Скворцов М.И., Скворцова А.В. Русско-чувашский словарь

Подождите немного. Документ загружается.

вăйрă тăракăн; спрăвка действй-

тельна в течение

мĕсяца

спрăвка пĕр

ÿйăх хушшй вăйрă тăрăть 3. действй-

тельно нареч. чăн, чăнăх та, чăнни-

п^х; он действйтельно бблен вăл

чăнăх та чИрлĕ 4. действйтельно

вводн. сл., выражает уверенность

чăн та, чăнăх та; я, действйтельно,

там не был эпĕ чăнăх та унтă пул-

мăн * действИтельный залбг глагб-

ла

глагблăн тĕп залбгĕ; действйтель-

ный член акадĕмии академин тĕп

членĕ

действовать (наст. -твую, -тву-

ешь,

-твуют; прич. действ. наст.

-твующий,

прош.

-твовавший;

деепр.

-твуя) глаг.

несов.'

1. ĕçле, ту, тусă

пыр;

действовать смело хăюллă пул;

телефбнная лйния не дейетвует те-

лефбн лИнийĕ ĕçлемест. 2. на кого-

что витбр, вйтĕм кÿр, ÿсă пар; ле-

кăрство

на

негб

не действует эм^л

ăнă

ÿсă памăсть

декабрь (-я)

сущ.

муж. раштăв, де-

кăбрь

(çулталăкри вун иккĕмĕш

уйăх);

в коннĕ декабрЯ раштăв вĕçĕ-

нче

декăбрьский прил. раштăв -ĕ; де-

кăбрь

-ĕ; раштăв уйăхĕнчй, декабрь-

тИ;

декăбрьские морбзы раштăв сив-

висем

декăда (-ы) сущ. жен. 1. (син. де-

сятидневка) вÿнă кун; в

пĕрвой

де-

к^де месяца ÿйăхăн пĕрр^мĕш вÿнă

кунĕнче 2. вунăкунлăх, декăда; де-

кăда

нарбдного твбрчества хăлăх пул-

тарÿлăхĕн вунăкунлăхĕ

декан (-а) сущ. муж. декăн (аслă

шкулта -

факультет

пуçлăхĕ)

деканат (-а) сущ. муж. деканăт

(факультета ертсе

пыракан

çынсем)

декламйровать (наст. -рую, -ру-

ешь,

-руют) глаг. несов. илемлĕ ву-

лă;

декламИровать стихй со сцены

сцена

çинче

сă'вă вулă

декларăция (-и) сущ. жен. (син. за-

явление) декларăци (ĕç принципĕ-

семпе планĕсене

пĕлтерсе

калани, çи-

рĕплетсе

çырни); правительственная

декларăция правительство декларă-

цийĕ;

вьктупить с декларацией дек-

ларăци ту * тамбженная деклара-

ция

тамбжня декларăцийĕ (чикĕ

урлă

каçакан çын хăйпе мĕнле хаклăхсем

пурри

çинчен

çырса

пани)

декоратйвный прил. илĕм -ĕ, илем-

лĕх,

кăпăрлăх; декоративные раст^-

ния шюмлĕх ÿсĕн-тăрăн

декорăция (-и) сущ. жен. декорă-

ци

(спектакльти ĕçсемпе килĕштерсе

сцена

çинче

усă куракан

ĕлкесем,

япа-

ласем)

декрбт (-а) сущ. муж. (син. поста-

новлĕние) декрет, йышăнÿ; декр^т

правйтельства правительство йы-

шăнăвĕ

дблать (наст. -аю, -аешь, -ают)

глаг.

несов.

что

(син.

совершăть, за-

нимăться,

производИть) ту, ăсталă,

хайлă,

тусă хатĕрле; дблать

мĕбсль

сĕтĕл-пукăн ăсталă; он

ничегб

не де-

лает вăл ним те тумăсть 2. что и

без

доп. ту, хăтлăн; делать добрб ырă

ĕç

ту; делать успехи çитĕнÿ' ту;

ц.ĕ-

лать ошибки йăнăш ту; делать по-

свбему ху пĕ 'лнĕ пек хăтлăн Ф дй-

лать выбор суйласă ил; делать по-

пытку тăрăшсă пăх, хăтлăн; делать

нечего ним те тăвăймăн; от нечего

делать ним ĕç çукрăн

делаться

(наст.

-аюсь, -аешься, -аю-

тся)

глаг.

несов.

1. (син. становйться)

пул,

пулсă кай, пулсă пыр;

в^тер

делается сильным çил вăйлансă пы-

рăть

2. 1 и 2л.

не

употр.

(син. проис-

ходИть, бывăть) пул, пулсă ирт;

Что там делается? Мĕн пулсă ир-

тет унтă?

делегăт (-а) сущ. муж., делегăтка

(-и) жен. делегăт (суйласа янă çын);

делегаты партийного съезда

пăрти

съезчĕн делегачĕсĕм

делегăция (-и) сущ. жен. делегăци

(делегатсен ÿшкăнĕ); инострăнная

делегăция ют çĕршЫв делегăцийĕ

делĕние (-я)

сущ.

сред.

1. (син. рас-

пределĕние) пайлăв, валеçÿ", пай-

ланÿ;

пайланй, валеçни, пайланнй;

делĕние учЯщихся по

клăссам

вĕре-

пекенсене классĕм тă'рăх пайланй

(ант. умножение) пайлăв; пайла-

ни;

знак делĕния пайлăв палли; за-

дăча на деление пайлăв задачИ 3.

карт, виçе; делĕния линĕйки

линĕй-

ка карчĕсĕм

делймое

(-ого)

сущ. сред. пайла-

наканнй {математикăра - пайла-

пакан хисеп)

делйтель (-я)

сущ.

муж. пайлакан-

нй (математикăра-

пайлакан хисеп)

делйть (наст. делю, делишь, дĕ-

лят; прич.

действ.

наст. делящий и

делящий,

прош. деливший; прич.

страд. наст. делимый, прош.

делĕнный;

деепр.

деля)

глаг.

несов.

кого-что (син. распределять) валеç,

найлă,

ÿйăр; делйть пбровну таншăр

налĕç;

делйть имÿщество пурлăхă

ÿйăр 2. что на

что

пайлă делйть цĕ-

иять на три тăххăрă виççе пайлă

делйться (наст. делюсь, делишь-

сч,

делятся; прич.

действ.

наст. де-

лЯщийся,

прош. делившийся; деепр.

дслЯсь) глаг. несов. 1. 1 и 2 л. не

употр. валеçĕн, пайлăн, ÿйрăл; де-

сять не делится на три вÿннă виççе

пайланмăсть 2.

чем

с кем пар,

уйăр-

сă пар; делйться с дрÿгом кускбм

хлеба çă'кăр татăкне туспă пĕрлĕ çи

3. (син. расскăзывать) калăç, каласă

пар;

делйться впечатлĕниями от по-

ездки в Москвÿ Мускавă кайсă кил-

ни çинчен калăç

д^ло (-а) сущ. сред.;

множ.

дел^

(дел,

делăм,

о делăх) 1. (син. рабб-

та,

деятельность) ĕç, ĕç-хĕ 'л, ĕç-

пÿç; домăшние дела килтИ ĕç-пÿç;

ездить по делам слÿжбы слÿжба

ĕçĕпĕ

çÿрĕ;

сидеть без дбла ĕ'çсĕр

лар 2. (син. специăльность) ĕç, про-

фĕсси; военное д^ло çар ĕ'çĕ; он хо-

рошб

знает свое дело вăл хăйĕн

ĕçнĕ

лăйăх

пĕлет

3. (син. нăдобность,

нуждă) ĕç, ыйтÿ, йÿ'тĕм; Я пришел

к вам по

вăжному

д^лу Эпĕ сйрĕн

патă кИрлĕ ыйтупă кйлтĕм 4. (син.

процесс) ĕç (судра пăхмалли); уго-

ловное дбло уголбвлă ĕç; возбудйть

д^ло

в суде судрă ĕç пуçăр Ф пер-

вым делом чи малтанăх; между д^-

лом ерçнĕ хушăрă; ^то другбе дело

ку пачăх ÿрăх

япалă;

пустйть в дело

ĕçĕ яр; то и д^ло çинĕ-çинех; дбло

твое хă'вăн ирĕкÿ'; на сăмом деле

тĕрĕссипе; Как дела? Мĕнлĕ

пурă-

нăтăр?; В чем д^ло? Мĕн пÿлнă?;

Э'то не

вăше

де'ло Ку сИрĕн ĕç мар;

Какбе вам дбло? Сирĕ мĕн ĕç?

деловйтый прил., деловйто нареч.

ĕçчĕн,

ĕ'çлĕхлĕ, тăрăшÿллă; дело-

витый

человек ĕçчĕн çын

деловбй прил. 1. (син. раббчий) ĕç

-ĕ,

ĕçлĕв -ĕ; ĕ'çлĕ; деловбе предло-

жĕние ĕ'çлĕ сĕнÿ"; деловые люди

ĕ'çлĕ çынсем 2. (син. толкбвый) ĕ'ç~

лĕхлĕ,

пĕлÿ'ллĕ, ăстă; деловбй ру-

ководйтель ĕ'çлĕхлĕ ертÿ'çĕ 3. ĕçĕ

юрăхлă;

деловăя древесина ĕçĕ

к5рăхлă

йЫвăç (вутă марри)

дельта (-ы) сущ. жен. шыв вăрри

дĕльта (юхан

шывăн

юпленчĕк

вăрри);

дельта Вблги Атăл дельтй

дельфйн (-а) сущ. муж. дельфин

(пĕчĕк кит

евĕрлĕ

тинĕс

чĕр чунĕ)

демилитаризăция (-и) сущ. жен.

(син. разоружĕние; ант. вооружĕние,

милитаризăция) хĕç-пăшалсăрланÿ,

хĕç-пăшалсăрлантарÿ

демисезбнный прил.

çă'мăл,

çурхй-

кĕрхи, çÿрлăх-кĕ'рлĕх; демисезбнное

пальтб çă'мăл пальтб

демобилизация (-и) сущ. жен.

(ант. мобилизăция) демобилизăци

(çар

службине илнĕ

çынсене

киле яни)

демобилизовăтъ (наст. и будущ.

-зÿю,

-зÿешь, -зÿют; прич. страд.

прош. -збванный)

глаг.

сов. и несов.,

кого-что (ант. мобилизовăть) демо-

билизацилĕ,

демобилизăци ту, çар-

тăн яр; демобилизбванные солдăты

çартăн янă салтаксем

демографйческий

прил.

демогрăфи

-ĕ,

демографйческая ситуăция де-

могрăфи тă'рăмĕ; демографйческие

исследования демогрăфи тĕпчевĕсем

демогрăфия (-и) сущ. жен. демо-

грăфи (халăх йышĕн тытймне, вăл

улшăннине тата куçнине тĕпчекен

ăслăлăх)

демокрăт (-а) сущ. муж., демо-

крăтка (-и) жен. 1. демокрăт (де-

мократи

майлă

çын)

2. демокрăт (де-

мократсен

партийĕнче

тăракан)

демократизăция (-и) сущ. жен. де-

мократизăци; демократизациленИ;

демократизăция жйзни ббщества 66-

щество пурнăçнĕ демократизациле-

нй

демократйзм (-а) сущ. муж. демо-

крăтилĕх; укрепление демократйзма

в Россйи Раççейрă демокрăтилĕх

çирĕпленнй

демократИческий прил., демокра-

тйчески

нареч.

демокрăти -ĕ; демок-

ратилле, демокрăтиллĕ; демократй-

ческий

строй демокрăти йĕркй; де-

мократйческие стрăны демокрăтиллĕ

çĕршывсем

демокрăтия (-и) сущ. жен. демо-

крăти (аслă влаçа халăх

тытмалли

йĕрке); принципы демокрăтии демок-

рăти

принципĕсĕм

демонстрант (-а) сущ. муж., де-

монстрăнтка (-и) жен. демонстрăнт,

демонстрациĕ хутшăнакăн;

колонна

демонстрăнтов демонстрантсен ко-

лоннИ

демонстрăция (-и) сущ. жен. 1. де-

монстрăци (халăх урама йышлăн

тухса хăйĕн шухăш-кăмăлне палăр-

тни);

прăздничная демонстрăция уяв

демонстрăцийĕ 2. кăтартÿ, палăртÿ;

кăтартнй, палăртнй; демонстрăция нб-

вого фйльма

çĕ

'нĕ

фильм

кăтартнИ

демонстрйровать (наст. -рую, -ру-

ешь,

-руют)

глаг.

сов. и

несов.

1. де-

монстрăци ирттĕр, демонстрацие

хутшăн 2.

кого-что

(син.

покăзывать)

кăтăрт,

пăлăрт;

демонстрйровать мб-

дную одежду мбдăллă тумтир

кăтăрт

денационализăция (-и) сущ. жен.

денационализăци (национализаци-

ленĕ пурлăха уйрăм харпăрлăха та-

вăрса

пани)

денежлый прил. 1. укçă -ĕ, укçă-

тĕнкĕ -ĕ; денежный оборот укçă-

тенкĕ çăврăнăшĕ 2. (син. богăтый)

пуян,

укçăллă; он человек дĕнежный

вăл укçăллă çын

день (дня) сущ. муж.,

множ.

дни

(дней) 1. кун; сблнечный день хă-

веллĕ

кун; рабочий день ĕç кÿнĕ; че-

рез несколько дней темиçе

кунтăн;

отметить день рождĕния çурăлнă ку-

нă пăллă ту 2.

множ.

днн (син. врĕ-

мя,

перйод) кунсбм, вă'хăт, тăпхăр;

в дни войны

вă

'рçă вăхăтĕнче; вспо-

минЯть дни детства ачăлăх кунĕсене

асă ил 4 День

Побсды

Çĕнтерÿ'

кунĕ

(Тăван

çĕршыв

вăрçинчи

çĕнтеру

ячĕпе майăн 9-мĕшĕнче

ирттерекен

уяв);

на днях çак кунсенче, çывăх

вăхăтрă; день ото днЯ кунрăн-кун;

изо

дня в дбнь куллен-кун; со дня

нЯ день паян мар

ырăн,

кĕ'ç-вĕç;

третьего дня вйçĕм кун; ребенок

растет не по дням, а по часăм ачă

самантсерĕн ÿссе пырăть

деныи (дĕнег, деньгăм, в деньгăх)

сущ.

множ.

укçă, укçă-тĕнкĕ; бумă-

жные деньги хут укçă; выделить

дсныи на стройтельство больнйцы

больнИца тумă укçă-тĕнкĕ уйăрсă

пар 4- Врĕмя - деньги посл. Вă'хăт

укçă хакнĕ тăрăть; бĕшеные дĕньги

ямăт

укçă

депутйт

(-а) сущ. муж., депутат-

ка (-и) жен. депутăт; депутат

Госу-

дăрственной Дÿмы Россййской Фе-

дерации Раççей Федерăцийĕн Пат-

шăлăх Думйн депутăчĕ

депутатский прил. депутăт -ĕ; де-

путăтский мандăт депутăт мандăчĕ

депутация (-и) сущ. жен. депутă-

ци (пĕр-пĕр ыйтăва татса пама

халăх

суйласа

янă ушкăн)

деревенский прил. ял -ĕ; ялтй; де-

ревĕнский пăрень ял каччИ; дсревен-

ский клуб ялтй клуб

дерĕвня (-и) сущ. жен.; множ. де-

рĕвни (деревень, деревням, в дерев-

нях) ял; роднăя дерĕвня тăвăн ял;

газификăция деревĕнь ялсене газ

кĕртнй

дĕрево (-а) сущ. сред.; множ. де-

рĕвья (-вьев) 1. йЫвăç (ÿсекенни);

лйственные

деревья

çÿлçăллă йывăçсĕм;

хвбйные дерĕвья лă'сăллă йывăçсем;

ствол дерева йывăç вуллй 2. (син. дре-

вссйна) йывăç (касни); посÿда из

дĕрева йывăç сăвăт-сапă; резьбă по

дĕреву йывăç кассă эрешленй

деревянный прил. йЫвăç ...; йывăç

ĕ; деревянный дом йывăç

пÿрт

держăть (наст. держу, держишь,

дбржат; прич. действ. наст. держă-

щий,

прош.

держăвший; прич.

страд.

прош.

дĕржанный;

деепр.

держă)

глаг.

несов., кого-что 1. тыт, тытсă тăр;

держăть в

рук^х

алăрă тытсă тăр;

прăвильно держăть

рÿчку

ручкăнă

тĕ'рĕс тыт 2. тыт, чар, ярсă тыт;

тормозă не дбржат тбрмоз чарай-

мăсть

(машинăна); Держйте вбра!

Вăррă тЫтăр! 3. тыт,

усрă,

тытсă ус-

рă,

пăхсă

усрă;

держăть свинĕй сыс-

нă

усрă;

мой дед д^ржит пчел мăнăн

асаттĕ вĕлле хÿрчĕ тытăть 4. (син.

хранить) тыт,

усрă,

хывсă

усрă;

держăть дĕньги в бăнке укçанă бан-

крă

усрă * держăть оборбну хÿтĕлен-

сĕ çăпăç; держЯть экзăмен экзăмен

тыт; держăть в мыслях асрă тыт;

держ^ть жильцбв хваттере яр, пур-

ăнмă яр; держать впрăво сылтăмал-

лă

пă

'рăн;

держăть речь сăмăх калă

(пухура);

держ^ть в

руках

алăрă тыт,

хЫтă тыткалă

держаться (наст. держÿсь, дбр-

жишься,

дĕржатся; прич. действ.

наст. держăщийся, прош. держăв-

шийся;

деепр.

держăсь) глаг. несов.

за

кого-что

тыт,

тьггăн,

тытсă тăр;

дети идут, держăсь за

руки

ачасĕм

аллă-ăллăн тытăнсă пырăççĕ 2. тыт-

ăнсă тăр, çирĕпленсе тăр; ворбта цĕ-

ржатся на столбах хапхă юпасĕм

çинче тытăнсă тăрăть 3. (син. нахо-

дйться) пул, тăр,

пурăн,

çÿрĕ;

ры-

ба держится в глубине пÿлă тарăнрă

тăрăть 4. (син. стоять) тăр, çÿре, ÿте

тыт; держЯться прямо яшт тÿрленсе

тăр;

ĕле держится на ногЯх урă çинчĕ

арăн

тăрăть 5. 1 и 2

л.

не

употр.

(син.

сохраняться) сыхлăн, сыхлансă юл,

ан пĕт; холода держались дблго çан-

тăлăк вăрахчĕн сйвĕ

тă

'чĕ

6. (син. на-

правляться) пыр, кай; держаться

кр^я леса вăрмăн хĕррипе пыр

дерзăть (наст. -ăю, -ăешь, -ăют)

глаг.

несов.

(син. стремйться) ă'нтăл,

туртăн,

харсăрлăн, хăюллă пул

дерзйть

(наст.

л.

неупотр., -йшь,

-ят)

глаг.

несов.

чăрсăрлăн, чăртмах-

лăн,

чă'рсăр калăç, сăмахпă кÿрен-

тĕр;

он дерзйт стăршим вăл асли-

семпĕ

чă 'рсăр калаçăть

десант (-а) сущ. муж. десăнт

(тăшман çĕрне антарнă çарсем);

морскбй десăнт тйнĕс десăнчĕ; вы-

садить десант десăнт антăр

десерт (-а) сущ. муж. десĕрт, пы-

лăк

çИмĕç (апат вĕçĕнче çимелли);

на дес^рт дали Ягоды десĕртлăх çыр-

лă

пăчĕç

деснă

(-Ы) сущ. жен.; множ. десны

(десен,

дĕснам) шăл тунй; десны

кровотбчат шăл тунинчен юн тухăть

десятилетие (-я) сущ. сред. вÿнă

çул,

вÿнă çÿллăх; с тех пор прошлб

нĕсколько десятилетий унтанпă вун-

шăр çул иртрĕ

десятИна (-ы) сущ. жен. теçеттИн

(çĕр

лаптйкĕн киве виçи - 1,09 гек-

тар)

десятйчный

прил.

вуншăрлă; деся-

тйчные дрбби вуншăрлă вак; деся-

тйчная система мер вуншăрлă виçе

системй

десЯтка (-и) сущ. жен. 1. вÿннă

(«10» цифра тата хисеп) 2. вÿннă

(карт вăййинче); десятка бÿбен бÿб-

нă вÿннă

десЯток

(-тка)

сущ. муж. теçеткĕ,

вÿннă;

десЯток яйц пĕр теçетке çă-

мартă

десять (-ти, -тью) числит. ко-

лич. вÿннă, вÿн(ă); в десять часбв

утра ирхинĕ вÿнă сехетрĕ; трИжды

десять — трйдцать виç хут вÿннă

- вă'тăр

детăль

(-и)

сущ.

жен. 1.

(син.

часть)

пай,

детăль; детăли часбв сехĕт

пайĕсĕм 2. (син. подрббность) вак-

тĕвĕк, ваккй-тĕвеккй; входить во все

детăли

вакки-тĕвеккй таранăх тишкер

детăльный

прил.

(син. подрббный;

ант. ббщий), детăльно

нареч.

тĕ'плĕ,

пăйăр, тĕ'пĕ-йĕрĕпе, ваккИ-тĕвек-

кй

тарăн;

рассмотреть вопрбс де-

тăльно ыйтăвă тĕ'плĕн

пăхсă

тух

детворă (-Ы) сущ. жен.

собир.

ачă-

пăчă;

детворă играет на ÿлице ачă-

пăчă урамрă вылять

детдбм (-а) сущ. муж. (сокр.: дĕт-

ский дом) ачă

çÿрчĕ;

он вырос в

детдбме вăл ачă çуртĕнчĕ ÿ'снĕ

детектйв (-а)

сущ.

муж. 1. детек-

тИв,

йĕрлевçĕ (айăплă

ĕçсене

тĕпче-

кен

специалист)

2. детектйв (йĕрлев-

çĕсен,

шпионсен ĕçне

сăнласа

кăтар-

такан хайлав); он любит читăть де-

тектйвы вăл детективсĕм вуламă

юратăть

детектйвный

прил.

детектив ...; де-

тектйвлă;

детектйвная литератÿра

детектйвлă кĕнекесем

детеныш (-а) сущ. муж. çурă; де-

теныши хомякă арлăн çурисем

дăти (детей, детям, детьми, о де~

тях) сущ.

множ.;

един. дитЯ сред.

(употр. также в знач.

множ.

к ре-

бĕнок)

ачасем, ача-пăчă, ывăл-хĕр;

д^ти шкбльного вбзраста шкул ÿсĕ-

мĕнчй

ачасем; дети военнослужащих

çар çыннисĕн ывăлĕ-хĕ

'рĕ;

дети лег-

лй

спать ачасем çывăрмă вЫртнă; у

них в семье пЯтеро детбй вĕсĕн кил-

йышĕнче пилĕк ачă

детонăция (-и) сущ. жен. детонă-

ци (взрывчатка юнашар взрыв пул-

нипе е

çапăннипе

çурăлса

кайни)

детсăд (-а) сущ. муж. (сокр.: дĕт-

ский сад) ачă сăчĕ; отвестй сына в

детсăд ывăлă ачă саднĕ леçсĕ хăвăр

детский прил. 1. ачă -ĕ, ачă-пăчă

-ĕ;

детские дошкольные учреждения

шкулчченхИ ачă-пăчă учрежденийĕ-

сĕм 2. ачаллă; у

негб

сохранйлись

детские

привьгчки

ÿнăн ачаллă йăла-

сĕм сыхлансă к5лнă

детство (-а) сущ.

сред.

ачăлăх; сча-

стлйвое детство телĕйлĕ ачăлăх;

вспоминăть гбды детства ачăлăх çу-

лĕсенĕ

асă ил

деть (будущ. дĕну, дĕнешь, дĕнут;

повел.

ф.

день; прич.

действ.

прош.

дĕв-

ший;

прич. страд. прош. детый, де-

епр.

дев)

глаг.

сов.,

кого-что

чик, хур;

кайсă чик, кайсă хур;

Кудă

вы дбли

мою

шăпку?

Мăнăн çĕлĕке ăçтă кай-

сă хÿнă эсир?

деться (будущ. дĕнусь, дĕнешься,

дĕнутся;

повел.

ф. денься, деньтесь;

прич.

действ.

прош.

дĕвшийся;

деепр.

девшись)

глаг.

сов. кай, çухăл, пĕт;

кайсă кĕр, кайсă çухăл, кайсă пĕт;

Кудă

дĕлись

вăрежки?

АлсИш ăçтă

кайсă кĕ'нĕ? Ф некуда деться нймĕн

те тăвăймăн

дефект (-а)

сущ.

муж. (син. изъян,

недостăток) кă'лтăк, çитменлĕх,

ăйăп;

обнарÿжить дефекты в проек-

те проектрй çитменлбхсенĕ тупсă

пăлăрт

дефектный

прил.

кă'лтăклă, çитмĕн-

лĕхлĕ;

дефектный экземплЯр кнИги

кă'лтăклă

кĕнеке

дефис (-а)

сущ.

муж. дефИс,

кĕскĕ

йĕр (сăмах

пайĕсене

çыхăнтаракан-

ни, сăм.,

атте-анне,

вак-тĕвек)

дефицйт

(-а)

сущ.

муж. 1. (син. убы-

ток; ант. профицИт) дефицйт, тă-

кăклăх (тăкак тупăшран пысăкрах

пулни);

дефнцйт платĕжного балăн-

са тÿлĕв балăнсĕн тăкăклăхĕ; бюд-

жбт с дефицйтом дефицИтлă бюд-

жĕт

2. (син. недостăток, нехвăтка)

çитмĕнлĕх, çÿклăх, Иксĕклĕх; çит-

меннИ,

çукки; иксĕкки; дефицйт то-

вăров

повседнĕшюго спрбса куллĕн

кйрлĕ

таварсем çитменни

дефинигный

прил.

(син.

убыточный;

ант. профицИтный, прйбыльный) де-

фицйтлă,

тăкăклă; дефицйтный бюд-

жĕт

дефицИтлă бюджĕт (тăкак ту-

пăшран

пысăкрах пулни)

2. (син. недо-

стăточный) çитмĕн, çук, Иксĕк; де-

фицйтный товăр çитмен тавăр

дециметр (-а) сущ. муж. дециметр

(вăрăмăш виçи — метрăн вуннăмĕш

пайĕ)

дешевизна (-ы)

сущ.

жен.

(ант.

до-

роговйзна) йÿ'нĕлĕх, тавăр

йÿннй

дешевый (кратк. ф. дĕшев, деше-

вă,

дĕшево,

множ.

дĕшевы;

сравн.

ст.

дешĕвле, превосх. ст. дешĕвейший

и дешевĕйший) прил.

(ант.

дорогой),

дешево

нареч.

йÿ'нĕ; дешевая ббувь

йÿ"нĕ ăтă-пушмăк; продать дешево

йÿнĕпĕ сут

деятель (-я) сущ. муж., деятель-

ница (-ы) жен.

ĕçчĕн,

ĕçлекĕн; дбя-

тели

искÿсства ÿнĕр ĕçченĕсĕм; за-

служенный д^ятель науки ăслăлăхăн

тавă

тивĕçлĕ сçчĕнĕ

деятельность (-и) сущ. жен. (син.

труд, раббта, занятия) ĕç, ĕçлĕв,

ĕç-хĕ'л,

ăç-пÿç; ĕçленИ; занимăться

политйческой деятельностью по-

лйтика ĕçнĕ хÿтшăн; нарушение

щЬя-

тельности сĕрдца чĕрĕ ĕ'çĕ

пăсăлнй

дĕятельный прил. (син. энергйч-

ный,

активный; ант. вялый, пассйв-

ный),

деятельно нареч. хастăр, ĕ'ç-

лĕхлĕ,

ĕçчĕн;

деятельный человек

ĕ'çлĕхлĕ çын; деятельно учăствовать

в обсуждĕпии

вопрбса

ыйтăвă сÿтсĕ

явмă

хастăр хÿтшăн

деготь (дĕгтя и дĕгтю) сущ. муж.

тИкĕт;

смазать дĕгтем ось телбги ура-

пă тĕнĕлнĕ тйкĕт сĕр

дĕргать (наст. -аю, -аешь, -ают)

глаг.

несов.

кого-что шш

за

что

(син.

тянÿть) турт; дĕргать за рукăв çанă-

рăн турт 2. что (син. вырывăть) çăл,

çумлă,

тăпăлтăр, туртсă кăлăр;

дĕргать сорняки çум çумлă; дĕргать

зÿбы шăл кăлăр 3. кого (син. беспо-

кбить) кансĕрлĕ, чăрмантăр, турт-

калă

дĕрн

(-а) сущ. муж. çерĕм; куски

дĕрна

çерĕм касăкĕсĕм; землянка

крыта дĕрном çĕр

пÿрте

çеремпĕ

вИтнĕ

джем (-а) сущ. муж. джем (çăра

варени);

клубничный джем çĕр çыр-

лИ джĕмĕ

джинсбвый ирил. джинс ...; джинс

-ĕ;

джинсбвые брк5ки джинс шăла-

вар

джйнсы (-ов) сущ.

множ.

джинс

(хулăн пиртен

çĕленĕ

шăлавар)

диагноз (-а) сущ. муж. диăгноз

(чирлĕ

çынна

тишкерсе унăн чирне

палăртни);

установйть диăгноз диăг-

ноз

пăлăрт

диагрăмма (-ы) сущ. жен. диаг-

рăмма

(тĕрлĕ пулăмсен виçине ку-

рăмлăн кăтартакан ÿкерчĕк)

диалĕкт (-а) сущ. муж. диалĕкт

(пĕр-пĕр

чĕлхен

вырăнти калаçăвĕ);

верховбй диалĕкт чувăшского языкă

чăвăш чĕлхИн турИ диалекчĕ

диалектйзм (-а) сущ. муж. диа-

лектИзм,

диалĕкт пÿлăмĕ (диалект-

ри хййне майлă

сăмах,

грамматика

форми,

сасă

урăх

уйрймлăх)

диалĕктный прил. диалект -ĕ;

диалектрй; диалĕктные особенности

в р^чи пуплеврй диалĕкт уйрăмлă-

хĕс^м

диалĕктика (-и) сущ. жен. диа-

лектика (çут çанталăкри, обще-

ствăри куçăмпа аталанăвăн пĕтĕ-

мĕшле

законĕсем

çинчен

калакан вĕ-

рентÿ)

диалектолбгия (-и) сущ. жен. диа-

лектолбги

(чĕлхе

пĕлĕвĕн

диалектсене

тĕпчекен

уйрăмĕ)

диалог (-а)

сущ.

муж. диалбг, пуп-

лешÿ'

(икĕ е темиçе çын хушшин-

чи);

состЯвить диалбг диалбг çырсă

хатĕрле

(вĕренÿ

тĕллевĕпĕ)

диалогический прил. диалбг -ĕ; ди-

албглă,

пуплешÿ'ллĕ; диалогйческая

речь

диалбглă пуплев

диаметр (-а) сущ. муж. диăметр

(çавракăша

çурмалла

пайлакан тÿрĕ

йĕр)

диăспора (-ы) сущ. жен. диăспо-

ра (пĕр-пĕр халăхăн тĕп пайĕнчен

уйрăм, урăх

çĕрте,

урйх

çĕршывсенче

пурăнакан ушкăнĕсем); чувăшская

диăспора в Татарстăне Тутарстанрă

пурăнакăн чăвашсĕм

дивăл (-а) сущ. муж.

дивăн;

спй-

нка дивăна дивăн хЫçĕ; отдыхăть на

дивăне

дивăн

çинче

кансă лар

диверсант (-а) сущ. муж. дивер-

сăнт, диверси тăвакăн

дивĕрсия (-и) сущ. жен. дивĕрси

(тăшман

агенчĕсем

сăтăрлă

ĕç

туни,

сăм.,

кĕперсене,

предприятисене

т.ыт.

сирпĕтсе

аркатни)

дивидĕнд (-а) сущ. муж. (син. прй-

быль) тÿпăш, пайтă, услăм (аки,и

тытакансем хушшинче

валеçекенни);

ăкции приносят большйе дивидĕнды

акцисĕм пысăк тÿпăш парăççĕ

дивйзия

(-и) сущ. жен. дивйзи

(темиçе полкран тăракан çар пĕр-

лешĕвĕ);

тăнковая дивизия танк ди-

вйзийĕ

диĕта (-ы) сущ. жен. диета (ала-

та

тиркесе,

çирĕп

йĕркепе

çини); со-

блюдать ди^ту ди^та тыт, апăт тир-

ке

диетйческий прил. диета -ĕ; диетй-

ческое питание диета апатлăнăвĕ

дизăйн

(-а)

сущ.

муж. дизăйн (ту-

са кăларакан

таварсене,

çурт

ăш-

чиккине илем

тĕлĕшĕнчен

килĕшÿллĕ

тăвас

ăсталăх)

дизентерйя (-и) сущ. жен. к5нлă

варвиттИ

дикăрь (-я) сущ. муж., дикăрка

(-и) жен. тискĕр çын, кăйăк çын

дикий (кратк. ф. дик, дикă, ди-

ко,

множ.

дйки;

сравн.

ст.

дйче; пре-

восх.

ст. дичăйший) прил., дйко на-

реч. 1. (ант. культÿрный) кăйăк ...;

тискер; хир -ĕ, анă -ĕ, вăрмăн -ĕ;

дикие звĕри тискер кайăксем; дйкая

ÿтка кăйăк кăвакăл; дйкий лук анă

сухăнĕ,

ыхрути 2. (син. фÿбый, нео-

бÿзданный)

усăл,

тискĕр, хаяр; дй-

кие нрăвы тискер йăласĕм

диктант (-а) сущ. муж. диктăнт;

писăть диктант диктăнт çыр

диктатура (-ы)

сущ.

жен. (син. са-

мовлăстие) диктатÿра (халăха

вăйпа

пăхăнтарни

çинче

тытăнса

тăракан,

нимпе пÿлмен власть); фашистская

диктатÿра фашистлă диктатÿра; во-

ĕнная диктатура çар диктатурй

диктовăть

(наст.

-тÿю, -тÿешь, -тÿ-

ют)

глаг.

несов., что 1. каласă çыр-

тăр,

çырмă

вулă;

четко диктовать

текст текстă ÿçăмлă вуласă çыртăр

(син. навязывать) пусахлă, вăйăм-

лă,

хуш; он хбчет диктовăть свой

услбвия вăл хăй хÿшнă пек тута-

рăсшăн

диктбвка (-и) сущ. жен. каласă

çыртарнй, çырмă вуланй; писать под

диктбвку каласă пынипе çыр

дйктор (-а) сущ. муж. дИктор (ра-

диопа, телевиденипе хыпар калакан)

диктофбн (-а) сущ. муж. диктофбн

(калаçакан çын сассине çырса пыра-

кан хатĕр)

дикция

(-и) сущ. жен. дйкци, калÿ

(сăмахсене мĕн тери уçăмлă, лайăх

илтĕнмелле калани)

динамйт (-а) сущ. муж. динамйт

(хăватлă взрывчаткă)

династия (-и) сущ. жен. динăсти,

йăх, йăх-нĕсĕл (еткерлĕх йĕркипе

пĕр йăхран ларса пынă патшасем;

сыпăкран сыпăка пыракан несĕллĕх);

динăстия царей Романовых в Рос-

сйи Раççей патшисен Романовсен

йăх-несĕлĕ; раббчая династия рабо-

чисен

йă'хĕ

диплбм (-а) сущ. муж. 1. диплбм

(вĕренÿ ĕçĕнчи ĕнентерÿ докуменчĕ);

диплбм университета университĕт

диплбмĕ

2. диплбм (ăмăртура, конкур-

сра çĕнтерекене паракан документ)

дипломат (-а) сущ. муж. дипло-

мăт (дипломати енĕпе ĕçлекен спе-

циалист)

дипломатйческий прил. дипломăти

-ĕ;

диштомăт -ĕ; динломатический

иммунитет дипломăти иммунитечĕ

(ют çĕршыв дипломачĕсене ку çĕр-

шыври законсемпе айăплама юраман-

ки); дипломатический нăспорт дип-

ломăт пăспорчĕ

дипломăтия (-и) сущ. жен. дипло-

мăти

(ют çĕршывсемпе çыхăну ты-

тас ĕç)

диплбмник (-а( сущ. муж., дип-

лбмница (-ы) жен. диплбмçă (дип-

лом ĕçĕ çыракан студент)

диплбмный ирил. диштом -ĕ; дип-

лбмная раббта диплбм ĕ 'çĕ (студент

аслă шкула пĕтернĕ май çыракан

тишкерÿ)

директИва (-ы) сущ. жен. кăтар-

тÿ, хушÿ; директйва министĕрства

министерство пăнă хушÿ

директор (-а) сущ. муж. директор

(предприяти е организаци пуçлăхĕ);

директор средней шкблы вăтăм шкул

директорĕ

дирекция (-и) сущ. жен. дирекци

(предприятие е организацие ертсе

пыракансем); дирекция завбда завбд

дирекцийĕ

дирижăбль (-я) сущ. муж. дири-

жăбль (çăмăл газ тултарнă, двига-

тель ĕçленипе куçакан вĕçев аппа-

рачĕ)

дирижĕр (-а) сущ. муж. дирижĕр

(оркестра, хора ертсе пыракан)

дирижировать (наст. -рую, -ру-

ешь,

-руют) глаг. несов. ертсе пыр,

дирижĕр пул; дирижировать оркест-

ром оркестрă ертсе пыр

диск (-а) сущ. муж. диск (лаптак

çаврашка; çав формăллă спорт ха-

тĕрĕ);

мет^ть диск диск Ывăт

дисксга (-ы), дискетка (-и) сущ.

жен. дискета (компьютер ĕçне çырса

пымалли магнитлă диск)

дискотека (-и) сущ. жен. диско-

тĕка (музыкăпа ташă каçĕ)

дискÿссия (-и) сущ. жен. (син. об-

суждение) тавлашÿ, сÿтсĕ явÿ; сÿтсе

явнИ;

наÿчная дискÿссия ă'слăлăх

ыйтăвĕсене сÿтсĕ явнй; принЯть учЯ-

стие в дискÿссии сÿтсĕ явмă хÿтшăн

диспетчер (-а) сущ. муж. диспĕт-

чер (ĕçре тухса тăракан ыйтусене

çийĕнчех татса паракан); транспор-

тный диспетчер трăнспорт диспĕт-

черĕ

диспĕтчерский прил. диспетчер -ĕ;

диспетчерский пункт диспĕтчер

пÿнк-

чĕ

дисплей (-я) сущ. муж. дисплей

(компьютер информацине кăтарта-

кан экран)

диссергăция (-и) сущ. жен. дис-

сертăци (ăслăлăх кандидачĕн е док-

торĕн

ятне ияме çырнă

тĕпчев

ĕçĕ);

защита диссертăции диссертацие

хÿтĕленй

дистанцибнный прш. инçетрен тыт-

маллй,

инçетрен йĕркелемеллй; мй-

на с дистанцибнным управлĕнием

инçетрен тытсă çурăлтармаллИ мй-

на

дистанция (-и)

сущ.

жен. (син. про-

межуток) дистăнци,

хÿшă,

çул (тăр-

шшĕне палăртса

хуни);

Ыт

на длйн-

ные дистăнции вă'рăм дистанцисе-

не чупни; дистанция

м^жду

автома-

шИнами автомашинăсен хушшй

дистиллИровать (наст. -рую, -ру-

ешь,

-руют; прич. страд. прош. -рб-

ванный)

глаг.

сов. и

несов.,

что ди-

стилляциле, дистилляци ту; дистил-

лирбванная вода дистилляцилĕнĕ

шыв

дисциплйна

(-ы) сущ. жен. дис-

циплйна, йĕрке; нарушение дисцип-

лйны

дисциплинăнă пăсни; вбинс-

кая дисциплйна çар дисциплинИ

дисциплИна

(-ы) сущ. жен. дис-

циплйна, предмĕт

(ăслăлăхра,

вĕренÿ

ĕçĕнче);

шкбльные дисциплины шкул

предмечĕсем

дисциплинированный

прил.

дисцип-

лйнăллă;

дисциплинăнă пăхăнакăн,

йĕркене пăхăнакăн

дитя

(род.

и дат. п. дитяти,

твор.

п.

дитатею и дитятей, предл. п. о ди-

тяти);

сущ.

сред.;

множ. дбти

(детĕй,

детям,

детьмй, о дĕтях) пĕ'чĕк ачă,

пепке;

любить роднбе дитЯ тăвăн

ачанă

юрăт

дичь (-и) сущ. жен. сунăр кăйăкĕ

(вĕçекенни);

леснăя дичь вăрмăн кăйă-

кĕ; болбтная дичь шÿрлăх кăйăкĕ

длинă

(-ы) сущ. жен.; множ. длй-

ны (длин, длйнам) вă'рăмăш, тă'р-

шшĕ;

мĕры

длины вă'рăмăш виçи-

с^м;

длинбю в два м^тра йкĕ метр

тă'ршшĕ

длИнный (кратк. ф. -нен, -ннă,

-нно и -нн<5, множ. -нны и -нны)

прил.

(ант. корбткий) вă'рăм; длйн-

ная доскă вă'рăм

хăмă,

рукăв слй-

шком длинен çăнă ытлă вă'рăм

длйтельный

прил.

(син.

дблгий; ант.

крăткий) вă'рăм, вăрăх; длИтельная

командирбвка вă'рăм командирбвка;

длйтельное время пысăк

хÿшă,

вăрăх

хÿшă

длйться 1 и 2 л. не употр. (наст.

длится,

длятся) глаг. несов. (син.

продолжăться) пулсă пыр, тăсăлсă

пыр;

дождь длйлся недблго çÿмăр

вăрахă пымăрĕ

для

кого-чего,

предлог с

род.

п. (син.

рăди)

валлй; -шăн (-шĕн); купйть

сладости для детей ачасĕм валлй

пылăк çймĕç туян; курение вредно

для здорбвья чĕ'лĕм туртнй сЫв-

лăхшăн сиенлĕ

дневнйк (-а)

сущ.

муж. 1. кун кĕне-

ки (куллен пулса иртнине çырса

пыни);

дневнйк наблюдĕний над по-

гбдой çанталăкă куллĕн çырсă пы-

нй 2. дневнйк (вĕренекен тумалли

ĕçсене тата вĕренÿри çитĕнÿсене

çырмалли

тетрадь);

постЯвить отмб-

тку в дневникĕ дневникрă отмĕтка

ларт

дневнбй прил. (ант. ночнбй) кăн-

тăрлахи; в дневнбе время кăнтăрлă;

при дневнбм св^те кă'нтăр çутипе;

дневнбе отделение института инсти-

тÿтăн кăнтăрлахй ÿйрăмĕ

днем

нареч.

кăнтăрлă, кă'нтăр çу-

типе;

сегбдня днĕм паян кăнтăрлă

дно (дна) сущ.

сред.

тĕп; дно ббч-

ки пичке

тĕ'пĕ;

на дне бзера кÿ'лĕ

тĕпĕнче

до

кого-чего,

предлог с

род.

п. 1. -чен;

-а (-е) çитиччен; до зăвтрашнего

дня ыранччен; до гброда ехать трй-

дцать километров хуланă çитиччбн

вă'тăр километр каймаллă. 2. (син.

рăньше) -чен;

ÿмĕн;

^то было до

войны ку вăл вăрçăччĕн пÿлнă 3. (син.

бколо, приблизйтельно) -а (-е)

яхăн;

патнелле; зал вмещăет до пятисбт

человĕк

залă пилĕк çĕр çыннă яхăн

вырнаçăть 4. указывает, на что на-

правлено действие: дотрбнуться до

рукй

аллă тĕ'кĕн; у менЯ до тебЯ

вопрбс мăнăн санрăн ыйтмаллИ пур

* До свидăния! Тепре куриччĕн!; до

тогб çав терй; промбкнуть до кос-

тей

йĕп-йĕпе

пул

добăвить

(будущ.

-влю, -вишь, -вят;

прич. страд. прош. -вленный;

деепр.

-вив) глаг. сов., что и чего 1. (ант.

убăвить) хуш, хушсă хур, хушсă пар,

сĕтĕ, сĕтĕв пар; добăвить в суп сбли

яшканă

тăвăр хуш 2. (син. допблнить)

хушсă

калă,

сăмăх хуш; к скăзанно-

му нечего добăвить хушсă каламал-

лй нймĕн те çук

добăвка (-и) сущ. жен. хÿшăм,

хушмă,

сĕтев; добăвки в бетбн бе-

тонă

хушакăн япаласем; попросйть

лобăвки к обеду апăт хушсă памă

ыйт

добежăть (будущ. -егÿ, -ежйшь,

-е1"ÿт; повел. ф. -егй; деепр. -ежăв)

глаг.

сов., до

кого-чего

чупсă çит; пĕ-

рвым

добежăть до фИниша финишă

пуринчен малтăн чупсă çит

добиться (будущ. добьк5сь, добь-

ĕшься, добыбтся;

повел.

ф.

добейся;

прич.

действ.

прош.

добйвшийся; де-

епр.

добйвшись)

глаг.

сов.,

чего

(син.

достичь) пурнăçлă, ту, çит; добйть-

ся успеха çитĕнÿ' ту, ĕçĕ ăнăçтăр

дбблестный ирил.. дбблестно

нареч.

хастăр,

хăк5ллă, маттÿр; дбблестный

труд хастăр ĕç; дбблестно сражать-

ся хăк5ллăн çăпăç

дбблесть (-и) сущ. жен. хастăрлăх,

хăк5лăх, маттÿрлăх; вбинская д<5б-

лесть салтăк хăюлăхĕ

добрăться

(будущ.

доберÿсь, добе-

рĕшься, доберÿтся; прош. добрăлся,

добралăсь, добралбсь и добрăлось,

множ.

добралИсь и добрăлись;

повел.

ф.

доберИсь, доберитесь;

деепр.

доб-

рăвшись)

глаг.

сов. çит, пырсă çит,

килсе çит; мы еле добралИсь до дб-

ма эпИр килĕ арăн çитрĕмĕр

добрб (-ă) сущ. сред. 1. (син. блă-

го;

ант. зло) ырă, Ырлăх, ырă ĕç;

делать лн5дям добрб çынсенĕ Ырă ту;

не к добрÿ ыррă мар 2. (син. имÿще-

ство) пÿрлăх, пуянлăх; копйть добрб

пÿрлăх пух * поминăть добрбм ырă-

пă ăсăн; Добрб пожăловать!

Килĕ-

рех!

добровбльный ирил. (ант. принудй-

тельный), добровбльно нареч. Ирĕк-

лĕ,

хăй ирĕклĕ; хăрпăр ирĕкĕпе; на

добровбльных

начăлах

Ирĕклĕ йĕрке-

пĕ;

добровбльно сдăться милИции

милициĕ

хăрпăр ирĕкĕпĕ пăрăн

добродÿшный ирил. (ант. злой),

добродушно

нареч.

кă'мăллă, ырă кă'-

мăллă; добродушно улыбЯться кă-

мăллăн кулкалă

доброкăчественный ирил. (син. хо-

рбший;

ант. плохбй) пахă, лăйăх;

доброкăчественный товăр пахă тавăр

добросбвестный ирил. (син. старă-

тельный), добросбвестно

нареч.

тÿ'рĕ

кă'мăллă, тăрăшÿллă; он раббтает

добросбвестно вăл тăрăшсă ĕçл^т

добротă (-Ы) сущ. жен. (син. от-

зЫвчивость; ант. злбба) Ырăлăх, ырă

кă'мăл;

он пблон доброты вăл пйтĕ

Ырă

кă'мăллă

дббрьш (кратк.

ф.

добр, добрă, дб-

бро,

множ.

добрь! и дббры; сравн.

ст.

добрее и

добрей;

превосх.

стгдоб-

рĕйший)

1. (син. отзЫвчивый; ант.

злой) Ырă, кă'мăллă, таравăт; дбб-

рый человек Ырă çын; он добр ко

мне вăл манă кăмăллăть 2. (син. хо-

рбший;

ант. плохбй) Ырă, лăйăх,

авăн;

дббрая весть Ырă хыпăр; нăши

дббрые друзья пирĕн лăйăх туссем;

Дббрый день! Ырă кун пÿлтăр! 3.

Ырă,

тасă, сÿмлă; дбброе ймя сÿмлă