Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
менталитети онњоро муайян мекард, ба арзишњои волои исломї ба
маротиб ѓанї гардида, барои шаклгирии асосњои тасаввуф замина
њозир кард, аз љумла барои љустуљўи роњњои ташаккули инсони
комил сањме басазо гузошт.
Оре, чун на танњо нумўъгоњи оини Митро, оини Зардушт ва
Авасто, балки зодгоњи аслии асотир ва њамосаи эронї, достони
Рустам, Исфандиёр, Сиёвуш ва љуз инњо низ Хуросон буда, воќиањои
«Шоњнома» асосан дар ин љоњо рўй додаанд, бо љуръати тамом
метавон гуфт, ки ин сарзамин гањвораи фарњанги маънавии Эрон аст
ва аљдоди тољикон дар сари ин гањвора шабзиндадорї кардаанд.
Шарќи Эрон - Хуросону Мовароуннањр роњњои фарњанги
маънавиро барои мардуми тамоми Эрон равшан кардааст, бисёр
зобитањои њаёти маънавї, хусусиятњои забон ва адабиёту њунари
онњоро муайян намудааст. Ба ин сабабњост, ки эњёи миллии Эрон дар
њамин сарзамин фаро расид. Дар даврони эњёи миллии Эрон, яъне
дар ањди оли Сомон бори дигар он њаќиќат ба субут расид, ки
решањои њастии њама эрониён аз хоки поки Хуросон шираи маънавї
гирифтааст.
Карл Ясперс гуфтааст: «Башарият бо он ки он гоњ (дар «замони
мењвар» - М. Ш.) рўй дода буд, бо он ки он гоњ ба вуљуд омад ва ба
андеша гирифта шуд, то имрўз зиндагї мекунад. Њар болорафти
нави ў хамроњ бо рў овардан ба даврони мењвар, бо бозгашт ба он
аст, њар парвози маънавиро эњёи даврони мењвар метавон номид».
1
Ањли башарро њар сари чанд гоњ эњёи маънавї лозим меояд.
Барои ин ки инсоният дар даврањои муњимми таърих як ќадами
љиддї пеш гузорад, зарур аст, ки аввал як ба асли худ баргардад, ба
маънои асли худ бирасад ва дар асоси шинохти моњияти аслии худ
таъйин бикунад, ки имрўзу фардои ў чи гуна бояд бошад. Эњё аз асли
1
К. Ясперс, њамон асар. сањ 150.
53
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
њастии худ умри дубора ёфтан ва дар ин асос ба умри дубораи худ
мазмуну шаклњои нави замонї бахшидан аст.
Аз ин љост, ки эњёи миллии Эрон мањз дар шарќ фаро расид.
Эрон пас аз истилои араб, баъди ду сад соли хомўшї аз шарќ сар
бардошт. Њамон ќувваи азими маънавияти мардуми Хуросону
Мовароуннањр буд, ки барои бо ифтихори тамом ќомат рост
кардани Эрони бузург ва фарњангу илму њунари он, барои рўи кор
омадани давлати мутамаркизи Сомониён заминаи зарурии
иљтимоъиву сиёсї фароњам кард. Маркази иљтимоъиву сиёсї ва
фарњангиву илмии давлати оли Сомон Бухоро буд. Шояд ба сифати
тахтгоњи Сомониён интихоб шудани Бухоро ба ин њам вобастагї
дошта бошад, ки номи «Бухоро» дар асл аз калимаи «вихар» ба
маънои ибодатгоњ, яъне макони маънавият буда, љое бисёрилм,
дорулилм, будгоњи уламову фузало маънидод шудааст. Дар њаќиќат
Бухоро халќро муттањид карда, неруњои эљодкори миллатро як љо
марказият дода ва аз ин љамъовард он неруњоро ба маротиб афзунї
бахшида, ба иљрои вазифањои бузурги таърихї сафарбар кард.
Бухоро сарвари эњёи миллии Эрон буд. Мањз ин љо заминаи
иљтимоъиву сиёсї ва маънавии эњё устувор шуд, дар инкишофи
фарњанги миллї барои таъмини пайванди дирўзу парирўз ва фардо
тањкурсии даркорї тайёр гардид.
Ватани форсии дарии адабї ва меъёр низ Хуросон аст. Форсии
дарї дар натиљаи шукуфти тафаккури маънавї аз Бухорову
Самарќанд, Балху Њирот, Марву Нишобур, Хуљанду Хатлону
Бадахшон ба нумў омада, худ барои рушди маънавии љомеа замина
омода сохт. Лањљаи Балху Бухоро ба покиву софї ва зебої шўњрат
дошт
1
ва Бухоро хушсалиќатарин намояндагони лањљањои
гуногунро як љо гирд оварда ва дар домани давлатдории худ
1
Дар ин бобат мурољиат шавад, масалан ба: Р. Фрай. Наследие Ирана
(Мероси Эрон). - М., Наука, 1972, стр. 342.
54
Хуросон аст ин љо
парварда, муњимтарин имконоти њамаи онњоро барои ба вуљуд
овардани забони адабї ба кор гирифт. Бухоро зодгоњи форсии дарии
адабї ва якумин нумўвгоњи адабиёти форсии нав шуд.
Ду бузургвор, ки њар ду аз Хуросон ва дастпарварди асри оли
Сомонанд - яке Абўабдуллоњи Рўдакї, ки аќаллан сад њазор байт
шеъри олї гуфта, аз пайомадагон њаќќан унвони Одамушшуаро ва
«соњибќирони шоирї» гирифта буд ва дигаре - Абулќосими
Фирдавсї, ки дар «Шоњнома» «Аљам зинда кард», ба забони порсии
дарї умри љовидон бахш намуданд. Иќтидоре, ки сухани дарї аз
сењри ќалами ин ду бузургвор ёфт, решањои забони форсиро чунон
устувор кард, ки дигар њељ неруе натавонист онро решакан кунад.
Абуалии Сино, ки низ фарзанди Мовароуннањри он замон аст,
форсии дариро камолоти тозае бахшида, ба дараљаи забони илм
расонид ва баъд ин дараљаи он то рафт афзудан гирифт.
Нормањои забони форсии адабї асосан он гоњ дар њамин
сарзамин муайян шудаанд, њатто имлои форсии меъёр дар асоси
хусусиятњои форсии дарии Мовароуннањру Хуросон таъйин
гардида, асрњои аср дар њама ќаламрави забони форсї талаффузи
мардуми ин ноњия, зеру забар (фатњаю касра)-њое ки ин љо
мегузоштанд, ба унвони нормаи талаффузи адабии асил ќабул шуда
буд.
Натиљаи ин њама равандњои бузурги маънавї, натиљаи як
њамбуди иљтимоъиву сиёсї ва иќтисодиву фарњангї буд, ки он гоњ -
дар садаи дањи мелодї халќи тољик ташаккул ёфт. Тољикон худ як
халќи маънавизод њастанд, ки бар асари иттињоди маънавї ва
болоравии фарњангї ба арсаи таърих омадаанд. Мардуми тољик ба
сифати миллате фарзанди эњёи миллии Эронанд. .
Оре, Мовароуннахру Хуросон чигунагии эњёи миллии Эронро
муайян кард ва рушди баъдии фарњанги эронї аз бисёр љињатњо
вобаста ба он буд, ки оѓозаш дар зодгоњи эњё чи гуна шуд. Тољикон
аз асри 9-10 то асри 13, то истилои муѓул дар забону адабиёти форсї,
55
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
дар фарњанги Эрон њаќќи ќонунгузорї доштаанд ва бисёре аз
тамоюлоти асосї, ки он ваќт дар сарзамини онњо оѓоз ёфта буд, дар
даврањои баъд тањаввуле аз сар гузаронида ва ќувват гирифта, то
имрўз нишонањои худвежагии умумиэронии моро падид меоранд.
Агар дар садаи 9-10 эњёи маънавї рўй намедод, чунончи танњо
ќудрати сиёсї ва иќтисодиву моддї аз нав барќарор мешуду бас, аз
эќтимол дур нест, ки Эрон монанди Сурия, Миср ва ѓайра аз забону
фарњанги худ мањрум гардида, маѓз то маѓз арабї шуда, имрўз яке аз
кишварњои арабї ба шумор меомад, Чун эњёи Эрон бунёди маънавї
дошт, Эрон имкон пайдо кард, ки њувияти миллии худро комилан
нигоњ дорад ва фарњанги тозае - фарњанги маънавии эронии исломї
ба вуљуд оварад. Дар асри оли Сомон умри дубораи Эрон оѓоз ёфт ва
оѓозгоњи он њамоно фарњанги маънавии Хуросон буд. Умри дубораи
фарњанги маънавии Хуросони бузург имрўз дар Бухорову
Самарќанд, Тољикистон, Афѓонистон ва Эрон идома дорад.
3
Маънавият фазилате ато мекунад ва ба дидањо биноие
мебахшад, ки дар наздику дур њар чи диданї ва омўхтание бошад,
зуд ба мадди назар меояд, мавриди бањрабардорї ќарор меёбад.
Тољикон ва аљдоди онњо низ ба фарњанги халќњои атроф сахт
алоќамандї доштаанд. Онњо дар пайвандгоњи шоњроњњои таърих
ќарор дошта, њамаи ин роњњоро пиёдаву савора паймуда, ба зисту
зиндагии мардумони гуногуннажоду гуногунфарњанги сари роњ
чашми ибратбин дўхта буданд, онњоеро, ки аз ин роњ меомаданд,
њатто онњоеро, ки шамшер ба даст омадаанд, бо дикќат
меомўхтанд, аз фарњанги онњо бањра мебурданд ва дороињои
фарњангии худро афзун мекарданд. Ин омўзиши диќќаткорона дар
маънавияту фарњанги тољикон, дар урфу одат, илму адабиёт,
56
Хуросон аст ин љо
мусиќиву раќси онњо, дар забони форсии тољикї наќши намоён
гузоштааст.
Аз љумла аз мусиќии халќї ва «Шашмаќом»-и классикии
тољикон ошкор аст, ки ин мардум дар чоррањаи бузурги таърих
истодаанд: аз ин мусиќї осори њавоњои мардумони Њинд,
кишварњои арабї ва турконро метавон пай бурд. Таъсири забонњои
њиндї, туркї ва ѓайраро ба форсии тољикї низ ба осонї дидан
мумкин аст. Бо ќадршиносї нигаристан ба дастовардњои
фарњангии дигарон ва эљодкорона бањра бурдан аз дастовардњои
онњо дар таърихи мардуми тољик падидањои аљибе дорад.
Омодагии њамешагї дар њаловат бурдан аз њар насими тозаи
рўњбахши фарњангї - аз њар сў ки вазад, - гўё аз сифатњои зотии ин
мардум буд. Аз ин љост, ки пас аз истилои рус дар андак муддат
робитањои фарњангї самти наве пайдо кард: аз охирин чоряки
садаи нуздањ рў ба сўи Русия ва Аврупо овард ва аз он сў падидањои
як фарњанги ноошнои љолибе расидан гирифт, ки барои
дороиафзоии маънавї ва пешрафти замонї, барои рањої ёфтан аз
мањдудиятњо ва дарбастагии иљтимоъиву фарњангии ќарнњои охир
имконоти муњим пеш овард.
Дар замони шўравї њам агарчи идеологияи њизб дар роњи
эљодкорон монеањои зиёде гузошта, чашмандози онњоро танг
мекард, имкон шуд, ки фарњанги тољикони Осиёи Миёна аз
фарњанги аврупої, хусусан аз муваффаќиятњои маданияти русї
бањра бардорад. Ин љо ќобили таъкид он аст, ки чун дар паи
ибратомўзї аз фарњанги русї масалан дар адабиёти тољикї
дигаргунињои амиќи жанриву услубї пайдо шуда, насри реалистї,
румон, њикояи нави замонї, диромнависї ривољ ёфт, навъњои тозаи
санъат чун театр, опера, балет ва монанди инњо тараќќї кард,
аксари ин навињо дар эљодиёти устодони забардаст, чунончи дар
насри реалистии Садриддини Айнї, Љалоли Икромї ва Сотими
Улуѓзода дар њунарнамоињои театрии Муњаммадљон Ќосимов ва
57
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Аслї Бурњонов, дар мусиќии симфонии Зиёдуллоњи Шањидї,
Толиби Шањидї Фирўзи Бањор ва дигарон рангомезињои хоси
Шарќро соњиб гардид ва тобиши миллї пайдо кард. Дар айни
замон метавон гуфт, ки њунари волои баъзе устодони балет,
масалан Малика Собирова, Музаффар Бурњонов ва Фаррух
Рўзиматов агарчи рангњои дурахшони миллї надорад, ба њар њол
санъати олист ва вежагињои эљодии мактабњои машњури балети
русиро бо њунари баланде намоиш дод. Ин њолро ба як андоза дар
мусиќии симфонї, опера ва ѓайра низ мебинем.
Таљрибаи иљтимоъии тољикони Осиёи Миёна дар садаи бист
нишон дод, ки фарњанги бостонї агарчи ба сабаби умри дароз ва
куњансолї ба кўњнагарої майл дорад (ва ин кўњнагарої њам
аксаран руйдоде мусбат буда, монеъи дур шудан аз бунгоњи аслї
меояд), азбаски ба пояњои устувори маънавият такя кардааст, ќобил
аст њатто навињоеро, ки моњиятан ба тамом дигаранд, низ ба осонї
бипазирад ва эљодкорона аз худ кунад. Дар ин сурат масьалаи
таносуби анъана ва навоварї барои тањќиќгарони таърихшинос
ањамияти вежа касб мекунад.
Ќобилияти баланди бањра бурдан аз фарњанги дигар халќњо
нишонаи ќувваи азими маънавии халќ аст. Халќе, ки худ маданияти
баланде офаридааст ва таљрибаи кофии фарњангї дорад, бештар
ќобил аст, ки ба њоли дигарон нигоњи санљишкори пандомўзї
бидўзад ва омўзиши ў аз дигарон омўзиши амиќрави эљодкорона
бошад. Албатта дар омўзиш гоњ-гоњ ба хусус дар аввали кор аз
таќлид ва вомгирии айнї гузир нест, Вале фарњанги мардум њар чи
баландтар аст, љанбаи офаринандагии омўзиш пурзўртар хоњад буд
ва унсурњои омада дар заминаи фарњанги вомгир ба тарзи табиї
њазм шуда, неруи халлоќаи онро афзоиш хоњанд дод. Муносибати
мардуми тољик ба фарњанги халќњои дигар аксаран хусусияти
офаринандагї доштааст ва наќши анъанањои устувори маънавияти
58
Хуросон аст ин љо
бостонї аз робитањои фарњангии ин мардум њамеша ба дид
меомадааст.
Робитањои мутаќобили мардуми тољик бо дигар халќњои гирду
атроф ва дуру наздик нуктаеро дар худ нуњуфта дорад, ки ин љо
зикраш зарур менамояд.
Асрњост, ки Хуросон хусусан аз шимол дучори њамлаи халќњои
гуногун мегардид. Аз љумла Мовароуннањр дар њудуди шимоли
шарќии љањони эрониён ќарор ёфта буд ва он њамлањоро нахуст
мовароунмањриён ќабул мекарданд. Тољикони Мовароуннањр гўё
балогардони Эрон буданд, ки њар зарбаро ба худ гирифта дами
онро мегардониданд ва он зарба то расидан ба маркази Эрон каму
беш суст мешуд. Аз ин љињат тољикони Мовароуннањру Хуросон ва
аљдоди онњо дар пеши эронитаборон, њатто метавон гуфт, ки дар
пеши њама эриёинажодони Эрону Њинд хидмати таърихї доранд:
чун сипари дасти ориёиён хидмат кардаанд. Онњо дар хавфноктари
марзи олами ориёиён посдорї доштаанд.
Таърихи тољикон гувоњї медињад, ки устувории решањои
њастии миллат аз неруи маънавии ўст. Таърихномаи
Мовароуннањрро вараќ занем, дар њар бобу фасли он ба ин њаќиќат
бовар њосил менамоем.
Талошњои минтаќаи марзї ба тољикони Мовароуннањр хеле
гарон омад. Ин мардум дар таърихи дуру дарози худ чандин бор ва
баъзан ба муддати тўлонї гирифтори сарпанљаи ѓосибони ќавибозу
омада, ба нажодкушии (геносиди) вањшиёна дучор гардидаанд.
Њамин ки давлати миллї - давлати оли Сомон аз даст рафт, яъне аз
оѓози асри 11, мардуми мо зери зарбањои турктози доимї монданд.
Вањшоният ва ќатли ом хусусан њангоми истилои муѓулони чингизї
(садаи 13) ва дар айёми сар бардоштани Темури ланги хунхор
(садаи 14) ављ ёфт. Аз ибтидои ќарни 16 истилои ќабилањои ўзбек
воќеъ шуда ва њамлаи њамсояњо зиёд гардида, боз тохтутози
пурвањшат ва куштори њамагонї дер давом кард. Ин вањшату
59
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
дањшат дар ќарнњои 17-18 бо омадани дигар ќабилањои биёбонгард
шиддат гирифт ва гурези тољикон ба кўњсорон ва сарзаминњои дур
беш аз пеш вусъат ёфт.
Дар ин њазор соли пас аз ќарни 10 њукмдорони бегона кўшиш
доштанд, ки он тољиконро, ки аз фољиањо љон ба саломат бурдаанд,
саркўб ва мутеъу фармонбардор бидоранд. Бо ин њама дар муддати
ин њазор сол дар Мовароуннањр нест кардани тољикон, аз забон ва
њувияти миллї мањрум намудани онњо даст надод. Бисёр кўшиш ба
кор рафт, вале муяссар нашуд, ки нашуд. Дуруст аст, ки тољикон
дар ин муддат торафт ададан кам шуда ба кишварњои наздику дур
пароканда гардида, дар он кишварњо, инчунин дар Осиёи Миёна ба
халќњои дигар пайваста, каму беш шумораи он халќњоро зиёд
мекарданд, њамеша талафоти моддиву маънавї медоданд. Вале ба
њар њол ба сифати як халќи мустаќил ва худвежа њамчунон боќї
монданд. Талафоти тољикон бештар талафоти ададї ва моддї буд.
Онњо дар љангњои ошкоро ва майдондорї аксаран маѓлуб
мешуданд, аммо маънан њамеша ѓолиб меомаданд. Робитањо ва
њамбастагии иљтимоъии мураттабу муназзами устувор, омилњои
пурзўри ѓоявию маънавї, иљтимоъиву ахлоќї, ќоидањо ва расму
одатњои бостонии ќувватманд, ки зиндагии мардумро як низоми
осебнопазир ва тавоної бахш мекарданд, ќодир буданд, ки дар
муќобили њамлањо побарљоии миллатро таъмин намоянд.
Аљдоди тољикон ба сабаби ин, ки дар љангњо аксаран маѓлуб
мешуданд, бисёр сарзаниш дидаанд. Баъзе донишмандони номдор
низ аз санги маломат парондан ба сўи тољикон худдорї
накардаанд. Нури чашмам Шариф Шукуров чанде пеш ба яке аз он
сангандозњо љавоби босавоб гуфт. Чунонки ў ёдовар шуд,
донишманди муосири рус Лев Гумилёв даъво дошт, ки тољикон дар
иштиёќу эњтирос (пассионарї) ба ѓояти камќувватї буда, аз
муќобилат ба ташаккулоти этникии љавону пурзўри туркону
муѓулон ољиз омаданд. Л. Гумилёв гуфтааст: «Тољикони Бухорои
60
Хуросон аст ин љо
садаи дањ (ањди оли Сомон - М. Ш.) аз фалсафаи Юнон ва
дастовардњои зењни њиндувон огањї доштанд. Ба онњо танњо як чиз
намерасид: ирода барои корнамої, шўњратљўї, аз худ гузаштагї
дар роњи ояндаи дур ва идеал».
1
Шариф Шукуров мегўяд, ки агар
дар њаќиќат чунин мебуд, агар њаќиќатан ба тољикон ирода камї
мекард, «шеъри нафиси ањди Ѓазнавиён ба вуљуд намеомад,
њунарпешагон ва хушнависон кори худро давом намедоданд,
меъмории даврони Темуриён пайдо намешуд, њатто шеъри баланди
туркї (чунончи осори Навої - М. Ш.) эљод намегардид».
2
Њаќ ба
љониби Шариф Шукуров аст, ки миёни «эњтиросмандони рўњ»
(пассионарии духа) ва «эњтиросмандони љисм» (пассионарии плоти)
тафовуте дидааст ва аќида изњор кардааст, ки аввалан амали
«эњтиросмандони љисм» ба таърихи зоњирии воќеъотї тааллуќ
дорад ва амали «эњтиросманди рўњ» ба таърихи аќлонї, сониян
«таърихи воќеъотиро мардуме, ки шамшер ба миён овехтаанд, ба
вуљуд меоранд ва онњое, ки китоб дар даст доранд, бар он таърих
чира мешаванд». Ин аст, ки «љањони эрониёни шарќї дорои «ирода
барои користон» буд, вале иродаи он користони аќлониро дар
назар дошт, ки маѓзи корнамоињои воќеъотист».
3
Оре, тољикон як умр рў ба рў бо турктози беамон буданд ва бо
силоњи донишу њунар онро посух гуфта илољ мељустанд.
Бо сарбаландї метавон гуфт, ки он муборизаи сахти њазорсола
чи дар даврањои алоњида ва чи дар нињояти кор бо пирўзии
маънавии тољикон, бо пирўзии пурраи фарњанг ва забони тољикї
анљом ёфт. Тољикон дар њама марњилањои мубориза зоњиран
1
Л. Н. Гумилев. Тысячелетие вокруг Каспия-Баку, 1992, стр. 22.
2
Ш. Шукуров. Евразийская проблема в свете некоторых рассуждений Л.
Н. Гумилева, в кн.: Евразийская перспектива (Культура и будущее России).
- М., 1994. стр. 190.
3
Њамон китоб. сањ. 190, 191, 192. Инчунин ниг.: Шарифї Шакурї ва
Рустами Шакурї. Осиёи Марказї. Даромаде бар рўњиёти мардум. Тењрон,
Маркази аснод, 1386=2002, сањ. 57-66.
61
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
маѓлуб ва тобеъу дастнигари дигарон, вале моњиятан пирўзманд
буданд, дар њувияти худ њамчунон устувор монда, ѓолибон ва
њукмдоронро кам-кам ба фарњанги эронї ва забони форсї тобеъ
намуда, охируламр ба он вомедоштанд, ки ѓолибон ошкору нињон
бартарии маѓлубонро эътироф намоянд.
Асли пирўзї пирўзии маънавист. Ин пирўзї чунин маънї
дорад, ки онњое, ки зоњиран маѓлуб шуданд, дер ё зуд ѓолибонро ба
сояи њувияти фарњангии худ кашида, оќибат ба тобеияти фарњангии
хеш медароранд, кам ё беш њамгуни хеш месозанд, яъне зотан
таѓйир медињанд. Айни пирўзї њамин аст.
Инро њам бояд таъкид кунем, ки чунин пирўзї амале ба
нињояти дараља башардўстона аст, зеро аввалан бидуни зўроварию
хунрезї сурат мегирад, сониян ба рўи ќавми ѓосибу ѓолиб аз
фарњанги тозае дарњо мекушояд, ин ќавмро ба пояњои маданият
мерасонад, ба фарњанги онњо бештар мазмуни маънавї бахшида,
боиси устувортар шудани решањои њастии онњо мегардад.
Чунин пирўзї ба мардуми тољик чандин бор муяссар
гардидааст. Ин пирўзињои маънавї моњияти таърихи тољиконро
муайян мекунад. Бешубња сабаби асосии он њама сахтљонї ва
умрдарозии таърихии тољикон, ки алораѓми ѓосибони пурзўри
дањшатангез зинда монданд, фарњангу забони худро њифз
намуданд, сабаби асосии пирўзмандињои таърихии мардуми тољик,
ки он њама ѓосибони сершуморро маѓлуб намуда, ба тобеияти
фарњангии худ дароварданд, он аст, ки бунёди маънавии њастии
онњо аз аввал ба нињояти дараља ќавї буд.
Рисолати равшангарї ва маърифатомўзии тољикон дар Осиёи
Марказї то садаи бист идома дошт ва дар баъзе мањалњо њанўз
давом дорад. Дар бораи ин ки дар охирњои садаи нуздањ ва оѓози
садаи бист дар фарњанги мардумони Осиёи Марказї тољикон чи
наќше доштанд, аз воќиаи зайл тасаввур метавон њосил кард.
62