы шлях у Ліду, Наваградак і

Ваўкавыск, патрабуецца больш вялікі і прыгожы мураваны храм на тым жа

відным месцы, дзе цяпер стаіць драўляная зь нізкім гонтавым дахам

411

Шейн П. Материалы для изучения ... С. 91–92.

412

Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową... S. 194.

413

“Совершать богослужение в совершенно пустой церкви даже в великие праздники нередкость здесь,

а полностью видеть прихожан своих в церкви священнику никогда в году не случается” (Литовские

епархиальные ведомости. 1891. № 25–26. С. 202).

414

Литовские епархиальные ведомости. 1891. № 30–31. С. 203.

128

нетрывалая царква. Таму эпіскап настойваў, каб 4 тыс. рублёў, выдзеленых

уладамі на пабудову царквы ў Цяцерах, перадаць Скідзельскаму благачыньню.

У сваю чаргу ўладальнік маёнтку Скідзель князь Чацьвярцінскі 10 красавіка

1865 г. зьвярнуўся ў гарадзенскае праўленьне з такім лістом: «Пасьля

працяглых няўродаў, гадоў дзесяць таму, былым маім сялянам як

прыхаджанам Скідзельскай царквы трэба было перабудаваць яе. Пакутуючы

ад “голаду” і харчуючыся хлебам, які купляўся за мой кошт, яны не былі ў

стане панесьці выдаткі для гэтай работы, на што я ў палёгку сялянам

ахвяраваў з уласных грошай 550 рублёў серабром. Рамонт зроблены быў

старанна, узьняты ўвесь будынак, пакладзены падрубы з трывалага

матэрыялу, пастаўлены новыя кроквы і дах накрыты нанава... Царква

прыведзена была б у добры стан і прастаяла б доўгі час. Але калі праект

узьвядзеньня новай мураванай царквы пастаўлены і не адменены, так што

мая нарада ня можа мець места, то з сваяго боку я рады ахвяраваць на гэты

прадмет падрыхтаваны мною драўляны матэрыял, які ляжыць пры царкве, і,

акрамя таго, грошай 200 руб.» Гарадзенскі губэрнатар зьвярнуўся 25 траўня

1865 г. да генэрал-губэрнатара Мураўёва з просьбай задаволіць хадатайніцтва

эпіскапа. Праект храму на 800 прыхаджанаў быў распрацаваны архітэктарам

Ціхвінскім і пададзены ў губэрнскае праўленьне 3 лістапада 1867 г. Для

патрэбаў будаўніцтва архітэктар Міхаэліс спраектаваў каля Скідзеля цагельны

завод. 200 рублёў на яго было выдзелена ўрадам з кантрыбуцыйных сумаў,

накладзеных на абшарнікаў-каталікоў. А ў жніўні 1865 г. прыхаджане

скідзельскай царквы на загад уладаў сабралі 127 рублёў на набыцьцё звону “в

память об усмирении” паўстаньня 1863 г. Аднак праект пабудовы новага

храму так і ня быў рэалізаваны з прычыны яго высокага кошту. Паўплывала і

тое, што ў Скідзелі не было каталіцкага касьцёлу, а таму адсутнічаў матыў

супрацьпастаўленьня. Пазьней князь Чацьвярцінскі збудаваў каля свайго

палаца мураваную каталіцкую капліцу ў нэагатычным стылі. Дарэчы, гэтая

пабудова сьведчыла пра канчатковы ідэалягічны разрыў дзедзіча з сваімі

сялянамі. Раней Чацьвярцінскія маліліся ў местачковай вуніяцкай царкве і

нават хавалі там сваіх памерлых. Цяпер дыстанцыя паміж княскім родам і

вакольнымі сялянамі яшчэ болей павялічылася.

Можна таксама меркаваць, што ў другой палове ХІХ ст. зьніжэньне

рэлігійнасьці назіралася і сярод сялянаў Скідзельскай воласьці. Пра гэта

сьведчаць факты крадзяжоў царкоўных рэчаў. За такое злачынства быў

асуджаны местачковец Мікалай Грэцкі, які, праўда, хутчэй за ўсё быў

каталіком. А ў 1896 г. за крадзеж царкоўных рэчаў быў асуджаны на 6 гадоў

катаргі і адпраўлены на далёкі Сахалін жыхар вёскі Стральцы Скідзельскай

воласьці Іван Кізевіч. Літоўская духоўная кансысторыя ў 1899 г. нават

скасавала яго шлюб па просьбе жонкі, каб тая магла зноў выйсьці замуж

415

Несумнеўна, сутыкненьне расійскіх і польскіх асыміляцыйных уплываў

адбілася і на дачыненьнях паміж праваслаўным і каталіцкім сялянствам,

прынёсшы ў другой палове ХІХ – на пачатку ХХ ст. пэўную адчужанасьць.

Аднак адкрытай варожасьці ў гэтых дачыненьнях не было. Гісторыкам не

вядома пра больш-менш сур’ёзныя канфлікты на рэлігійнай глебе паміж

беларускімі сялянамі праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня. Такія

415

НГАБ у Горадні, ф. 2, воп. 10, спр. 7, арк.1. [Пра высылку на катаргу Івана Кізевіча за крадзеж

царкоўных рэчаў. 1896–1899].

129

канфлікты калі й здараліся, дык звычайна правакаваліся ўладамі. Напрыклад,

калі ў мястэчку Зэльва Ваўкавыскага павету Гарадзенскай губэрні ўлады

перадалі будынак былога касьцёлу праваслаўным, дык справа дайшла да

сутычак паміж вернікамі і паліцыяй, якія скончыліся людзкімі ахвярамі

416

Па-ранейшаму даволі часта сустракаліся ў вясковым асяродзьдзі і

мяшаныя шлюбы паміж каталікамі й праваслаўнымі, нягледзячы на

нэгатыўнае стаўленьне да гэтага сьвятароў, асабліва каталіцкіх, бо дзеці ад

мяшаных шлюбаў абавязкова павінны былі хрысьціцца ў праваслаўе. Аднак

дакладнай статыстыкі наконт гэтага няма. Безумоўна, сустракаліся праявы

рэлігійнага фанатызму і ксэнафобіі. Напрыклад, Міхал Федароўскі запісаў

выказваньні сялян-каталікоў з Сакольскага павету: “Наша вера лепшая, бо ў

нас у касьцёле на арганах граюць і сьпяваюць разам, у нас на абразох белыя

асобы, а ў царкве мурзатыя”

417

. Часам у судох разглядаліся справы пра абразу

праваслаўя сялянамі-каталікамі. Але гэта здаралася вельмі рэдка. Сяляне

праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньняў адчувалі сваю прыналежнасьць

да аднае этнічнае супольнасьці, адзінства традыцыйнай культуры і

мэнталітэту. Абшарнік і вядомы дзяяч так званага краёвага кірунку Міхал

Ромер пісаў у 1913 г. у сваім дзёньніку: “У гэтым краі, у Белай Русі, дзіўна

перамяшаліся Усход і Захад. Гэта адбілася на пачуцьцёвым успрыманьні

народа і знайшло свой выраз у характары мясцовай культуры. Белая Русь —

гэта памежжа Заходняй Эўропы і Візантыйскага Сьвету. Гэтыя два

цывілізацыйныя тыпы, дзьве гістарычныя культуры, супрацьлеглыя, як два

полюсы, на гэтай зямлі ў душы народа існуюць у поўнай згодзе.

Цывілізацыйны падзел найбольш выразна адчуваецца ў рэлігіі — ва

ўсходнім праваслаўі і заходнім каталіцызьме. Абодва веравызнаньні існуюць

побач, а народная маса, не зьвяртаючы ўвагі на рэлігійную прыналежнасьць

асобы, аднолькава прымае і адну, і другую. Сьвяты і іншыя ўрачыстасьці

праваслаўнай царквы зьбіраюць у пэўныя дні і ў пэўных месцах усё

насельніцтва. Зьбіраюцца ў тым ліку засьцянковая, ваколічная і фальварковая

дробная шляхта. Тое самае адбываецца і на каталіцкія сьвяты, якія

прывабліваюць праваслаўнае насельніцтва нават з далёкіх вёсак. Тым самым

людзі захоўваюць традыцыі і інстынктыўна дэманструюць адзінства культуры

і веры, фармальна падзеленай на два сьветы, на два веравызнаньні”

418

Зьмены ў сацыяльным жыцьці і раскладаньне

традыцыйных каштоўнасьцяў

Прыход у традыцыйную вёску прамысловых тавараў і новых тэхналёгій,

пашырэньне асьветы і ўзрастаньне сацыяльнай мабільнасьці немінуча

павінны былі ўплываць і на сыстэму каштоўнасьцяў і нормаў паводзін

вясковых жыхароў. Гэтыя ўплывы, як сьцьвярджае Ф.Знанецкі, прычыняліся

416

Наша Ніва. 1907. № 2.

417

“Nasza wiera lepsza, bo u nas piękniej u kasciele, na arganach grajuć i spiewajuć razam; u nas na

abrazach bielyje asoby, a u cerkwi murzatyje” (Fedеrowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T. 1. Kraków,

1897. S. 236).

418

Цыт. па: Смалянчук А.Дзённік Міхала Ромера як крыніца па гісторыі Беларусі пачатку ХХ ст. //

Беларускі гістарычны агляд. Т. 5. Сш. 1 (8). 1998. С. 111.

130

да раскладаньня традыцыйных дачыненьняў і пэўнай дэзарганізацыі

сацыяльнага жыцьця сялянства

419

. Ці датычыць ягоная тэза беларускай вёскі?

Паспрабуем акрэсьліць асноўныя тэндэнцыі ў яе грамадзкім разьвіцьці пасьля

скасаваньня прыгоннага права. Вельмі важным сталася тое, што істотна

зьмянілася роля панскага двара, які разам з царквой, карчмой і местачковым

рынкам быў вузлавым цэнтрам лякальнай камунікацыі сялянскай

супольнасьці. У ХІХ ст. двор становіцца і мадэрнізацыйным чыньнікам, бо тут

вяскоўцы часам наведвалі школу і засвойвалі пісьмо, знаёміліся з новымі

прыладамі і тэхналёгіямі працы, з новымі формамі побытавай культуры.

Землеўладальнікі, прынамсі некаторыя, маглі дазволіць сабе экспэрымэнты зь

сельскагаспадарчымі машынамі і новымі спосабамі вядзеньня земляробства.

Таму навіны спачатку зьяўляліся ў панскіх маёнтках, а затым паволі

прыжываліся і ў сялянскіх гаспадарках. Менавіта панскі двор уцягваў сялян у

надлякальныя рынкавыя сувязі, якія, праўда, зусім мала ўлічвалі гаспадарчыя

інтарэсы самых вяскоўцаў. Зрэшты, адной з істотных асаблівасьцяў

традыцыйнага аграрнага грамадзтва зьяўляецца перамяшчэньне

матэрыяльных дабротаў і паслугаў фактычна ў адным кірунку — ад вёскі да

гораду (горад можна тут разумець і ў больш шырокім сэнсе: як вонкавы ў

дачыненьні да сялянскай супольнасьці сьвет, які ўлучае і надлякальную

шляхоцкую супольнасьць). Прасьцей кажучы, сяляне шмат аддавалі, амаль

нічога не атрымліваючы наўзамен. Безумоўна, такое сьцьверджаньне ёсьць

пэўным спрашчэньнем складанай рэчаіснасьці. Але самыя сяляне менавіта так

звычайна і разумелі характар узаемадачыненьняў вёскі й двара. Зразумела,

што такі аднабаковы рух забясьпечваўся найперш фізычным прымусам. Пра

гэта разважаў Адам Багдановіч: «Што было рухавіком, духоўным цэмэнтам

гэтага прыгоннага гаспадараньня, у якім здаўна працавалі мае прадзеды?

Права пакараньня. Яно было фактычна нічым не абмежаванае. Абшарнік

глядзеў на прыгонных, як на сваіх “падданых”, гэта значыць уяўляў сябе

іхным уладаром. Ягоная ўлада пераходзіла на камісараў, аканомаў, войтаў,

падвойтаў і г.д. Кожны зь іх меў права біць падначаленага (даць па зубох,

пляснуць па твары, сьцебануць пугаю): гэта была завядзёнка, якой ніхто не

адмаўляў і не аспрэчваў. Але гэта дробязі, пра якія не гавораць. Галоўнае —

лозы, розгі, а ў асобных выпадках — бізуны. Хто гэтым распараджаўся?

Аканом, войт і падвойты ў дачыненьні да “прыгонных”, галоўным чынам войт.

Паводле дакладаў “дазорцаў”: з агрэхамі араў, дрэнна паскародзіў, мала

зрабіў, высока жала, малыя снапы вязала ды іншае — войт загадваў: даць

яму, гіцлю ці лайдаку, або ёй — такой ды гэтакай, дваццатку: гэта была

хадавая норма <...> У асобных выпадках справа даходзіла да 200 лозаў і

болей, гэта значыць лупцавалі “душы паслухаючы”, то бок колькі вытрывае, да

непрытомнасьці»

420

. Прычым Багдановіч слушна заўважыў, што сыстэма

419

William I.Thomas, Florian Znaniecki. Chłop polski w Europie i Ameryce... S. 9.

420

«Что было движущей силой, духовным цементом этого крепостного хозяйствования, в котором

работали мои предки с незапамятных времен? Право наказания. Оно было в сущности ничем не

ограниченным. Помещик смотрел на крепостных, как на своих “подданых”, т.е. мнил себя их

властелином. Его власть переходила на комиссаров, экономов, войтов, подвойтов и т.д. Каждый

старший имел право бить младшего (зуботычины, оплеухи, стеганье нагайкой): это был общий обычай,

никем не отрицаемый и не оспариваемый. Но это пустяки, о которых не разговаривают. А главное —

лозы, розги, а в исключительных случаях — плети. Кто этим распоряжался? Эконом, войт и подвойты в

отношении “пригонщиков”, главным образом, войт. По докладам “дозорцев”: с огрехами пахал, плохо

взборонил, мало сработал, высоко жала, малые снопы вязала и прочее — войт распоряжался: дай ему,

Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст

Подождите немного. Документ загружается.