Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст
Подождите немного. Документ загружается.
201
паўспамінаці, хоць часто той чалавек ніколі і ня чуў пра мае Бандары, Ялоўку
чы Гайнаўку”
695
. Адзін з карэспандэнтаў А.Баршчэўскага — Піліп Карэтка
згадваў пра першае спатканьне зь беларускімі дзеячамі: “Я то ведомо, што
лічыў сябе рускім праваслаўным чалавеком. Аж тут у наш полк пачалі
прыяжджаць агітатары, каторы гаварылі, што рускі народ і беларускі народ
то гэто разны народы і што Беларусь павінна меці свае аддзельнэ гасударство.
Ты знаеш, брацішку, як я гэто пачуў, то пару начэй нават ні спаў, усё думаў і
думаў пра гэту штуку... выходзіло, што гэто ж было б добрэ”
696
. Так у
беларускіх сялянаў, вырваных з родных мясьцін, фармавалася ўяўленьне пра
сваю айчыну, межы якой ужо перасягалі абшар лякальнай малой радзімы. Да
гэтай уяўленай айчыны яны далучалі тых, хто гаварыў на адной зь імі мове і
меў падобную мэнтальнасьць, хоць пра родныя вёскі гэтых землякоў яны
можа ніколі і ня чулі. Асаблівае разьвіцьцё адзначаны працэс атрымаў у часе
рэвалюцыі, калі ў арміі і сярод уцекачоў сфармаваліся арганізацыйныя
структуры нацыянальнага руху, якія прапагандавалі беларускую ідэю. Існуе
аднак і іншы погляд на бежанства. Беластоцкі гісторык Яўген Мірановіч у
цэлым адмоўна ацэньвае ягоны ўплыў на фармаваньне беларускай
нацыянальнай сьведамасьці: “Найбольш шкодным для беларускага руху на
гэтай тэрыторыі (маецца на ўвазе Беласточчына. — С.Т.) быў пэрыяд
бежанства. Некалькі гадоў адсутнасьці на сваёй зямлі ў той час, калі наступаў
уздым нацыянальных настрояў, замест росту пачуцьця этнічнай супольнасьці
далі разгубленасьць і адкрытасьць на зьнешнія культурныя і палітычныя
ўплывы”
697
.
Ратуючыся ад жахаў грамадзянскай вайны, якая ахапіла Расію ў 1918–1922
гг., пераважная большасьць беларускіх уцекачоў накіравалася на радзіму. Але
да родных ніваў вярталіся ўжо шмат у чым іншыя людзі. Адбылася, так бы
мовіць, своеасаблівая мутацыя даўно сфармаванай мэнтальнасьці. А родныя
вёскі звычайна сустракалі ўцекачоў папялішчамі і зарослымі быльлём
палеткамі. Умовы жыцьця спачатку для большасьці сялянаў былі надзвычай
цяжкімі. Камэндант польскай паліцыі гміны Скідзель Гарадзенскага павету ў
1921 г. адзначаў, што ўцекачы, якія вярнуліся з Расіі, “з прычыны адсутнасьці
сродкаў для жыцьця вымушаны жабраваць па ваколічных вёсках, апрача таго
многія паміраюць ад зьнямогі й голаду”
698
. І такая сытуацыя была амаль
усюды. Прычым вяртаньне ўцекачоў новая ўлада ўспрымала без асаблівай
радасьці, бо лічыла іх неляяльнымі да польскай дзяржавы грамадзянамі.
Беларускія сяляне, якія ў 1915 г. засталіся ў сваіх вёсках, пазьбеглі тых
пакутаў, што выпалі на долю ўцекачоў. Нямецкая акупацыйная ўлада ў
пэўнай ступені падтрымоўвала нацыянальныя памкненьні беларускай
інтэлігенцыі, шукаючы ў гэтым, вядома ж, уласную карысьць. Першым яе
крокам стаў дазвол на афіцыйнае выкарыстаньне ў мясцовым грамадзкім
жыцьці беларускай мовы побач з польскай і летувіскай. Зьявілася таксама
695
Баршчэўскі А. Малая і вялікая айчына ва ўспрыяцці беларусаў з Усходняй Беласточчыны //
Беларусь=Albarutenika 6. Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнацыян., міжрэлігійн. і
міжкульт. ўзаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч.1/ Рэд. Ул.Конан і інш. Мінск: ННАЦ імя Ф.Скарыны, 1997.
С. 298.
696
Баршчэўскі А. Малая і вялікая айчына... С. 301.
697
У новай айчыне: Штодзённае жыццё беларусаў Беласточчыны ў міжваенны перыяд. Беласток 2001.
С. 23.
698
Дзяржаўны архіў Гарадзенскай вобласьці (далей — ДАГВ), ф. 17, воп. 1, спр. 3, арк. 8.
202
магчымасьць разьвіваць беларускамоўнае школьніцтва. Аднак перашкодай на
шляху нацыянальнай працы беларускіх дзеячоў пад нямецкай акупацыяй
стала тое, што каталіцкая вёска апынулася пад моцным уплывам польскіх
арганізацыяў, якія блякавалі беларускую агітацыю. Становішча пачало
зьмяняцца разам зь вяртаньнем з Расіі і франтоў вайны праваслаўных
сялянаў. Для найбольш актыўнай і адукаванай часткі вясковага насельніцтва
— народных настаўнікаў, службовых асобаў былога валаснога самакіраваньня,
дробных служачых — актуальнай стала праблема палітычнага і нацыянальнага
самавызначэньня ў новых рэаліях. За царом большасьць зь іх знаходзілася пад
уплывам ідэалёгіі заходнерусізму, якую ўспрымала ўжо ў пачатковых
навучальных установах. У выніку вайны расійскае чынавенства, якое раней
складала вышэйшы ровень мясцовага дзяржаўнага кіраваньня, або зьехала зь
Беларусі, або страціла свой былы ўплыў, ператварыўшыся, па сутнасьці, у
маргінальную групу грамадзтва. Рэвалюцыя і грамадзянская вайна ў Расіі,
якія выклікалі хаос і разбурэньне на абшарах былое імпэрыі, падштурхнулі
мясцовую сялянскую эліту да думкі пра неабходнасьць самой вызначаць лёс
свайго краю. Многія бачылі ў гэтым магчымасьць уласнай самарэалізацыі.
Праваслаўных сялянаў да палітычнай актыўнасьці мабілізаваў якраз польскі
нацыянальны рух, бо польскасьць у іх сьведамасьці ў значнай ступені
асацыявалася з “панскасьцю”, зь вяртаньнем прыгонных часоў.
Так, у Горадні 15–16 сьнежня 1918 г. адбыўся сялянскі зьезд
Гарадзеншчыны, які абраў Павятовую сялянскую раду ў складзе 14 чалавек.
Гэты зьезд прыняў палітычную рэзалюцыю наступнага зьместу: “Дзеля
абароны правоў беларускага народу на яго родную зямлю і вольнае
нацыянальнае разьвіцьцё, зьезд пастанаўляе: патрэбна моцная організацыя па
вёсках і паветах. Беларускі народ павінен быць целым і ні ад кога
нізалежным. Сваіх правоў ён будзе дабівацца разам с суседнімі
дэмократычнымі народамі, а перад усім з народам літоўскім”
699
. У канцы 1918
– на пачатку 1919 г. у вёсках і мястэчках Заходняй Беларусі пачалі стварацца
валасныя беларускія рáды, у дзейнасьці якіх ужо адчуваўся заўважны
нацыянальны аспэкт. Арганізацыя гэтых радаў адбывалася ў надзвычай
складаных умовах. Напрыклад, польскія салдаты арыштавалі дзесяцёх сялянаў
зь вёскі Бацюты Харашчанскай воласьці Беластоцкага павету толькі за тое,
што яны паслалі сваіх дэлегатаў на сялянскі зьезд у Горадню
700
. З трывалым
усталяваньнем у 1919 г. на заходнебеларускіх землях польскай улады
распачаліся масавыя арышты мясцовых беларускіх актывістаў і разгром
валасных радаў. Напрыклад, паводле карэспандэнцыі газэты “Беларуская
думка”, быў арыштаваны і ў поўным складзе вывезены ў Кракаў Скідзельскі
валасны камітэт
701
. На жаль, нам нічога невядома пра яго склад і характар
дзейнасьці.
Аднак, нягледзячы на ўсе цяжкасьці, агітацыя беларускіх дзеячоў
прыносіла свой плён і ўсё большая колькасьць вяскоўцаў пачынала
ўсьведамляць сваю прыналежнасьць да беларускай нацыі. У лістападзе 1920 г.
карэспандэнт газэты “Беларускае слова” зь мястэчка Новы Двор пісаў пра
699
Пратакол Беларускага Сялянскага з’езду ў Гародні // Гарадзенскія запісы. Вып. І. Горадня, 1993. С.
131.
700
Латышонак А. Беларускі нацыянальны цэнтр у Гродне і палітыка незалежнай польскай дзяржавы //
Мінулае Гарадзеншчыны. Вып. 2. Горадня: ГАІУН, 1995. С. 42.
701
Беларуская думка. № 17. 04.06.1919.
203
мясцовых жыхароў: “Усё-ж сяляне нашыя цяпер лепі ведаюць аб Беларусі — ці
то з газэт, ці зь беларускіх кніжак; некаторыя сьмела лічаць і завуць сябе
беларусамі”
702
. Яго калега з гэтае ж газэты зь мястэчка Глыбокае зазначаў у
сьнежні 1920 г. пра мясцовых сялян-каталікоў: “...дужа чутка прыслухаюцца
да размоў аб Беларусі. Іншыя толькі нядаўна зразумелі, што хоць яны й
каталікі, але тутэйшыя і што каталікі, прыйшоўшыя спад Варшавы, Кракава і
Познані — інакшыя, што апроч рэлігіі трэба разьлічваць яшчэ па нацыям і
што тутэйшыя каталікі ёсьць беларусы”
703
. Зразумела, што беларускі
нацыянальны друк выказваў больш аптымістычны погляд на пашырэньне
нацыянальнай самасьведамасьці сярод мясцовага насельніцтва, чым гэта
было ў рэчаіснасьці, але рэзкая актывізацыя адзначанага працэсу зьяўлялася
несумнеўнай.
У выніку заканчэньня савецка-польскай вайны і падпісаньня ў 1921 г.
Рыскай мірнай дамовы заходнебеларускія землі апынуліся ў складзе Польшчы,
што значна паўплывала на спэцыфіку жыцьця мясцовага сялянства і
далейшае разьвіцьцё яго нацыянальнай сьведамасьці. Істотным фактарам тут
стала палітыка польскай дзяржавы ў дачыненьні да беларускай меншасьці.
Адзін з палітычных лідэраў Польшчы Раман Дмоўскі ў 1919 г. заяўляў:
“Найслабейшым месцам польскай тэрыторыі ёсьць абшар, які ляжыць на
ўсход ад Берасьця. Як і Гарадзенская губэрня, гэта край, дзе жыве суцэльнае
няпольскае насельніцтва, але, на жаль, геаграфічна ад Польшчы яго нельга
адлучыць. Калі хочам мець з аднаго боку Вільню, з другога ўсходнюю Галіцыю,
то ня можам дазволіць, каб чужая тэрыторыя сягала аж да Бугу”
704
. Таму
фактычна ад самага пачатку польскага панаваньня на этнічна беларускіх
абшарах улады пачалі праводзіць палітыку асыміляцыі мясцовага
насельніцтва ў галіне культурнага жыцьця. Гэта адкрыта прызнавалі
вышэйшыя дзяржаўныя асобы і вядомыя грамадзкія дзеячы. Міністар
рэлігійных вызнаньняў і публічнай асьветы С.Грабскі зазначаў: “...найбольшай
жыцьцёвай патрэбаю для Польшчы ёсьць тое, каб ужо цягам бліжэйшых гадоў
адрэзак нашай усходняй мяжы на поўнач ад Прыпяці быў мяжою ня толькі
польскай дзяржавы, але й польскай нацыі”
705
. Прычым С.Грабскі такім чынам
адкідаў абвінавачаньні польскага ўраду ў асыміляцыі беларусаў: «Пра
асыміляцыю там некага на карысьць Польшчы ня можа быць і размовы. Бо
нельга дэнацыяналізаваць таго, хто ня мае нацыянальнай сьведамасьці, хто
проста “тутэйшы”»
706
. На думку С.Грабскага, так званае беларускае пытаньне
702
Беларускае слова. № 47. 27.11.1920.
703
Беларускае слова. № 65. 18.12.1920.
704
“Najsłabszym punktem terytorium polskiego jest to terytorium... leŜące na wschód do Brześcia. To
terytorium, jak równieŜ gubernia grodzieńska, są to kraje, w których jest zwarta ludność niepolska, ale
niestety, geograficznie nie moŜna tego od Polski odkroić. JeŜeli chcemy posiadać Wilno z jednej strony, z
drugiej wschodnią Galicję, to nie moŜemy pozwolić, aby się nam obce terytorium werŜnęło aŜ po Bug”
(Marszewski M. Narody i nacjonalizm według Ernesta Gellnera a konflikt polsko-ukraiński na Wołyniu do
1939 roku // Sprawy narodowościowe. Seria nowa. 1998. Z. 12–13. S. 89–90).
705
“najwyŜszą koniecznością Ŝyciową jest dla Polski, by w ciągu najbliŜszych juŜ lat kilkunastu cały odcinek
wschodniej naszej granicy na północ od Prypeci był granicą nie tylko państwa polskiego, ale i narodowego
terytorium polskiego” (Siemakowicz M. ZałoŜenia programowe głównych obozów politycznych wobec
szkolnictwa dla ludności białoruskiej w II Rzeczypospolitej // Białoruskie Zeszyty Historyczne. 1998. № 9. S.
60).
706
«O wynaradawianiu tam kogokolwiek na rzecz Polski nie moŜe być serio mowy. Bo nie moŜna
wynaradawiać tego, kto nie ma świadomości narodowej, kto jest tylko “tutejszy”» (Siemakowicz M. ZałoŜenia
programowe ... S. 61).
204
— толькі культурна-гаспадарчая праблема: “...належнага разьвіцьця польскага
школьніцтва, разьвіцьця ... польскіх грамадзкіх і асьветных інстытуцыяў і
павелічэньня колькасьці польскай інтэлігенцыі, нарэшце прыстасаваньня з
дапамогай мэліярацыі таго краю да мацнейшай калянізацыі”
707
. Такія погляды
дамінавалі ў польскай палітычнай і грамадзкай думцы. Нават такі дзяяч, як
Лявон Васілеўскі, які з шчырай сымпатыяй ставіўся да беларусаў, прызнаваў,
што яны “зьяўляюцца племем з даволі слабой нацыянальнай
індывідуальнасьцю і недастаткова моцным яшчэ нацыянальна-палітычным
рухам. Дагэтуль беларусы-каталікі падлягаюць палянізацыі, а праваслаўныя —
расійскім уплывам”
708
. Л.Васілеўскі ня бачыў прычынаў для спыненьня
“натуральнай”, як яму здавалася, палянізацыі беларусаў-каталікоў, а асноўную
ўвагу лічыў патрэбным скіраваць на супрацьдзеяньне русыфікацыі
праваслаўных.
Як адзначае Яўген Мірановіч, дзяржаўную палітыку на “ўсходніх крэсах”
вызначала найперш мясцовая адміністрацыя, якая “беларусаў лічыла
элемэнтам ніжэйшай катэгорыі, адсталым, прымітыўным, якога лёгка можна
апалячыць”
709
. Беларускі пасол у польскім Сэйме Васіль Рагуля так пісаў у
сваіх успамінах: “Польскую палітыку да беларусаў можна схарактэрызаваць
словамі: дэнацыяналізацыя і палянізацыя. Надзею на поўную і хуткую ўдачу
палянізацыі адчынена выказаў у Ўставадаўчым Сойме прэм’ер Скульскі. Ён
сказаў, што за 50 год ніякіх беларусаў у Польшчы ня будзе, што ўсіх беларусаў
у Польшчы можна будзе пасадзіць на адной канапцы. Усе мерапрыемствы
наступных польскіх урадаў на нашай прасторы кіраваліся на дасягненьне
гэтай мэты, бяз розьніцы, якая там партыя ні стаяла на чале ўраду”
710
.
У 1921 г. у Польшчы быў праведзены ўсеагульны перапіс насельніцтва. У
перапісных лістох было два асноўныя пытаньні, якія датычылі
самаідэнтыфікацыі: “Нацыянальная прыналежнасьць” і “Родная мова”.
Заўважым адразу, што дадзеныя па другім пытаньні так і не былі
апрацаваныя. Як адзначыў польскі дасьледнік Мар’ян Семаковіч, на гэта
паўплывала ня толькі нястача грашовых сродкаў, што сьцьвярджала
афіцыйная вэрсія, але, магчыма, таксама дзяржаўная “рацыя стану”
711
.
Паводле перапісу, у міжваеннай Польшчы налічвалася ўсяго 1035 тыс.
беларусаў. Прычым сярод іх абсалютную большасьць складалі праваслаўныя —
960,5 тыс. (92,7 %). Беларусаў-каталікоў налічвалася 60,1 тыс. (5,8 %).
Большасьць дасьледнікаў лічыць гэтыя дадзеныя моцна заніжанымі.
Напрыклад, у Беластоцкім ваяводзтве, паводле перапісу, налічвалася 116 тыс.
праваслаўных беларусаў і 76,3 тыс. праваслаўных палякаў. У той жа час у
гэтым ваяводзтве да беларусаў далучалі толькі 2,8 тыс. каталікоў з 894 тыс. У
Віленскай акрузе, паводле перапісу, налічвалася 35,5 тыс. беларусаў-
каталікоў, у Наваградзкім ваяводзтве — 18,4 тыс., у Палескім — 2,9 тыс.
707
“...naleŜytego rozwoju szkolnictwa polskiego, rozwinięcia... polskich instytucji społecznych i oświatowych
oraz zwiększenia w nich inteligencji polskiej, wreszcie uprzystępnienia przez odpowiednie prace melioracyjne
kraju tego dla silniejszej kolonizacji” (Siemakowicz M. ZałoŜenia programowe ... S. 61).
708
“są szczepem o dość słabej indywidualności narodowej i dość jeszcze nikłym ruchu polityczno-narodowym.
Dotychczas jeszcze Białorusini-katolicy ulegają polonizacji, zaś prawosławni wpływom rosyjskim”
(Siemakowicz M. ZałoŜenia programowe ... S. 67).
709
Siemakowicz M. ZałoŜenia programowe ... S. 67.
710
Рагуля В. Успаміны. Мінск: ВЦ “Бацькаўшчына”, 1993. С. 27.
711
Siemakowicz M. Spisy ludności a zagadnienia narodowościowe z uwzględnieniem spraw szkolnictwa dla
mniejszości białoruskiej w II Rzeczypospolitej // Białoruskiе Zeszyty Historyczne. 1998. № 10. S. 84.
205
Апрача таго, у Палескім ваяводзтве перапіс знайшоў 38,6 тыс. “тутэйшых”.
Беларускі нацыянальны друк шмат пісаў пра перакручваньне зьвестак
чыноўнікамі, якія праводзілі перапіс. Вядома ж, многія сяляне Заходняй
Беларусі яшчэ ня мелі нацыянальнай самасьведамасьці ў сучасным яе
разуменьні. А гэта давала ўрадавым чыноўнікам вялікія магчымасьці
маніпуляваць дадзенымі, каб яны адпавядалі палітычным інтарэсам польскай
дзяржавы на “ўсходніх крэсах”.
У Гарадзенскім павеце (з улікам самой Горадні. — С.Т.) у 1921 г.
налічвалася 53,4 % палякаў і 26,2 % беларусаў
712
. У сельскіх жа гмінах гэтага
павету беларусаў было 34,1 тыс. (32,6 %)
713
. Але такім дадзеным часта
пярэчылі сьведчаньні самых урадавых чыноўнікаў, а найперш камэндантаў
паліцыі, якія ў сваіх справаздачах амаль заўсёды называлі беларусамі ўсіх
праваслаўных сялянаў, а сялян-каталікоў — палякамі. Адступленьні ад гэтага
правіла назіраліся вельмі рэдка
714
.
Наступны ўсеагульны перапіс, праведзены ў 1931 г., улічваў этнічны склад
насельніцтва ўжо толькі паводле роднае мовы, як і царскі перапіс 1897 г. У
выніку выявілася, што ў Польшчы 989,9 тыс. беларускамоўных жыхароў.
Нават дапускаючы значныя посьпехі асыміляцыйнай палітыкі ўраду, гэтыя
лічбы вельмі недакладныя. У Беластоцкім ваяводзтве ў 1931 г. перапісчыкі
“знайшлі” ўсяго 205,6 тыс. носьбітаў беларускай мовы, тым часам як толькі
праваслаўных жыхароў тут налічвалася 304,7 тыс.
715
У Гарадзенскім павеце
беларусаў паводле роднае мовы налічвалася 29,9 %, а палякаў — 47,4 %.
Палітызацыя вёскі
Бурлівыя падзеі сусьветнай вайны і расійскай рэвалюцыі выклікалі імклівы
рост палітызацыі значнай часткі сялянскага насельніцтва. У першую чаргу
гэта датычыла моладзі, якая ў сваёй большасьці адкідае пасіўную стратэгію
выжываньня і спрабуе браць актыўны ўдзел у палітычных падзеях, што
разгортваюцца вакол іх малой радзімы. На рэзкую радыкалізацыю настрояў
вясковых жыхароў зрабіў уплыў зьбег некалькіх істотных чыньнікаў:
адсутнасьць ва ўмовах вайны трывалай дзяржаўнай улады і зьмены
акупацыйных рэжымаў, рабаваньне вёскі вайскоўцамі, наяўнасьць у руках
сялянаў вялікай колькасьці зброі
716
і баявы вопыт большасьці мужчын, які яны
набылі на франтах. Асабліва ж палітызавалася праваслаўнае насельніцтва,
якое вярталася на радзіму з Расіі. Яно было моцна прасякнута духам
рэвалюцыі, чакала вялікіх сацыяльных зьменаў. Крушэньне такой, здавалася
712
Siemakowicz M. Spisy ludności... S. 102.
713
Siemakowicz M. Spisy ludności... S. 92.
714
Напрыклад, Казімір Нагацкі, камэндант паліцыі Дубнаўскай гміны, называў мясцовых сялян
каталіцкага веравызнаньня беларусамі. У сваіх справаздачах за 1928 г. далучаў да беларусаў і мясцовую
засьцянковую шляхту [ДАГВ, ф.17, воп. 1, спр. 172, арк. 49]. Калі яго перавялі пазьней у Берштаўскую
гміну, дык і там Нагацкі называў беларусамі сялян-каталікоў, якіх яго папярэднікі акрэсьлівалі палякамі.
У той жа час намі ня знойдзена ніводн ага выпадку акрэсьленьня мясцовымі паліцыйнымі камэндантамі
праваслаўных сялян палякамі.
715
Siemakowicz M. Spisy ludności... S.100–101.
716
Дзед аўтара Павел Чабатарэвіч успамінаў, што ў ваколіцах Скідзеля ў 1920 г. адступаючы аддзел
польскага войска пакінуў у лесе цэлы абоз са зброяй. У выніку амаль кожны мясцовы хлопец набыў сабе
вінтоўку ці рэвальвер.
206
б, непарушнай інстытуцыі ўлады, як царскае самаўладзьдзе, рэзкая зьмена
становішча праваслаўнай царквы, якая страціла статус панавальнай у
дзяржаве канфэсіі, выклікалі востры духоўны крызыс і разгубленасьць
старэйшага пакаленьня вяскоўцаў. Апрача таго, амаль усе праваслаўныя
вёскі, жыхары якіх пабывалі ў бежанстве, знаходзіліся на пачатку 1920-х
гадоў у страшэнным матэрыяльным становішчы, што таксама моцна
ўплывала на радыкалізацыю настрояў.
Польская дзяржава ўспрымалася праваслаўным сялянствам Заходняй
Беларусі як чужая і варожая, атаясамлялася з “панскай” уладай. Вяскоўцы
лічылі, што гэтая ўлада накладае непасільныя падаткі, нават значна
вышэйшыя, чым у царскія часы. Напрыклад, жыхары мястэчка Орля
Бельскага павету падлічылі, што яны плоцяць падаткаў у сярэднім па 10
злотых з аднае дзесяціны, тым часам як за царом плацілі па 50 капеек, або ў 7
разоў меней
717
.
Падпісаньне Рыскай мірнай дамовы паміж Польшчай і Савецкай Расіяй не
азначала ўсталяваньня спакою на заходнебеларускіх землях. На пачатку 1922
г. сфармавалася цэлая кансьпірацыйная сетка пераважна ў памежных зь
Летувой паветах Беластоцкага і Віленскага ваяводзтваў. Партызанскі
камандзір Герман Шыманюк (“Скамарох”), які дзейнічаў у ваколіцах
Белавескай пушчы, распаўсюджваў сярод мясцовых сялянаў часопіс
“Беларускі партызан”, які ён нібыта і выдаваў недзе ў пушчы. Арганізатары
гэтага руху, каб падкрэсьліць менавіта сялянскі яго характар, карысталіся
назовам “Брацтва сялян-беларусаў”. Галоўнай задачай патэнцыйных
партызанаў зьяўлялася арганізацыя дывэрсій і масавага сялянскага
паўстаньня ў выпадку вайны паміж Польшчай і Летувой, якая на той момант
здавалася беларускім сялянам цалкам магчымай. Ад летувіскага ўраду
беларускія партызаны на Гарадзеншчыне і Віленшчыне мелі матэрыяльную і
арганізацыйную падтрымку. А на абшарах Заходняй Беларусі, памежных з
савецкай краінай, актыўна дзейнічалі партызанскія аддзелы, якія базаваліся
на савецкай тэрыторыі.
Наколькі важнай у разьвіцьці гэтага партызанскага руху была роля
менавіта беларускай нацыянальнай агітацыі і самасьведамасьці? З
аналітычнай запіскі афіцэра польскага генштаба вынікае, што антыўрадавыя
агітатары падкрэсьлівалі найперш сацыяльныя аспэкты сялянскіх праблемаў:
«Ведаючы псыхалёгію селяніна, беларускія агітатары ўмеюць прамовіць да
зачарсьцьвелага сэрца люду, катаванага пад час навароту ў праваслаўе ў 1839
г. і ў часе нацыянальных паўстаньняў (меліся на ўвазе паўстаньні 1831 г. і
1863 г. — С.Т.). Агітуючы, “добразычліўцы” кранаюць слабую струнку селяніна:
у яго нядолі вінаватыя “паны”; з бальшавіцкага раю вярнулася шмат
згаладалых, бяздомных і абрабаваных сялян, таму агітацыя знайшла ў гэтым
асяродзьдзі адпаведную глебу»
718
. Зразумела, польскім уладам нявыгадна было
717
Беларуская доля. № 11. 04.02.1925.
718
«Znając psychologię chłopa — agitatorzy białoruscy umieją przemówić do twardego serca ludu, -
katowanego podczas nawracania na prawosławie w 1839 roku, i podczas pnowstań narodowych. Agitując
“dobroczyńcy” ludu, biją w słabą stronę chłopską: niedoli chłopskiej, winni są “pany”, a Ŝe z raju
bolszewickiego powróciło wielu zgłodniałych, bezdomnych i zniszczonych włościan, agitacja znalazła w tej
sferze grutn odpowiedni» (Дзяржаўны архіў Берасьцейскай вобласьці, ф. 67, воп. 1, спр. 22, арк. 45.
[Рапарт па беларускай справе супрацоўніка ІІ аддзела Генштаба палкоўніка Заморскага]. Выказваю
падзяку за гэты матэрыял гісторыку Андрэю Чарнякевічу).
207
зьвязваць партызанскі рух з нацыянальнымі памкненьнямі мясцовага
насельніцтва, якія яны проста адмаўлялі. Але несумнеўна, што нацыянальнае
пытаньне ўвязвалася беларускімі агітатарамі з сацыяльным, у сьведамасьці
сялян адбывалася атаясамленьне паноў-землеўласьнікаў з палякамі ўвогуле.
Аднак цытаваная намі запіска афіцэра генштаба сьведчыла і пра
дастатковую пашыранасьць менавіта беларускай нацыянальнай агітацыі:
«Народная школа, духавенства, легальны і нелегальны друк, вусная агітацыя
— усё гэта ліхаманкава працавала над згуртаваньнем, навучаньнем і
падрыхтоўкай сялянства да масавай антыпольскай збройнай акцыі <...>
Таксама ў часе выбараў (люты гэтага году) шырока распаўсюджваліся зьвесткі
пра збройнае аднаўленьне Беларусі беларускімі вайсковымі фармаваньнямі.
Брашуры, адозвы, а таксама антыпольская прэса (амаль адкрыта) пашыраліся
далёка за межы плебісцытавай Віленшчыны, і паўсюль узмацнялі
незадаволенасьць кіраваньнем “польскіх паноў”, а таксама агітавалі за
далучэньне Беларусі да Летувы»
719
. Праўда, аўтар падкрэсьліваў, што
праграма далучэньня Беларусі да Летувы не знайшла вялікага прызнаньня
сярод беларускіх масаў і амаль не фігуравала ў непасрэднай агітацыі:
“Цьвярозы сэнс беспамылкова падказваў тым масам, што гэтая праграма
магла ажыцьцявіцца толькі шляхам новай, згубнай для краю, збройнай
завірухі — а таму была для іх непрымальнай”
720
.
Зрэшты, радыкалізацыі поглядаў беларускага насельніцтва спрыяла сама
палітыка польскіх уладаў. Напрыклад, у 1921 г. былі разгромленыя амаль усе
легальныя беларускія арганізацыі ў Гарадзенскім павеце. Паводле зьвестак
паліцыі, толькі ў мястэчку Крынкі афіцыйна дзейнічаў гурток беларускае
моладзі, пра ліквідацыю якога мясцовы пастарунак таксама хадайнічаў перад
павятовым стараствам. Такія дзеяньні ўладаў толькі ўзмацнялі антыпольскія
настроі найбольш адукаваных і актыўных супольнікаў беларускага
грамадзтва. Яны знаходзілі выхад у стварэньні сельскагаспадарчых суполак,
якія былі формай самаарганізацыі сялянства і да якіх улады таксама ставіліся
зь вялікім падазрэньнем. Напрыклад, толькі ў адной Горніцкай гміне
Гарадзенскага павету на пачатку 1922 г. дзейнічалі 5 такіх
сельскагаспадарчых гурткоў
721
.
Паведамленьні паліцыйных камэндантаў Гарадзенскага павету за 1922 г.
таксама выразна сьведчылі пра нарастаньне антыўрадавых настрояў.
Камэндант зь Вялікай Бераставіцы паведамляў у Горадню, што сяляне, у якіх
паліцыянты знаходзяць зброю, прызнаюць на допытах: «Мы пратаем гвінтоўкі
на “Кліч”(так запісаў па-беларуску польскі чыноўнік. — С.Т.)»
722
. Чаканьнем
гэтага “клічу” і хуткіх пераменаў была прасякнутая сьведамасьць сялянскага
719
«Szkoła ludowa, kazalnica, konfesjonał, prasa legalna i nielegalna, agitacja ustna — wszystko to
gorączkowo pracowało nad ukształtowaniem, szkoleniem i przygotowaniem szerokich mas osiadłych,
włościańskich do masowej akcji przeciwpolskiej zbrojnej <...> JakoteŜ w czasie wyborów (luty b.r.) usilnie
lansowano wieści o zbrojnej rewindykacji Białorusi przez oddziały białoruskie. Broszury, odezwy, oraz prasa
antypolska (nieomal jawnie) szerzyły się daleko poza obręb plebiscytowy Wilenszczyzny, a wszędzie podsycały
niezadowolenie z rządów “panów polskich” oraz agitowały za przyłączeniem Białorusi do Litwy» (ДАБВ, ф. 67,
воп. 1, спр. 22, арк. 45–46).
720
“Zdrowy rozsądek mówił masom tym nieomylnie, Ŝe program ten urzeczywistnić moŜnoby tylko drogą
nowej, rujnującej kraj ostatecznie, zawieruchy zbrojnej — a więc był dla nich nie do przyjęcia” (ДАБВ, ф. 67,
воп. 1, спр. 22, арк. 45).
721
ДАГВ, ф. 17, воп. 1, спр. 12, арк. 21.
722
ДАГВ, ф. 17, воп. 1, спр. 12, арк. 21 адг.
208
насельніцтва Гарадзеншчыны. Паліцыйны камэндант Каменскай гміны
адзначаў у справаздачы за I квартал 1922 г.: “Беларускае насельніцтва
натхнёнае духам Летувы, лічыць, што яна (Летува. — С.Т.) дасьць ім
збаўленьне і свабоду, бо польскі ўрад душыць рознымі падаткамі і
паборамі”
723
. Павятовы камэндант падсумоўваў: “Стасункі зь беларускім
насельніцтвам напружаныя з прычыны злачыннай агітацыі, якая шырыцца
сярод гэтага насельніцтва асобамі зь левага лягеру, на чале якіх стаяць
Баранаў, Якавюк ды іншыя, якіх падтрымлівае ўрад Ластоўскага з Коўна”
724
.
Інфарматар польскай паліцыі Ян Шурпа з Скідзельшчыны паведамляў, што
сярод мясцовых жыхароў “ходзяць чуткі, быццам неўзабаве мае быць вайна,
быццам паўстане беларуская рэспубліка”
725
. У кастрычніку 1922 г. у Скідзель
прыехаў вядомы дзяяч Сяргей Баран. Некаторыя хлопцы атрымалі ад яго
спэцыяльныя запрашэньні на сустрэчу, напісаныя па-беларуску. Адзін з
удзельнікаў тае сустрэчы (ён быў канфідэнтам паліцыі), сьцьвярджаў, нібыта
Баранаў агітаваў моладзь уступаць у беларускія вайсковыя фармаваньні
726
.
Аднак польска-летувіская вайна неўзабаве стала малаверагоднай, бо Рада
Лігі нацый прызнала у сакавіку 1923 г. усходнія межы Польшчы
727
. Тады
створаныя кансьпірацыйныя збройныя групы распачалі самастойныя
дзеяньні. Гэта былі напады на пастарункі, маёнткі абшарнікаў, цягнікі, масты,
склады і крамы. Адным з найбольш гучных стаў разгром аддзелам
“Скамароха” пастарунку паліцыі ў мястэчку Кляшчэлі Бельскага павету. Але
празь некаторы час войскам і паліцыі ўдалося арыштаваць многіх удзельнікаў
гэтага паўстанцкага руху. Даволі шмат партызанаў, ратуючыся ад перасьледу,
перайшлі польска-летувіскую мяжу, многія зь іх пазьней перабраліся ў
савецкую краіну. Прычыну паразы партызанскага руху даволі трапна
вызначыў аналітык польскага генштаба: “Мясцовы селянін ужо даволі
нагараваўся, таму пэрспэктыва новай вайны ці нейкіх забурэньняў тут
пагражае канчатковым зруйнаваньнем усяго, што ў яго яшчэ засталося, і таго,
што ён пасьпеў адбудаваць... Падтрымаць пляны (паўстанцаў. — С.Т.)
насуперак сваім жыцьцёвым інтарэсам тутэйшыя сяляне не маглі; што ж да іх
этнаграфічнай беларускасьці, дык выявілася, што гэты фактар з гледзішча
здольнасьці ахвяравацца дзеля гэтай справы сваімі інтарэсамі роўны нулю”
728
.
Меркаваньне пра “этнаграфічную беларускасьць” тут ня надта пераканаўчае,
пра што гаворка яшчэ будзе.
723
“Ludność białoruska jest nadchniona duchem Litwy, iŜ da im wyzwolenie i swobodę, gdyŜ polski rząd
sciska ruŜnemi podatkami i daninami” (ДАГВ, ф. 17, воп. 1, спр. 12, арк. 19 адг. –20).
724
“Stosunek do ludności białoruskiej napręŜony z powodu szerzącej się pośród tej ludności agitacji
wywrotowej, prowadzonej przez osobników z obozów lewicowych na czele których stoją Baranow, Jakowiuk i
inni, wspierani przez Rząd Łastowskiego w Kownie” (ДАГВ, ф. 17, воп. 1, спр. 12, арк. 2).
725
“wszędzie chodziły pogłoski, Ŝe ma w prędkim czasie być wojna, Ŝe powstanie republika białoruska”
(Archiwum Państwowe w Białymstoku (далей — APB), Пракурор акруговага суду, спр. 86, арк. 137).
726
APB, Пракурор акруговага суду, спр. 86, арк. 137. [Матэрыялы судовага працэсу супраць беларускіх
дзеячоў. Акт абвінавачаньня пасла Сяргея Барана].
727
Мірановіч Я. Навейшая гісторыя Беларусі. Беласток, 1999. С. 85.
728
“Włościanin tutejszy osiadły — dość ma juŜ wszelkiej niepewności, zaś perspektywa nowej ewentualnej
wojny lub bodaj zamieszek na jego roli — grozi mu ostateczną ruiną tego, co mu jeszcze po wojnach ostatnich
zostało, lub co juŜ odbudować potrafił... Włościanie tutejsi poprzec planu wbrew swym Ŝywotnym interesom
nie mogli, etnograficzna zaś białoruskość ich okazała się czynnikiem równym zeru pod wzgłlędem uzdolnienia,
szkolenia ich do zamierzonej akcji wbrew ich materjalnym interesom” (ДАБВ, ф. 67, воп. 1, спр. 22, арк. 29–
30).
209
У траўні 1923 г. у Беластоку адбыўся cудовы працэс над 45 арыштаванымі
ўдзельнікамі партызанскага руху. На лаву падсудных трапілі многія
арганізатары і шэраговыя ўдзельнікі гэтага руху. Сярод абвінавачаных было
сем настаўнікаў, некалькі былых афіцэраў расійскай арміі, інжынэр, фэльчар,
некалькі гандляроў і работнікаў, але найбольш сялянаў — 22
729
. Да іх былі
далучаныя і беларускія паслы ў польскім Сэйме — Сяргей Баран і Сымон
Якавюк (апошні пасьпеў зьбегчы ў Летуву). У красавіку–траўні 1925 г. у
Горадні адбыўся яшчэ адзін працэс супраць 72 беларуска-летувіскіх
партызанаў з Гарадзенскага павету, якія дзейнічалі пераважна ў памежных зь
Летувой гмінах. Пераважную большасьць зь іх склалі мясцовыя сяляне.
Паводле нацыянальнасьці сярод іх налічвалася 40 беларусаў, 20 летувісаў, 4
палякі (насамрэч гэта былі беларусы-каталікі. — С.Т.) і адзін габрай
730
. Яшчэ
да суду пяцёра абвінавачаных памерлі ў астрозе, а адзін звар’яцеў. У выніку
гэтых працэсаў асобы, падазраваныя ў арганізацыйнай дзейнасьці, атрымалі
розныя тэрміны турэмнага зьняволеньня.
На сёньняшні дзень з прычыны недахопу крыніцаў цяжка дакладна
рэканструяваць палітычную і нацыянальную сьведамасьць удзельнікаў
антыпольскай партызанкі пачатку 1920-х гадоў. Як зазначыў Яўген Мірановіч:
“Праўдападобна, што патэнцыяльныя паўстанцы ня надта добра
арыентаваліся таксама, у якім палітычным кантэксьце адбывалася іх
кансьпірацыйная дзейнасьць”
731
. Партызанскі друк пісаў найперш пра зьдзекі
польскай улады з беларускіх сялян, а нацыянальна-дзяржаўная ідэя была ледзь
прыкметнай. І ўсё ж многія партызаны, як мы мяркуем, усьведамлялі, што
змагаюцца менавіта за Беларусь. Безумоўна, гэтая Беларусь уяўлялася ім
нейкай ідылічнай сялянскай краінай без паліцыі, абшарнікаў і падаткаў. На
судовым працэсе ў Горадні была зачытаная беларуская ўлётка, у якой
гаварылася: “...трэ не дапускаць асаднікаў, што зямля беларускага насялення,
што трэ выгнаць войска, і калі будзе свая Беларуская Народная Рэспубліка,
дык і ўсё будзе для беларусаў”
732
. Такія ўлёткі даволі актыўна
распаўсюджваліся сярод вяскоўцаў. У аднаго з арыштаваных у Гарадзенскім
павеце партызанаў паліцыянты знайшлі карту Беларусі і паштоўкі зь
беларускім гербам і надпісам “Ніхай жыве Беларуская Народная Рэспубліка”.
На судзе гаварылася, што такія карты й паштоўкі ёсьць ва ўсіх жыхароў
памежных зь Летувой вёсак. Натуральна, падобная наглядная агітацыя ўжо
фармавала ў сьведамасьці сялянаў пэўны вобраз ідэалягічнай беларускай
айчыны.
Несумнеўна таксама, што заходнебеларуская партызанка пачатку 1920-х
гадоў мела рысы сялянскіх войнаў, якія шугалі тады ў шмат якіх мясьцінах
былое Расійскае імпэрыі, а асаблівага размаху дасягнулі на поўдні Украіны.
Для гэтага існаваў шэраг аб’ектыўных умоваў, зь якіх варта вылучыць
надзвычай цяжкае гаспадарчае становішча беларускае вёскі і дэмаграфічную
сытуацыю з высокім працэнтам моладзі ва ўзросьце ад 15 да 30 гадоў. Але
галоўная прычына вынікала з істотных зьменаў у мэнталітэце сялян, а
найперш тае ж моладзі, якія адбыліся цягам некалькіх гадоў. Перажытае ў
729
У новай айчыне... С. 14.
730
Беларуская Доля. № 29. 29.04.25.
731
Мірановіч Я. Навейшая гісторыя Беларусі... С.85.
732
Беларуская Доля. № 32. 09.05.1925.
210
бежанстве і на вайне зрабіла вясковых хлопцаў дзёрзкімі і агрэсіўнымі, хоць
гэтыя рысы праяўляліся ў іх і да вайны як вынік дэградацыі традыцыйных
нормаў паводзін. У асяродзьдзі сялянскай моладзі фармуецца культ героя-
кансьпіратара. Пра гэта цудоўна сьведчаць здабытыя паліцыяй фотаздымкі
беларускіх партызанаў, дзе яны пазавалі з зброяй у руках. Погляды моладзі,
аднак, не падзяляла бальшыня старэйшых, якія захоўвалі вернасьць
традыцыйнай сялянскай мэнтальнасьці і стратэгіі выжываньня. Паводле гэтай
мэнтальнасьці, любы ціск чужой сілы трэба проста ператрываць, перажыць,
бо супраціў толькі пагоршыць становішча, прывядзе да яшчэ большай бяды.
Даволі жорсткія пацыфікацыі партызанскіх вёсак войскамі і паліцыяй з
жорсткім зьбіцьцём усяго мужчынскага насельніцтва толькі ўмацоўвалі
старэйшае пакаленьне ў правільнасьці іх жыцьцёвай філязофіі.
Важным аспэктам партызанскай вайны было тое, што яна накіроўвалася
супраць дзяржавы ды яе чыноўнікаў, якіх сяляне лічылі чужымі для свайго
лякальнага сьвету. Паводле клясычных сялянскіх уяўленьняў, галоўнае —
прагнаць гэтых чужынцаў, бо яны рознымі падаткамі і прымусамі толькі
жыць не даюць. Аслабленьне дзяржаўнага апарату ў часе ваенных катаклізмаў
усяляла ў моладзь надзею на посьпех у такой барацьбе. Разам з тым больш
ляяльныя да польскай дзяржавы сяляне-каталікі не ўспрымаліся
праваслаўнымі вяскоўцамі як ворагі і лічыліся сваімі. Апошнія ў сваю чаргу
таксама імкнуліся захоўваць нэўтралітэт у стасунках “партызанскіх” вёсак і
дзяржавы. Сялянская сьведамасьць як бы прызнавала права кожнай вёскі
вызначаць характар дачыненьняў з уладамі. Таму, напрыклад, на судзе
супраць партызанаў у Горадні не было сьведкаў зь ліку мясцовых сялян.
Больш за тое, у абарону абвінавачаных нават выступаў тутэйшы каталіцкі
ксёндз.
Больш памяркоўныя дзеячы крыла беларускага нацыянальнага руху лічылі
беспэрспэктыўнай збройную барацьбу з польскай дзяржавай. Яны імкнуліся
дзейнічаць мірнымі і цалкам легальнымі палітычнымі мэтадамі. Несумнеўна,
што міжваенная Польшча мела непараўнальна больш дэмакратычную
палітычную сыстэму, чым былая Расійская імпэрыя. Удзел насельніцтва ў
выбарах вышэйшых дзяржаўных уладаў даваў беларускім дзеячом выдатны
шанец легальнай нацыянальнай агітацыі. Увосень 1922 г. адбыліся першыя
ўсеагульныя выбары ў парлямэнт польскай дзяржавы. Лідэры беларускіх
партый пастанавілі далучыцца да выбарчага Блёку нацыянальных
меншасьцяў. Дастаткова хутка аформіліся структуры, якія пачалі праводзіць
агітацыю на карысьць кандыдатаў ад гэтага блёку. Напрыклад, у верасьні
1922 г. у Горадні быў утвораны Беларускі выбарчы камітэт
733
. А неўзабаве ў
павеце ўтварыліся мясцовыя выбарчыя камітэты ў вёсках Ляткі, Стругі,
Алекшыцы, Бераставіца, Кавалі, Ярмолічы, Жыдомля, Верцялішкі, Бершты,
Гарковічы, Дубна, Баранава, Лаша, Лазы і ў мястэчку Скідзель
734
. Гэта
сьведчыла пра дастатковую моц і разгалінаванасьць структур беларускага
палітычнага руху.
733
Глагоўская Л. З дзейнасці беларускіх парламентарыяў на Гродзеншчыне ў 1922–1930 г. // Культура
Гродзенскага рэгіёну: праблемы развіцця ва ўмовах поліэтнічнага сумежжа: Зб. навук. прац. Гродна:
ГрДУ, 2003. C. 128.
734
Глагоўская Л. З дзейнасці беларускіх парламентарыяў... C.129.