Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ

Подождите немного. Документ загружается.

Сяргей Токць

Беларуская вёска

ў эпоху зьменаў

Другая палова ХІХ — першая траціна ХХ ст.

Менск

Тэхналёгія

2007

УДК 94(476) „18-19”

ББК 63.3 (4 Бел)

Т 51

Рэцэнзэнты:

доктар габілітаваны Яўген Мірановіч

доктар гістарычных навук Алесь Смалянчук

Токць С.

Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ — першая

траціна ХХ ст. / С. Токць. - Менск: Тэхналёгія, 2007. — 308 с.: 8 арк. іл.

ISBN 985-458--132-2

У манаграфіі разглядаюцца сацыяльна-культурныя працэсы, якія вызначалі, на

думку аўтара, кірунак і характар зьменаў у жыцьці заходнебеларускай вёскі ў другой

палове ХІХ – першай траціне ХХ ст. Аўтар стварае мадэль разьвіцьця капіталістычнай

мадэрнізацыі традыцыйнага аграрнага грамадзтва на гэтым абшары. Да стрыжнёвых

праблем гэтай манаграфіі належаць пытаньні пашырэньня беларускай

самасьведамасьці сярод вясковага насельніцтва, нацыятворчая роля інтэлігенцыі

сялянскага паходжаньня. У дадатку да манаграфіі зьмешчаныя мікрагістарычнае

дасьледваньне Берштаў і фрагмэнты дзёньнікаў беларускага актывіста ТБШ Пётры

Сеўрука.

Кніга адрасуецца прафэсійным гісторыкам, краязнаўцам, выкладчыкам

гістарычных дысцыплін, студэнтам.

УДК 94(476) „18-19”

ББК 63.3 (4 Бел)

ISBN 985-458--132-2

Зьмест

Прадмова

Падзяка

Разьдзел першы. Мэтадалёгія, гістарыяграфія і крыніцы

дасьледаваньня

Мэтадалёгія

Гістарыяграфія і крыніцы

Разьдзел другі. Працэсы мадэрнізацыі беларускай вёскі

Гаспадарка і дэмаграфія

Пашырэньне пісьменнасьці

Зьмены ў рэлігійным жыцьці вёскі

Зьмены ў сацыяльным жыцьці і раскладаньне традыцыйных

каштоўнасьцяў

Самаідэнтыфікацыя сялянаў

Разьдзел трэці. Заходнебеларуская вёска ў міжваенныя гады

У новых умовах

Палітызацыя вёскі

Змаганьне за школу на роднай мове

Беларуская культурна-асьветная праца

Польскі чыноўнік у беларускай вёсцы

Праваслаўныя і каталікі

Вяртаньне да тутэйшасьці

Дадатак 1. Гісторыя вёскі Бершты

Кароткі нарыс старажытнай гісторыі Берштаў

Бершты ў часы Расейскай імпэрыі (1795—1915 гг.)

Бершты ў міжваеннай польскай дзяржаве

Кароткі нарыс найноўшай гісторыі Берштаў

Дадатак 2. З архіву Пётры Сеўрука

Пётра Сяўрук і яго справа

Даклад аб стане гурткоў Таварыства Беларускай Школы ў гарад

зенскім павеце (1927—1928 гг.?)

Ліст да кіраўніцтва Таварыства Беларускай Школы

Да "правадыроў" беларускага народу

Заключэньне

Сьпіс скаротаў

Паказальнік табліцаў

Паказальнік малюнкаў

Іменны паказальнік

Геаграфічны паказальнік

Літаратура

Прадмова

Гэтая навуковая праца мае для мяне вельмі асабісты характар. Можна

нават сказаць, што цікавасьць да праблематыкі гэтай кнігі вынікае яшчэ зь

дзіцячых успамінаў. Ужо кандыдатам навук, я азнаёміўся з дасьледваньнямі,

якія разглядалі трансфармацыю традыцыйнага аграрнага грамадзтва ў

грамадзтва сучаснага індустрыйнага тыпу ў рэчышчы мадэрнізацыйнай

тэарэтычнай парадыгмы. Гэтая тэарэтычная мадэль незвычайным чынам

шмат у якіх момантах адпавядала тым уяўленьням пра нядаўняе мінулае

свайго краю, што калісьці вельмі трывала адклаліся ў маёй памяці, дзякуючы

аповядам дзеда Паўла, звычайнага селяніна-беларуса, якога жыцьцё добра

пакідала па сьвеце. Менавіта яны й вызначылі пазьней мой выбар прафэсіі

гісторыка, а таксама кірунак навуковых зацікаўленьняў. А дзед Павел з

пазыцый сёньняшняга дня выглядае паводле свайго сьветапогляду

памяркоўным стыхійным “мадэрністам”. Ён шчыра верыў у тэхнічны прагрэс і

сілу навукі, лічыў капіталізм у цэлым даволі справядлівым грамадзкім ладам і

быў перакананым антыкамуністам (паўплываў досьвед знаходжаньня ў

савецкім канцлягеры). Такім чынам, зыходзячы напачатку з інтуіцыйнага

адчуваньня слушнасьці інтэрпрэтацыі нядаўняй гісторыі беларускай вёскі з

гледзішча мадэрнізацыйнай пэрспэктывы, аўтар на працягу многіх гадоў

працаваў у архівах у гэтым кірунку. Асаблівую ролю ў напісаньні кнігі

адыграла таксама маё зацікаўленьне лякальнай гісторыяй сваіх малых

радзімаў — вёскі Бершты і мястэчка Скідзеля, якое праявілася ў

выкарыстаньні мікрагістарычнага падыходу.

Хоць сялянскай тэматыцы ў айчыннай гістарыяграфіі на сёньняшні дзень

прысьвечана багата дасьледваньняў, яна па-ранейшаму застаецца, на нашу

думку, актуальнай і патрабуе новых мэтадалягічных падыходаў і

інтэрпрэтацый. Далейшыя працы, у сваю чаргу, павінны паспрыяць лепшаму

разуменьню і праблемаў разьвіцьця сёньняшняга беларускага грамадзтва, бо

да 70-х гадоў мінулага стагодзьдзя вясковыя жыхары складалі большасьць

насельніцтва Беларусі, а сучасныя менчукі, віцябляне й гарадзенцы —

гараджане пераважна толькі ў першым і другім пакаленьнях. У выніку

імклівай урбанізацыі ў другой палове ХХ ст. сялянская моладзь масава

пакідала родныя вёскі і пераносіла ў гарады многія элемэнты традыцыйнай

сялянскай культуры, якая шмат стагодзьдзяў рэгулявала сацыяльна-

культурнае жыцьцё вясковых супольнасьцяў у Беларусі. Гэтыя перасяленцы

стваралі своеасаблівыя гарадзкія вёскі, дзе элемэнты сялянскай культуры, а

найперш — каштоўнасныя арыентацыі і стэрэатыпы паводзінаў,

трансфармаваўшыся ў новых ўмовах, працягвалі захоўвацца ў мэнтальнасьці

жыхароў, нярэдка вызначаючы іхнае стаўленьне да рэчаіснасьці. Нават на

пачатку 3-га тысячагодзьдзя па Нараджэньні Хрыстовым, у эпоху глябалізацыі

і станаўленьня ўжо постындустрыйнага інфармацыйнага грамадзтва, вялікая

частка гарадзкога насельніцтва нашае краіны адчувае моцную псыхічную

повязь з роднымі вёскамі, пра што сьведчаць перапоўненыя прыгарадныя

цягнікі ды рэйсавыя аўтобусы ў выходныя й сьвяточныя дні.

Гэтая праца мае на мэце навуковы аналіз сацыяльна-культурных працэсаў,

якія вызначалі, на думку аўтара, кірунак і характар зьменаў у жыцьці

заходнебеларускай вёскі ў другой палове ХІХ – першай траціне ХХ ст., і

стварэньне мадэлі капіталістычнай мадэрнізацыі традыцыйнага сялянскага

грамадзтва на дадзеным абшары. Дзеля дасягненьня пастаўленай мэты намі

былі дасьледваны: спэцыфіка гаспадарчага і сацыядэмаграфічнага разьвіцьця

заходнебеларускай вёскі, працэс пашырэньня пісьменнасьці сярод вясковага

насельніцтва й фармаваньне інтэлігенцыі сялянскага паходжаньня, зьмены ў

рэлігійным жыцьці, раскладаньне традыцыйных каштоўнасьцяў і нормаў

паводзін, эвалюцыя ў самаідэнтыфікацыі сялянаў і фармаваньне беларускай

нацыянальнай самасьведамасьці.

Заходняй Беларусьсю ў 1920-х гадох пачалі менаваць этнічна беларускія

тэрыторыі, якія ў 1921 г. увайшлі ў склад польскай дзяржавы. У дачыненьні

да ранейшага пэрыяду ў рэтраспэкцыі гэты тэрмін ужываў вядомы беларускі

гісторык Мікалай Улашчык

. Ён далучаў да Заходняй Беларусі абшар

Гарадзенскай і Віленскай губэрняў. На нашу думку, дакладнае геаграфічнае

акрэсьленьне заходнебеларускіх земляў, бадай ня мае сэнсу, бо самое

паняцьце “заходнебеларускасьці” зьменлівае ў часе. У пэрыяд Расійскай

імпэрыі спэцыфікай заходніх рэгіёнаў этнічна беларускага абшару было тое,

што сялянскае насельніцтва тут належала да розных канфэсій — праваслаўя і

каталіцтва. Да такіх рэгіёнаў можна далучыць заходнія паветы Віцебскай

губэрні, заходнюю частку Менскай, беларускія, паводле этнічнага складу

жыхароў, паветы Віленскай і значную частку Гарадзенскай губэрняў.

Беларускія савецкія дасьледнікі слушна прызнавалі, што ў гэтых паўночна-

заходніх рэгіёнах працэсы разьвіцьця капіталізму пасоўваліся шпарчэй, чым

на ўсходзе краіны, у вяскоўцаў мацнейшы быў дух індывідуалізму (што

знайшло адлюстраваньне ў адсутнасьці тут пазямельнай грамады). Менавіта

гэты абшар этнаканфэсійнага сумежжа адыграў асаблівую ролю ў

пашырэньні беларускай нацыянальнай ідэнтычнасьці. Тут, напрыклад,

найбольш актыўна распаўсюджваліся беларускамоўныя пэрыядычныя

выданьні й кнігі ў канцы ХІХ – на пачатку ХХ ст.

Пасьля 1921 г. жыцьцё вёскі ў Савецкай Беларусі і ў Заходняй Беларусі

пайшлі зусім рознымі шляхамі. У БССР пасьля кароткага пэрыяду НЭПу была

рэалізаваная калгасная мадэль зь ліквідацыяй прыватнай уласнасьці на

зямлю, з надзвычай важнай роляй дзяржавы як рэгулятара вясковага

жыцьця. У нечым яна вельмі ўжо нагадвала ранейшую прыгоньніцкую вёску

зь яе панскімі фальваркамі, усемагутнымі войтамі і цівунамі, апрацоўкай

уласных надзелаў у сьвяточныя дні. Але мы пакідаем гэтую мадэль па-за

рамкамі дасьледваньня. У нашай кнізе разглядаюцца працэсы мадэрнізацыі

беларускай вёскі ва ўмовах, выкарыстаем марксісцкі тэрмін, капіталістычнай

фармацыі. На заходнебеларускіх землях гэтыя працэсы даволі актыўна

разьвіваліся, прыблізна цягам стагодзьдзя — спачатку ў складзе Расійскай

імпэрыі, а пасьля ў складзе Польскай рэспублікі. Гэта дазваляе прааналізаваць

разьвіцьцё капіталістычнай мадэлі мадэрнізацыі беларускай вёскі на працягу

Улащик Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы 1861г. в Литве и Западной Белоруссии. Москва:

Наука, 1965.

максымальна доўгага пэрыяду. Таму, уласна, нашая ўвага скіраваная

менавіта на заходнебеларускія землі. Хоць досыць часта зьвяртаемся і да

прыкладаў з гісторыі ўсходніх рэгіёнаў Беларусі.

Такім чынам, храналягічныя рамкі дасьледваньня абыймаюць другую

палову ХІХ – першую траціну ХХ ст. На нашу думку, працэсы мадэрнізацыі

традыцыйнай вёскі ў Беларусі пачалі набіраць сілу менавіта ў сярэдзіне ХІХ

ст. Гэта сталася вынікам як стыхійнага наплыву ў вёску прамысловых

вырабаў і новых тэхналёгій, гэтак і ўрадавых пераўтварэньняў — спачатку

рэформы дзяржаўнай вёскі, а затым і рэформы 1861 г., якая канчаткова

скасавала прыгонную залежнасьць сялянаў ад сваіх уладальнікаў ды істотна

зьмяніла сацыяльную арганізацыю вясковага жыцьця. Пасьля далучэньня

заходнебеларускіх земляў да СССР у 1939 г. тут пачалася кардынальная

перабудова грамадзкага ладу ў кірунку сацыялістычнае мадэлі.

Гэтае дасьледваньне выканана ў тэарэтычным рэчышчы

мадэрнізацыйнай парадыгмы. З мэтадаў гістарычнага аналізу досыць

шырока выкарыстоўваліся апісальны, квантытацыйны (колькасны),

гістарычна-параўнаўчы і мэтад структурнага аналізу. Асаблівую ролю ў

дадзенай працы адыграў мікрагістарычны падыход, бо ў традыцыйным

грамадзтве сялянства ўяўляе сукупнасьць паўзамкнёных вясковых

супольнасьцяў, а грунтоўнае асьвятленьне жыцьця кожнай зь іх магчымае

толькі з дапамогай мікрагістарычнага аналізу.

Дасьледваньне ёсьць найперш гістарычнай працай, хоць у ім

выкарыстоўваюцца сацыялягічныя, этналягічныя і культурна-

антрапалягічныя мадэлі й падыходы. Апісаная рэчаіснасьць мае дынамічны

характар і ўяўляе складанае перапляценьне ўзаемазьвязаных сацыяльных,

культурных і палітычных працэсаў.

На пачатку кнігі разглядаюцца тэарэтычныя аспэкты праблемы,

акрэсьліваюцца асноўныя падыходы да разуменьня паняцьцяў

“мадэрніз ацыя”, “традыцыйная вёска”, “этнічная група” і “мадэрная нацыя”.

Асаблівая ўвага дадаецца зьменам у самаідэнтыфікацыі сялянства і

далучэньню яго да агульнанацыянальнай культуры ў пэрыяд паступовага

распаду традыцыйнага аграрнага грамадзтва і фармаваньня грамадзтва

сучаснага, індустрыйнага. Затым асьвятляюцца асноўныя сацыякультурныя

працэсы ў заходнебеларускай вёсцы ў другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. (час

знаходжаньня Беларусі ў Расійскай імпэрыі). Асобны разьдзел працы

прысьвечаны міжваеннаму пэрыяду ў жыцьці заходнебеларускай вёскі ў

складзе польскай дзяржавы.

Падзяка

Напісаньне гэтай кнігі сталася магчымым дзякуючы шчырай дапамозе

многіх людзей. Рэцэнзэнты працы Алесь Смалянчук і Яўген Мірановіч выказалі

шмат слушных заўваг і парадаў, археоляг Генадзь Семянчук падзяліўся

зьвесткамі з старажытнай гісторыі вёскі Бершты, гарадзенскія гісторыкі

Андрэй Вашкевіч і Андрэй Чарнякевіч вельмі дапамаглі матэрыяламі па

міжваенным пэрыядзе. Народзінец Скідзельшчыны Юрка Сіткевіч, які, на

жаль, нядаўна адышоў у лепшы сьвет, дазволіў карыстацца фотаздымкамі

свайго унікальнага сямейнага альбому. Пісьменьнік Мікалай Дзелянкоўскі

падзяліўся матэрыяламі з гісторыі Скідзеля, а пісьменьнік Мікалай Ількевіч і

краязнавец Аляксандар Мілінкевіч — з гісторыі Берштаў. Мае сябры і калегі

Алена Гайко, Мікалай Даніловіч, Юрась Пацюпа, Вячаслаў Ламака, Вячаслаў

Клімук, Вячаслаў Клімук дапамаглі каштоўнымі матэрыяламі й фотаздымкамі.

Хачу асабліва падзякаваць маім земляком — жыхаром Берштаў, за іх

неацэнную маральную падтрымку.

Выказваю таксама шчырую падзяку Амэрыканскай радзе навуковых

таварыстваў за дапамогу ў правядзеньні даследваньняў.

РАЗЬДЗЕЛ І

МЭТАДАЛЁГІЯ,

ГІСТАРЫЯГРАФІЯ І КРЫНІЦЫ

ДАСЬЛЕДВАНЬНЯ

Мэтадалёгія

Гэтая праца выканана ў рэчышчы мадэрнізацыйнай тэарэтычнай

парадыгмы. Дадзеная парадыгма сфармавалася ў сярэдзіне XX ст. ва ўмовах

распаду эўрапейскіх каляніяльных імпэрый і зьяўленьня вялікай колькасьці

“маладых нацый” у Азіі, Афрыцы і Лацінскай Амэрыцы, перад якімі паўстала

праблема выбару свайго ўласнага шляху разьвіцьця. Па сутнасьці, праграма

мадэрнізацыі (ці паскоранага пераходу ад традыцыі да сучаснасьці) была

прапанаваная навукоўцамі й палітыкамі эканамічна высокаразьвітых краін

Паўночнай Амэрыкі і Заходняй Эўропы краінам Трэцяга сьвету ў якасьці

альтэрнатывы камуністычнаму выбару, які прапагандаваўся сацыялістычным

блёкам. У 1950 – на пачатку 1960-х гадоў розныя аналітычныя плыні й

канцэпцыі злучыліся ў адзіную міждысцыплінарную кампаратыўную

пэрспэктыву. У другой палове ХХ ст. у рамках гэтай пэрспэктывы быў

назапашаны вельмі багаты тэарэтычна-мэтадалягічны і эмпірычны досьвед

вывучэньня розных аспэктаў, у тым ліку й гістарычных, пераходу ад

традыцыйнага да сучаснага індустрыйнага грамадзтва

. За гэты пэрыяд

мадэрнізацыйная парадыгма, сфармаваная найперш пад уплывам

эвалюцыянізму і функцыяналізму, прайшла доўгі шлях удасканаленьня, жвава

адгукаючыся на запатрабаваньні часу.

У сацыяльных навуках паняцьце мадэрнізацыі стасуецца найперш да

досыць пэўна акрэсьленага гістарычнага шляху разьвіцьця

заходнеэўрапейскага грамадзтва. Пад мадэрнізацыяй звычайна разумеюць

нейкі комплекс зьвязаных між сабой зьменаў, якія сфармавалі і працягваюць

фармаваць сучасны сьвет. Размова ідзе пра доўгатэрміновыя працэсы

разьвіцьця, у выніку якіх спачатку ў Заходняй Эўропе, а затым і ў іншых

частках сьвету адбывалася раскладаньне традыцыйных сацыяльных структур

і парадкаў. Шмат хто з дасьледнікаў разумеюць пад паняцьцем

“мадэрнізацыя” працэс трансфармацыі традыцыйнага грамадзтва ў

грамадзтва сучаснае, для якога характэрныя выкарыстаньне машынных

тэхналёгій, рацыянальныя і сэкулярныя жыцьцёвыя ўстаноўкі індывідаў, а

таксама высокі ровень дыфэрэнцыяцыі сацыяльнай структуры. Аднак

погляды розных навукоўцаў маюць мноства нюансаў у разуменьні зьместу й

маштабаў гэтых працэсаў. Трэба прызнаць, што паняцьце “мадэрнізацыя” не

зусім дакладнае і дапускае пэўныя двухсэнсоўнасьці ў тлумачэньнях яго

зьместу, але разам з тым, як нам уяўляецца, яно ўсё ж больш зручнае ў

параўнаньні з усімі іншымі тэрмінамі. Такім чынам, нельга гаварыць пра

існаваньне нейкай адзінай і ўсеахопнай сацыяльнай тэорыі мадэрнізацыі.

Дасьледнік гэтай праблематыкі хутчэй сутыкаецца зь вялікай колькасьцю

разнастайных мадэляў і тэорый

Побережников И.В. Модернизация: теоретико-методологические подходы // Экономическая история.

Обозрение / Под ред. Л.И.Бородкина. Вып. 8. Москва, 2002. С. 147.

Ханс ван дер Лоо, Виллем ван Райен. Модернизация как концепт // Ab Imperio. № 1. 2002.

Безумоўна, мадэрнізацыя перадусім зьвязана з працэсамі індустрыялізацыі,

з масавай вытворчасьцю прамысловых тавараў. Але яна прадугледжвае

таксама урбанізацыю, зьмяншэньне ролі рэлігіі ды магіі ў грамадзтве,

рацыяналізацыю мысьленьня і дзейнасьці людзей, дэмакратызацыю іх

жыцьця й зьмяншэньне сацыяльных адрозьненьняў, узмацненьне

індывідуалізацыі і шэраг іншых зьменаў. Адзін з самых вядомых тэарэтыкаў

мадэрнізацыі ізраільскі навуковец Шмоэль Эйзэнштат вызначаў яе як працэс

зьменаў у кірунку тых тыпаў сацыяльных, эканамічных і палітычных сыстэм,

якія разьвіваліся ў Заходняй Эўропе і Паўночнай Амэрыцы ад ХVІІ да ХІХ ст.,

затым распаўсюдзіліся на іншыя эўрапейскія краіны, а ў ХІХ і ХХ стст. — на

паўднёваамэрыканскі, азіяцкі й афрыканскі кантынэнты

Фактычна ўсе прыхільнікі раньняй мадэрнізацыйнай пэрспэктывы (1950-

х – пачатку 1960-х гг.) падзялялі шэраг тэарэтычна-мэтадалягічных

дапушчэньняў эвалюцыянісцкага і структурна-функцыяналісцкага характару,

што абумовіла стварэньне лінеарнай мадэлі ў якасьці першаснай тэарэтычна-

мэтадалягічнай базы

. Гэтая мадэль спараджала ўяўленьне пра мадэрнізацыю

як пра глябальны працэс, што забясьпечваўся як распаўсюджаньнем сучасных

ідэй, інстытуцыяў і тэхналёгій з эўрапейскага цэнтру па ўсім сьвеце, так і

нутраным разьвіцьцём пазаэўрапейскіх грамадзтваў. Інакш кажучы, паводле

адзначанай мадэлі ўсе грамадзтвы мусілі прайсьці праз пэўныя стадыі

мадэрнізацыі (напрыклад, звычайна вылучаліся стадыі традыцыйнага,

пераходнага і мадэрнізаванага грамадзтваў). Лінеарная мадэль вымагала

выпрацоўкі стандартных, абавязковых для ўсіх грамадзтваў крытэраў

мадэрнізацыі, якія звычайна паўставалі на грунце супастаўленьня ідэальна-

тыповых вобразаў традыцыйнасьці і сучаснасьці.

Ш.Эйзэнштат сфармуляваў набор прыкметаў, якія суправаджаюць

мадэрнізацыю ў розных сфэрах грамадзтва. У сацыяльнай сфэры — гэта

сацыяльная мабілізацыя, рэкрутаваньне на розныя сацыяльныя ролі праз

мэханізмы дасягненьня, а не аскрыпцыі (прыпісваньня, прымацаваньня). У

эканамічнай сфэры, на думку Эйзэнштата, мадэрнізацыя суправаджаецца

тэхналягічным ростам, які стымулюецца сыстэматычным выкарыстаньнем

навуковых ведаў. Іншымі словамі, эканамічная мадэрнізацыя ёсьць найперш

разьвіцьцё індустрыйнай сыстэмы, заснаванай на тэхналёгіях высокага роўню

і ўсё большай спэцыялізацыі эканамічных роляў. У палітычнай сфэры

мадэрнізацыя выяўляецца ў замене традыцыйных мадэляў легітымацыі

вышэйшай улады, якія абапіраліся на звышнатуральныя крыніцы, у

прызнаньні адказнасьці носьбітаў палітычнай улады перад сваімі

грамадзянамі.

У сфэры культуры мадэрнізацыя характарызуецца дыфэрэнцыяцыяй

галоўных элемэнтаў культурных і каштоўнасных сыстэм (рэлігіі, філязофіі,

навукі); распаўсюджваньнем пісьменнасьці і сьвецкай адукацыі, стварэньнем

складанай інтэлектуальнай і інстытуцыялізаванай сыстэмы падрыхтоўкі да

выкананьня спэцыялізаваных роляў у грамадзтве; распаўсюджваньнем

сродкаў камунікацыі ды іх усё большым пранікненьнем у асноўныя пласты

Побережников И.В. Модернизация: определение понятия, параметры и критерии // Историческая

наука и историческое образование на рубеже XX–XXI столетия. Четвертые всероссийские историко-

педагогические чтения. Екатеринбург, 2000. С. 105–121; Eisenstadt S.N. Modernization: Protest and

Change. Englewood Cliffs: Prentice-Hall, 1966. P. 1.

Побережников И.В. Модернизация: теоретико-методологические подходы... С. 150.

Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст

Подождите немного. Документ загружается.