Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст
Подождите немного. Документ загружается.
191
Міньск, Магілёў, Вільня й шмат мястэчкаў і вёсак...”
669
. Для Мацея Бурачка
прос тая мова ўжо зьяўляецца найвышэйшай каштоўнасьцю: “...наша мова
для нас сьвятая, бо яна нам ад Бога даная...”. Багушэвіч заклікае сялянаў
берагчы сваю родную мову, “каб ня ўмерлі”.
Калі ж прыкласьці да разьвіцьця беларускага нацыянальнага руху схему
М.Гроха, дык фаза нацыянальнай агітацыі па-сапраўднаму разгортваецца на
пачатку ХХ ст., а калі дакладней, то з выхаду газэты “Наша Доля”, а затым
“Наша Ніва”. Асабліва вялікую ролю адыгрывала “Наша Ніва”, якая
друкавалася накладам некалькі тысяч паасобнікаў адначасова кірылічным і
лацінскім шрыфтамі. Паводле падлікаў самых выдаўцоў “Нашай Нівы”, за
першыя тры гады існаваньня газэта атрымала 906 лістоў з розных куткоў
Беларусі. У 1910 г. “Наша Ніва” надрукавала 666 карэспандэнцый з 321
населенага пункту. Безумоўна, гэтыя лічбы выглядаюць даволі сьціпла на фоне
размаху нацыянальных рухаў, напрыклад, летувісаў і ўкраінцаў. Але
беларуская саматоеснасьць усё ж пашыралася ў асяродзьдзі інтэлігенцыі
сялянскага паходжаньня і рабілася ўсё больш істотным фактарам культурнага
і палітычнага жыцьця краіны. Галоўным спажыўцом беларускага друку
зьяўляюцца народныя настаўнікі. Паводле дадзеных перапісу 1897 г., 8469
чалавек з інтэлігенцыі Беларусі назвалі роднай мовай беларускую. У
дзяржаўнай адміністрацыі, судох і паліцыі яны складалі 32,1 % (3553 асобы),
сярод праўнікаў — 10 % (105), сярод настаўнікаў — 20,9 % (3502), сярод
літаратараў, мастакоў і вучоных — блізу 8 % (105)
670
. Калі ж вылучыць зь ліку
інтэлігенцыі службоўцаў адміністрацыйных і судовых установаў (матэрыялы
перапісу пераконваюць, што беларускую мову прызнавалі роднай амаль
выключна службоўцы самага нізкага зьвяна дзяржаўнай адміністрацыі), дык
атрымаем лік прыблізна 5 тысяч беларускамоўных інтэлігентаў, што складала
менш за 0,1 % усёй беларускамоўнай супольнасьці. Прычым сярод гэтай
сацыяльнай групы блізу 70 % складалі настаўнікі.
Менавіта народныя настаўнікі былі праваднікамі беларускай нацыянальнай
агітацыі сярод шырокіх пластоў сялянскага насельніцтва. Пра ўласную спробу
правядзеньня такой агітацыі сярод каталіцкага насельніцтва на Сакольшчыне
ў перадваенныя гады распавядаў невядомы аўтар на старонках газэты
“Беларускі звон” у 1921 г. Паводле словаў аўтара, калі ў 1912 г. ён першы раз
прыйшоў у клясу, то дзеці адразу запыталіся: “Ці вы паночку рускі ці паляк?
(мелася на ўвазе менавіта веравызнаньне настаўніка. — С.Т.)”. На што малады
настаўнік адказаў: “Я не рускі й не паляк, а вось такі самы, як і ўсе яны”.
Асаблівую цікавасьць выклікае аповяд аўтара артыкула пра тое, як ён пачаў
чытаць дзецям газэту “Наша Ніва”: «Дастаючы кожны тыдзень сьвежы нумар
“Нашае Нівы”, я ў суботнія дні ахвяроўваў адну гадзіну на тое, каб пачытаць
зь яе дзецям апавяданьні, байкі, жарты ... дзеці былі незвычайна зьдзіўленыя
тым, што й “простаю” (як яны разумелі) моваю друкуюцца газэты. Аб “Нашай
Ніве” ад дзяцей даведаліся бацькі й былі й такія зь іх, што на яе падпісаліся,
просячы, каб я выпісаў ім “нашу простую газэту, але лепей каб друкованую
польскімі літарамі”»
671
.
669
Багушэвіч Ф. Творы: Вершы, паэма, апавяданні, артыкулы, лісты / Уклад. Я.Янушкевіч. Мінск:
Мастацкая літаратура, 1991. С. 16.
670
Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową... S. 143.
671
Беларускі звон. № 14, 30 верасьня 1921 г.
192
Беларускі дзяяч міжваеннага часу Баляслаў Грабінскі ўспамінаў пра свайго
школьнага настаўніка: “Прозьвішча яго было Краўцэвіч; што цікава, быў ён
сьведамым беларусам. У другім аддзеле мелі мы двух праваслаўных і звалі іх
рускімі, калі ўсе іншыя каталікі былі польскімі. Аднойчы Краўцэвіч кажа нам:
– Вы ані рускія, ані польскія, а ўсе вы беларусы.
Гэта быў першы раз, калі я пачуў назоў беларусы. Быў я тады ў веку 9
гадоў і з кніжак ведаў пра Расію й пра Польшчу, але ніколі не чуў пра
Беларусь. Аднак жа застаўся мне ў памяці сказ настаўніка”
672
. У
мікрагістарычным дасьледваньні рэгіёну Карэньшчына В.Насевіча
прыведзены ўспаміны Адама Варлыгі (Язэпа Гладкага), што ў Кораньскай
школе ў 1906 г. працаваў Аляксей Жалейка, які распаўсюджваў сярод вучняў
“Нашу Ніву” і далучыў да беларускасьці мясцовых сялянскіх хлопцаў Казіміра і
Язэпа Гладкіх
673
.
І ўсё ж асобы зь беларускай нацыянальнай самаідэнтыфікацыяй складалі
меншасьць нават сярод вясковага настаўніцтва. Бальшыня праваслаўнай
інтэлігенцыі мела “заходнерускую” самасьведамасьць і была цалкам ляяльнай
да расійскай улады. Беларускі дзяяч і мовазнавец Язэп Лёсік так апісвае
ўласны шлях да беларускай самаідэнтыфікацыі і рэакцыю асяродзьдзя: «Я, як
і усе нашыя браты, лічу сябе “простым”, “тутэйшым чалавекам” з забранага
краю. У пачатковай школе я навучыўся расійскай мове, але мне брыдка было
гаварыць па-расійску дома, пры бацьку і матцы. На 16-м року аддалі мяня
бацькі ў вучыцельскую сэмінарыю, каб зрабіць зь мяне пана. Тут ужо я добра
вучыў расійскі “язык”, пачаў гаварыць на ём дома, з бацькамі, братамі і
сёстрамі, і думаў, што зрабіўся ўжо сапраўды “рускім”. Гэтак казалі мне мае
настаўнікі ў сэмінарыі, усе тыя падручнікі, па каторым я вучыўся, і ўсе тыя
начальныя асобы, што нас адукоўвалі.
Адзін адно раз у пачатковай школе здарылася мне кніга на нашай мове “Як
се маеш, дабрадзею?” і “Так жа сама”. Але той, чые гэта былі кніжкі, адабраў
іх у мяне ды схаваў недзе. Пэўна, баяўся вучыцеля.
У 1908 г. я дастаў ад выдавецтва “Загляне сонца і ў наша ваконца” вершы
Янкі Купалы і нашыя казкі. Тагды я меў вялікую радасьць чытаць гэтыя
кніжкі і радзіў сваім сябрам-вучыцелям чытаць іх, але дарэмна. Яны з
пагардай адварачваліся ад роднага слова...»
674
Таму беларуская нацыянальная агітацыя ў перадваенны час ахоплівала ў
цэлым невялікую частку сялянскага насельніцтва, прычым пераважна ў
заходніх і цэнтральных рэгіёнах Беларусі. Аляксандар Баршчэўскі так
падагульніў свае размовы з старэйшымі жыхарамі Беласточчыны пра той час:
«Амаль усе мае размоўцы старэйшага пакаленьня згодна падкрэсьлівалі, што
яны ў дзяцінстве і юнацтве ніколі не сутыкаліся ў школе ці царкве з
папулярызацыяй беларускага патрыятызму з боку настаўнікаў ці духоўных.
Наадварот, у школе, у царкве (не гаворачы ўжо аб рускай арміі) як настаўнікі,
так і духоўныя й афіцэры ўбівалі ім у галовы, што кожны праваслаўны — гэта
рускі, а Гарадзеншчына і ўся Беларусь — гэта спрадвечна руская зямля. Амаль
ніводзін з маіх размоўцаў аж да 1917 г. не сутыкнуўся зь якімі-небудзь
672
Грабінскі Б. Сакольшчына – Горадня – Вільня // ARCHE. № 5. 2000. С. 195.
673
Носевич В. Традиционная белорусская деревня в европейской перспективе. Минск: Тэхналогія, 2004.
С. 265.
674
Лёсік Я. Творы: Апавяданні. Казкі. Артыкулы / Уклад. А.Жынкіна. Мінск: Маст. Літ. 1994. С. 143.
193
інфармацыямі ці ідэямі, зьвязанымі зь беларускай дзяржаўнасьцю.
Выключэньнем было некалькі жыхароў вёскі Клейнікі Гайнаўскага павету,
якія гаварылі, што ў 1906 –1914 гг. сутыкнуліся з “Нашай Нівай”, якая пісала
пра беларускую нацыянальнасьць, як пра штосьці аддзельнае ад рускай
нацыі»
675
.
Каталіцкае вясковае насельніцтва на пачатку ХХ ст. у большасьці лічыла
сябе палякамі або людзьмі “польскай веры”. Польская самаідэнтыфікацыя
наймацней праяўлялася сярод былой шляхты, якая, аднак, вяла ўжо сялянскі
лад жыцьця: «Зазвычай гэтая шляхта была каталіцкага веравызнаньня і
называла сябе палякамі, хоць па-польску такія “палякі” ў лепшым выпадку
спрабавалі гаварыць толькі на сьвята, прычым са знацьцю і найперш з
ксяндзом <...> Зь няшляхціцамі яна не хаўрусавала, на гасьціны да іх не
хадзіла і раднілася толькі паміж сабой. Усіх няшляхціцаў, людзей
праваслаўнага веравызнаня, яна лічыла і называла мужыкамі»
676
. Палякамі
лічылі сябе і звычайныя сяляне-каталікі. Баляслаў Грабінскі ўспамінаў пра
свайго дзеда: “З усяго гэтага відаць, што за чалавек быў Мацей Станкевіч —
да касьцей чэсны й наіўны ды, на жаль, перакананы паляк. Палянізацыя ўсёй
час вялася праз каталіцкі касьцёл”
677
. Настаўнік Дубраўскай прыходзкай
навучальні ў Сакольскім павеце Міхал Чаквін пісаў кіраўніцтву Віленскай
навучальнай акругі, што мясцовыя сяляне, якія падалі хадайніцтва аб
выкладаньні Закону Божага па-польску, паведамілі яму аб патрабаваньні
ксяндзоў, каб сяляне ня толькі ў касьцёле, але і ў штодзённым сваім жыцьці
карысталіся польскай моваю
678
. Участковы школьны інспэктар Беластоцкага
павету таксама пісаў у 1908 г., што многія беларускамоўныя сяляне-каталікі з
1905 г. “ў гутарцы паміж сабой аддаюць перавагу ламанай... польскай
мове”
679
. Мэмуарыстка Марыя Чапская зь Меншчыны ўзгадвала пра
тамтэйшых сялян-каталікоў, для якіх яна арганізавала школку: «Бацькі нашых
вучняў вельмі дбалі пра польскую мову, хоць між сабою гаварылі па-беларуску
і ня мелі выразнае нацыянальнае сьведамасьці: на пытаньне, ці палякі яны,
адказвалі, што яны “тутэйшыя”, усьведамлялі сваю адметнасьць, але
каталіцтва і польскасьць былі панскія і гэта іх вабіла. “Нашае мовы нам
вучыцца ня трэба — мы ж яе ведаем!” — тлумачылі яны»
680
.
На пачатку ХХ ст. у каталіцкай вёсцы беларускую самасьведамасьць
пачынаюць пашыраць таксама асобныя каталіцкія сьвятары. Як мы ўжо
адзначалі, каталіцкі касьцёл у Беларусі вельмі моцна ўплываў на жыцьцё сваіх
парафіян-сялянаў, а ксёндз часта выконваў функцыі настаўніка, судзьдзі,
дарадцы ў самых розных жыцьцёвых справах. Аўтарытэт каталіцкага
духавенства на вёсцы звычайна быў нагэтулькі высокі, што нацыянальная
675
Баршчэўскі А. Малая і вялікая айчына ва ўспрыяцці беларусаў з Усходняй Беласточчыны //
Беларусь=Albaruthenika 6. Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнацыян., міжрэлігійн. і
міжкульт. ўзаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч.1. / Рэд. У.Конан і інш. Мінск: ННАЦ імя Ф.Скарыны,
1997. С. 298.
676
Улашчык М. Выбранае... С. 33.
677
Грабінскі Б. Сакольшчына – Горадня – Вільня... С. 183.
678
НГАБ у Горадні, ф.1, воп. 18, спр. 1099, арк. 13. Перапіска гарадзенскага губэрнатара зь віленскім
генэрал-губэрнатарам за 1906 г.
679
“предпочитают разговаривать между собою на ломаном... польском языке” (НГАБ у Горадні, ф.1, воп.
18, спр. 1097, арк. 206. [Перапіска гарадзенскага губэрнатара зь віленскім генэрал-губэрнатарам за
1906–1910 гг.]).
680
Цыт па: Вашкевіч Ю. Вобраз Беларусі і беларусаў у польскай мемуарнай літаратуры 1945–1991г. //
Беларускі гістарычны агляд. Т.6. Сш. 1–2 (10–11). 1999. С. 86.
194
агітацыя, не падтрыманая, а тым болей асуджаная мясцовым пробашчам,
практычна ня мела шанцаў на посьпех. Частка каталіцкіх сьвятароў на
пачатку ХХ ст. мела беларускую самасьведамасьць. Напрыклад, у 1904 г.
Віленскае рымска-каталіцкае біскупства на запыт да сьвятароў даць
інфармацыю пра сваю нацыянальную прыналежнасьць атрымала даволі шмат
адказаў з пацьверджаньнем прыналежнасьці да беларускай
нацыянальнасьці
681
. Пробашч Пяскоўскага касьцёлу Ваўкавыскага дэканату
А.Асьціловіч нават пісаў: “...маю гонар з пашанаю да вас паведаміць, што я
належу да крывіцкай народнасьці”
682
. Асабліва вялікую ролю адыгрывала
навучаньне народзінцаў Беларусі ў Пецярбургскай духоўнай акадэміі, зь якой
выйшлі дзясяткі нацыянальна сьведамых ксяндзоў-беларусаў: Францішак
Будзька, Адам Лісоўскі, Францішак Грынкевіч, Люцыян Хвецька, Уладзіслаў
Талочка, Ільдэфонс Бобіч, Фабіян Абрантовіч, Адам Станкевіч, Міхась
Пятроўскі, Вінцэнт Гадлеўскі, Антон Неманцэвіч, Андрэй Цікота ды інш.
683
Тут, як і ў выпадку зь беларускімі народнікамі-гоманаўцамі, меў значэньне
фактар адрыву ад радзімы, выхаду з-пад ціску польска-расійскага
ідэалягічнага процістаяньня. Таксама вельмі важным было тое, што ў
Пецярбурзе ксяндзы беларускага паходжаньня сустракаліся з нацыянальна
сьведамымі летувісамі, латышамі, немцамі, а гэта прымушала іх крытычна
ставіцца да аксіёмы тоеснасьці польскасьці з каталіцтвам. Асабліва вялікім
быў уплыў летувіскіх ксяндзоў на пашырэньне беларускай ідэнтычнасьці
сярод сялянаў-каталікоў. Адзін зь лідэраў “нашаніўскага” руху Антон Луцкевіч
пісаў: “Між іншым, вялікую паслугу беларускай справе аказваюць літоўскія
ксяндзы патрыёты, якія жывуць у беларускіх прыходах. Справа ў тым, што
віленскія эпіскапы-палякі, якія не спачуваюць літоўскаму нацыянальнаму
руху <...> імкнуцца сыстэматычна выдаляць зь літоўскіх прыходаў тых
ксяндзоў-літоўцаў, якія дзейсна працуюць над адраджэньнем свайго народу.
Тут, ня ведаючы беларускай мовы, яны міжволі доўгі час зьяўляліся
палянізатарамі беларусаў, бо ўжывалі ў стасунках з народам толькі польскую
мову. Цяпер жа, калі пачалося беларускае адраджэньне, літоўскія ксяндзы
зразумелі сваю адмоўную ролю і імкнуцца выправіць міжвольнае зло, якое на
працягу многіх гадоў рабілі беларусам. Цяпер яны зьяўляюцца рэўнаснымі
сейбітамі ў народзе нацыянальнай сьведамасьці, і за гэта ім вялікі дзякуй!”
684
Напрыклад, на Кораньшчыне агітатарам беларускасьці быў ксёндз Вацлаў
Пацэвіч — летувіс па паходжаньні. Ён першы пачаў пераконваць мясцовых
сялянаў, што яны беларусы. Гэты ксёндз таксама патрабаваў ад парафіянаў
гаварыць зь ім менавіта на простай мове і на гэтай мове маліцца Богу
685
.
У 1913 г. пачаў выходзіць тыднёвік “Biełarus. Tydniowaja katalickaja hazeta”,
скіраваны менавіта на беларускую каталіцкую вёску. Выдаўцы газэты
(рэдактарамі былі Антон Бычкоўскі і Баляслаў Пачопка) спрабавалі спалучыць
нацыянальныя і рэлігійныя ідэі. Вядомы беларускі дзяяч ксёндз В.Гадлеўскі
681
Трацяк Я. Беларускае духавенства ў першай палове ХХ ст. // Białoruskie Zeszyty Historyczne. 1999. №
12. С. 66.
682
“...имею честь почтительнейше донести, что я принадлежу к народности кривичской” (Цыт. па.
Трацяк Я. Беларускае духавенства... С. 66).
683
Трацяк Я. Беларускае духавенства... С. 67.
684
Цыт. па: А.Смалянчук. Антон Луцкевіч пра беларускае адраджэнне пачатку 20 ст. // Гістарычны
альманах. 1998. № 1. С. 72.
685
Носевич В. Традиционная белорусская деревня... С. 265.
195
ўзгадваў пра свайго бацьку: «Калі паўстаў беларускі рух, мой бацька прыльнуў
да яго шчыраю душою і стараўся пашыраць. Бывала, стане ў Поразаве перад
касьцёлам зь “Беларусам” у руках і чытае, а каля яго цэлая грамада людзей.
Слухаюць, дзівяцца з “простай” газэты, а бацька выказвае патрэбу
беларускага друку»
686
. Адзін з чытачоў беларускага выданьня “Chryscijanskaja
dumka” пазьней пісаў: “Беларуская нацыянальная сьведамасьць у нашай
воласьці стаіць хоць ня надта высока, але ўсё ж такі многа больш пашырана,
як у суседніх. Першыя зярняткі гэтай былі тут пасеяны яшчэ перад вайною,
прыблізна ад 1907 г., дзякуючы тутэйшаму пробашчу каталіцкаму сьв. п. кс.
Л. Кавэцкаму і сьв. п. кс. Гарасімовічу...”
687
І ўсё ж асобы зь беларускай нацыянальнай самасьведамасьцю сярод
каталіцкіх парафіяльных сьвятароў напярэдадні Першай сусьветнай вайны
складалі меншасьць. Паводле дадзеных мясцовай дзяржаўнай адміністрацыі
за 1911 г., з 118 ксяндзоў у Гарадзенскай губэрні толькі 31 (26 %) лічыў сябе
беларусам
688
. Сярод навучэнцаў Віленскай сэмінарыі за 1912 г. 119
задэкляравалі сябе палякамі, 34 летувісамі і 25 беларусамі
689
. Аднак
нацыянальна сьведамыя беларусы ўжо ўтваралі даволі арганізаваную сілу
сярод каталіцкіх сьвятароў, зь якой нельга было не лічыцца. Адзначым, што
сярод праваслаўных сьвятароў такой зьявы, як фармаваньне асяродку
нацыянальна сьведамых беларусаў, не назіралася. А.Луцкевіч так пісаў пра
праваслаўнае духавенства: “Што датычыцца духавенства, то праваслаўнае
настолькі цьвёрда трымаюць у сваіх руках чорнасоценныя ўладыкі, што
сьвятары, якія нават спачуваюць беларускаму адраджэньню, баяцца чым-
небудзь публічна выяўляць сваё спачуваньне. Да таго ж прыток маладых
сьвятароў, якія сталі сьведамымі беларусамі яшчэ ў часе навучаньня ў
сэмінарыях, вельмі слабы, таму што... усе яны імкнуцца ва унівэрсытэты”
690
.
Такім чынам, асяродкі беларускіх нацыяналістаў на пачатку ХХ ст.
фармуюцца найперш у дзьвюх сацыяльных групах беларускай вясковай
грамады — народным настаўніцтве і каталіцкім духавенстве. Яны стваралі
надлякальную камунікацыйную прастору беларускага нацыянальнага руху, а
іх узьдзеяньне на сялянскае насельніцтва было важным мадэрнізацыйным
чыньнікам, бо ўплывала на тутэйшую кансэрватыўную супольнасьць у кірунку
яе ідэалягізацыі і рацыяналізацыі. Аднак эфэктыўнасьць беларускай
нацыянальнай агітацыі была невысокай з тае прычыны, што ў рэчаіснасьці
адсутнічала хоць нейкая больш-менш значная беларуская гарадзкая (вонкавая
да вясковага сьвету) прастора. Веданьне беларускай мовы ня грала ніякай
ролі пры ўладкаваньні выхадцаў зь вёскі ў гарадзкім сьвеце, бо апошнія
проста губляліся ў іншамоўным асяродзьдзі. Адзінымі рэальна дзейнымі
інстытуцыямі сучаснага грамадзтва, якія стварылі беларускія нацыяналісты
на пачатку ХХ ст., зьяўляліся нешматлікія рэдакцыі беларускамоўных газэт і
выдавецкія суполкі. Але для звычайнага селяніна яны не існавалі ў расійска-
686
Трацяк Я. З жыцця і дзейнасці кс. В.Гадлеўскага: Аўтабіяграфічны нарыс // Гарадзенскія запісы.
Вып.І. Гародня, 1993. С. 130.
687
Трацяк Я. Беларускае духавенства... С. 68.
688
НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1745, арк. 1–25. [Статыстыка пра рымска-каталіцкія парафіі
Гарадзенскай губэрні за 1911–1912 гг.].
689
Беларускія рэлігійныя дзеячы ХХ ст. / Уклад. Ю.Гарбінскі. Мн.-Мюн.: Беларускі кнігазбор, 1999. С.
487–491.
690
Антон Луцкевіч пра беларускае адраджэнне... С. 70.
196
польска-габрайскамоўным гарадзкім сьвеце, дзе ён мусіў неяк уладкавацца.
Затое ўсялякі сацыяльны посьпех быў зьвязаны зь неабходнасьцю засваеньня
расійскай або польскай моваў, а часта таксама з дэкляраваньнем расійскага
ці польскага патрыятызму.
Апрача таго, нацыянальная самаідэнтыфікацыя не была адзіна магчымым
шляхам інтэграцыі выхадцаў з лякальнай вясковай супольнасьці ў структуры
сучаснага грамадзтва. Дзеячы сацыялістычных партый прапаноўвалі былым
сялянам найперш адчуць сваё адзінства з працоўнымі масамі ўсяго сьвету.
Такі спосаб мысьленьня быў даволі блізкі вяскоўцам, шмат хто зь іх яшчэ
нядаўна верыў, што ўсе мужыкі на зямлі размаўляюць на аднолькавай мове і
маюць адзіны стыль жыцьця. Клясавая ідэалёгія добра клалася на архаічныя
структуры сьветаўспрыманьня жыхароў традыцыйнай вёскі. Адсюль вялікая
яе папулярнасьць сярод беларускіх сялянаў, асабліва праваслаўных, і спробы
сынтэзу сацыялістычных і нацыянальных ідэяў, якія рабіліся многімі
беларускімі дзеячамі.
Увогуле даволі складана рэканструяваць палітычную сьведамасьць
беларускіх сялянаў у гэты пэрыяд. Зразумела, што сярод значнай часткі
вясковых жыхароў была пашыраная вера ў добрага цара-бацюхну. Прычым
гэтая вера магла ўжывацца побач з варожасьцю да мясцовых уладаў і
гатоўнасьцю бунтаваць супроць іх. Разам з тым значная частка вяскоўцаў ужо
не адчувала ніякай пашаны да манарха. Алесь Смалянчук прааналізаваў 239
справаў гарадзенскай губэрнатарскай канцылярыі пра абразу асобы
імпэратара
691
. Сярод зьневажальнікаў бальшыню складалі якраз сяляне,
прычым пераважалі каталікі. Гэта зусім невыпадкова, бо менавіта
абмежаваньні каталіцкай веры з боку ўладаў часта служылі прычынай абразы
імпэратара. Але й сярод праваслаўных сялянаў было шмат прыкладаў
адкрытай непавагі да царскай асобы. Прычым, на нашую думку,
радыкалізацыя настрояў узрастала, і тут можна пагадзіцца з высновамі
беларускай савецкай гістарыяграфіі. Рэвалюцыйныя, сацыялістычныя ідэі
даходзілі да вёскі рознымі шляхамі і па-свойму ўспрымаліся і
пераасэнсоўваліся тамтэйшымі жыхарамі.
Заснаваньне Дзяржаўнай Думы Расійскай імпэрыі ўпершыню ў гісторыі
давала сялянам магчымасьць паўдзельнічаць у выбарах цэнтральнай
дзяржаўнай установы. Праўда, для сялянаў гэтыя выбары зьяўляліся
шматступеневымі, а ў заходнебеларускіх землях да гэтага дадаваўся яшчэ
падзел выбарцаў на “польскую” і “рускую” курыі. Пад час выбараў мясцовыя
чыноўнікі і праваслаўныя сьвятары праводзілі агітацыю пад нацыянальнымі
лёзунгамі абароны правоў “рускага насельніцтва”. У 1912 г. высокапастаўлены
чыноўнік Гарадзенскай губэрні адзначаў: “Сярод сялянства назіралася
імкненьне кожнага, хто меў права ўдзельнічаць у выбарах, трапіць у
Дзяржаўную Думу; сьведчаньнем было тое, што на кожным валасным сходзе
кандыдатуру на абраньне ва упаўнаважаныя ад воласьцяў вылучаў шэраг
асобаў, прычым посьпех мелі людзі, уплывовыя у гэтай мясцовасьці; з тае
прычыны ў лік упаўнаважаных трапілі пераважна службовыя асобы
сялянскага самакіраваньня”
692
. Той факт, што на валасных сходах існавала
691
Смалянчук А.Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй... С. 97.
692
“Среди крестьянского населения наблюдалось стремление каждого из лиц, имеющих право участия в
выборах, попасть в Государственную Думу, на что указывает то обстоятельство, что на каждом из
197
ўжо нейкая канкурэнцыя паміж кандыдатамі, сьведчыў пра пэўны ровень
актыўнасьці вяскоўцаў і зацікаўленасьць выбарамі, прынамсі сярод часткі
насельніцтва. І ўсё ж палітычная праблематыка заставалася, як нам
уяўляецца, на маргінальным полі вясковага жыцьця ў перадваенны час.
Падзеі ў далёкім Пецярбурзе або нават у мясцовых губэрнскіх гарадах
падаваліся вяскоўцам як нешта вельмі аддаленае, амаль казачнае, пра гэта
можна было пагаварыць у вольны час, але нашмат больш важнымі й
надзённымі заставаліся мясцовыя, лякальныя праблемы, якія па-ранейшаму
вызначалі стаўленьне селяніна да навакольнай рэчаіснасьці.
Такім чынам, можна пагадзіцца з тэзісам Міраслава Гроха, што
дэінтэграцыйныя чыньнікі, якія перашкаджалі пасьпяховаму разьвіцьцю
беларускай нацыянальнай самаідэнтыфікацыі сярод масаў сялянства
Беларусі, былі асабліва моцнымі і эфэктыўнымі ў кантэксьце нацыянальных
рухаў народаў Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы. Расійская самаідэнтыфікацыя
пашыралася на вёсцы ў выніку рэалізацыі палітыкі ўрадавага нацыяналізму і
пры падтрымцы магутнага дзяржаўна-бюракратычнага апарату. Польская
самасьведамасьць сярод каталіцкага сялянства падтрымлівалася
намаганьнямі касьцёлу і часткі заможнай, добра адукаванай шляхты.
Перавага расійскасьці і польскасьці над іх простай моваю і вясковай
культурай для большасьці сялянаў уяўлялася бясспрэчнай. Гэта спараджала
насьмешліва-пагардлівае стаўленьне да ўсяго свайго, вясковага, сярод
бальшыні тых, хто змог узьняцца па сацыяльнай лесьвіцы, бо вясковасьць ня
ўтрымлівала ў сабе ідэалягічных чыньнікаў. Беларускія ж дзеячы апэлявалі
якраз да этнічнай культуры і гэтай самай простай мовы сялянскага
насельніцтва, а таксама да гістарычнай спадчыны свайго народу,
абвяшчаючы адной з мэтаў нацыянальнага руху Адраджэньне былога
высокага статусу беларускай культуры і мовы.
Таксама можна прыняць тэзу Гроха, што сыстэма камунікацыі ў беларускім
грамадзтве часоў Расійскай імпэрыі была яшчэ вельмі слаба разьвітая, каб
пасьпяхова даносіць да вясковых жыхароў нацыянальныя ідэі. Зь іншага
боку, гэта зьяўлялася адначасова й перашкодай на шляху моўна-культурнай
русыфікацыі і палянізацыі сялянаў-беларусаў. Многім адукаваным
сучасьнікам здавалася, што беларускі рух у такіх умовах ня мае шанцаў на
посьпех. Але беларуская ідэя мела і свае перавагі. Безумоўна, этнічная
блізкасьць расійскай і польскай культураў спрошчвала працэс асыміляцыі
вясковых жыхароў. Аднак канфэсійны чыньнік рабіў амаль немагчымымі
русыфікацыю беларусаў-каталікоў і палянізацыю праваслаўных беларусаў. На
абшарах канфэсійнага памежжа было шмат людзей, якія паходзілі зь
мяшаных паводле веравызнаньня сем’яў. Простая мадэль самаідэнтыфікацыі
з гледзішча канфэсійнай прыкметы (каталік — паляк, праваслаўны — рускі)
тут ужо часта не спрацоўвала. Колькасны рост інтэлігенцыі сялянскага
паходжаньня спрычыніўся да павелічэньня сацыяльнай групы дзьвюхмоўных
(як найменш) адукаваных асобаў, для якіх праблема самаідэнтыфікацыі была
вельмі актуальнай. Для шмат каго сярод гэтай інтэлігенцыі мова дзяцінства і
волостных сходов кандидатура на избрание в уполномоченные от волостей выставлялась целым рядом
лиц, причем успех оставался на стороне тех, кто пользовался на месте известным влиянием, вследствие
сего в число уполномоченных попали большиею частью должностные лица крестьянского
самоуправления” (НГАБ у Горадні, ф. 17, воп. 1, спр. 390, арк. 236 адг.).
198
культура іхнай вёскі заставаліся (а часам якраз станавіліся ў новых умовах)
важнай каштоўнасьцю. Далучэньне іх да нацыянальнага руху было галоўным
шанцам для беларускіх дзеячоў.
Бясспрэчна, што беларускі рух разьвіваўся ў найбольш неспрыяльных
умовах. П.Вандыч прызнаў у сваёй працы: “...факт, што беларусы і славакі не
рашчыніліся сярод вялікіх народаў, як брэтонцы ў Францыі, зьдзіўляе болей,
чым тое, што яны стварылі эфэмэрную дзяржаўнасьць”
693
. На пачатку ХХ ст.
беларускія дзеячы стварылі даволі шмат тэкстаў, якія складалі канон
нацыянальнай культуры і адрасаваліся менавіта сялянам. У тагачасных
палітычных умовах гэтыя тэксты не маглі мець шырокага распаўсюджаньня
сярод вясковага насельніцтва. Вельмі цяжка сказаць, як бы разьвіваліся
працэсы самаідэнтыфікацыі сялянства Беларусі, калі б ня выбухнула Першая
сусьветная вайна. Гэтая падзея сталася пачаткам вялікіх палітычных і
сацыяльных узрушэньняў, якія істотным чынам паўплывалі на разьвіцьцё
сацыякультурных працэсаў у беларускай вёсцы.
693
Wandycz P. Odrodzenie narodowe i nacjonalizm ( XIX–XX ww.) // Historia Europy Srodkowo-Wschodniej.
T.2. Lublin, 2000. S. 161.
199
РАЗЬДЗЕЛ ІІІ
ЗАХОДНЕБЕЛАРУСКАЯ ВЁСКА
Ў МІЖВАЕННЫЯ ГАДЫ:
СТРАЧАНЫЯ НАДЗЕІ
200
У новых умовах
Велізарны ўплыў на жыцьцё сялянскага насельніцтва Беларусі зрабілі падзеі
Першай сусьветнай вайны. У 1915 г. заходнебеларускія землі апынуліся ў зоне
нямецкай акупацыі. Большая частка праваслаўнага сялянства зь
Беласточчыны, Віленшчыны і Гарадзеншчыны, паддаўшыся прапагандзе (а
часьцяком прымусова) расійскіх уладаў, пакінула родныя мясьціны і
накіравалася на ўсход. Колькасьць уцекачоў ацэньваецца гісторыкамі
прыблізна ў 1,4 млн
694
. Беларускія сяляне каталіцкага веравызнаньня ў
большасьці засталіся ў родных вёсках. Галоўную ролю ў гэтым адыграла
пазыцыя касьцёлу, бо ксяндзы заклікалі вернікаў не пакідаць сваіх дамоў.
Даволі складана адказаць на пытаньне, як вайна і бежанства паўплывалі
на беларускае сялянства. Несумнеўна, працяглае падарожжа на ўсход і
перажытае там у часе рэвалюцыі і грамадзянскае вайны стала моцным
псыхалягічным сутрасеньнем для вяскоўцаў, многія зь якіх ніколі ў жыцьці не
пакідалі межаў сваёй малой радзімы. Фактычна, гэтыя падзеі гвалтоўна
разбурылі лякальную “тутэйшую” самасьведамасьць сялянаў, падважылі іх
веру ў традыцыйныя каштоўнасьці. У першую чаргу гэта датычыла вясковай
моладзі. Знаёмства з жыцьцём расійскіх гарадоў і вёсак пераканала ўцекачоў-
беларусаў у іх этнакультурнай рознасьці з тамтэйшым насельніцтвам,
прымусіла многіх задумацца над уласнай ідэнтычнасьцю. Неабходнасьць
выжываць у чужой краіне ва ўмовах бязладзьдзя грамадзянскай вайны
навучыла беларусаў гуртавацца і дапамагаць адзін аднаму. Найбольш
актыўныя далучаліся да працы нацыянальных арганізацый, камітэтаў
узаемадапамогі і г.д. Разам з тым беларускія ўцекачы, асабліва моладзь, зь
лёгкасьцю засвойвалі панавальныя ў рэвалюцыйнай Расіі радыкальныя
сацыяльныя ідэі, зь якіх ім найбольш імпанавала ідэя экспрапрыяцыі зямлі і
маёмасьці ў паноў.
Працяглае знаходжаньне ў “бежанстве” ці ў расійскім войску моцна
ўплывала на сьветапогляд сялянаў і зьмяняла іхнае ўяўленьне пра сваю
айчыну. Бацька вядомага беларускага навукоўца зь Беласточчыны
А.Баршчэўскага ўспамінаў, як зьмянялася яго ўласнае разуменьне паняцьця
“айчына”: “А калі ўзялі мяне ў руску армію ў Модлін пад Варшаваю, то бывало,
як спаткаю салдата і дазнаюся, што ён з Гарадзеншчыны або з-пад Брэста, то
ўжэ мне здаваласё, што ў нас тая самая родзіна. А калі ў 1917 року пасле
бальшавіцкае рэвалюцыі мене зьнялі з фронту і направілі на ахрану жалезнае
дарогі ў Маскву, то там калі толькі спаткаў чалавека зь Беластоку, зь Менска,
зь Віцебска чы Полацка, то мне ўжэ здаваласё, што гэто свой чалавек і што ў
нас адна і тая самая родзіна. І адразу было нам аб чым пагаварыці,
694
Міколаевіч А. Бежанцы першай сусветнай вайны // Спадчына. 1994. № 3. С. 20–21; Łatyszonek O.
Białoruskie formacje wojskowe 1917–1923. Białystok, S. 35; Mironowicz E.Kształtowanie się struktury
narodowościowej ziem północno-wschodnich II Rzeczypospolitej // Zmiana struktrury narodowościowej na
pograniczu polsko-białoruskim w XX wieku. Białystok, 2005. S. 25.