Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо

Подождите немного. Документ загружается.

Хуросон аст ин љо

забонро решакан кардан ба ин андоза душвор омад ва њељ муяссар

намешавад?

Шояд яке аз сабабњои асосї ин бошад, ки форсии тољикї аз

аввал дар ин сарзамин тавъам бо як маънавияту фарњанги олї

вуљуд дошт, онро ифода мекард, аз он ќувват мегирифту онро

ќувват мебахшид ва ин њар ду решањои якдигарро ба њар сў

амиќтар ронда устувор карда, дар душвортарин шароит њам

баќои умри якдигарро таъмин менамуданд ва њанўз таъмин

менамоянд. Зотан забон, хусусан забони тавоно ва пуримконият

мањсули маънавияти баландест, аз он ѓизо гирифта устуворї

пайдо мекунад ва онро ѓизо дода устуворї мебахшад. Натиљаи ин

ќувваафзоии дутарафа, оќибати амали ин неруи дучандон он аст,

ки љону тани миллат мадор мегирад, сари ифтихори вай баланд

меравад, ќобилияти њаётиаш афзун мегардад. Маънавият ва забон

њар чи ќавитар аст, миллат тавонотар ва љонсахттар хоњад буд.

Маънавияту маданият ва ифодаи барљастаи он аз

сарчашмањои умдаи ќувваи ботинї ва яке аз омилњои асосист, ки

умри дарози шахсу миллатро таъмин менамояд.

Чаро маънавият дар њувияти миллии эрониён, аз љумла мардуми

тољик ањамияти вежа пайдо кардааст? Барои љавоб љустан ба ин суол

андаке ба таърих рў меорем.

Тољикон аз эрониёни шарќиянд. Ватани таърихии онњо

Хуросони бузург, яъне Осиёи Миёна, ќисми зиёди Афѓонистони

имрўза, шарќ ва шарќи шимолии Эрони кунунист. Ибни Фаќењ, ки

аз љуѓрофиёни охири садаи нўњ ва аввали садаи дањи мелодист, дар

китоби «Ахбор-ул-булдон» гуфтааст: «Мардуми Хуросон дар шумор

аз Форсанд, агарчи худ Хуросон пањновартар аз он аст». Баъд ў аз

гуфти Балозурї, ки низ аз донишмандони он замон аст, њудуди

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Хуросонро ба ин тарз муайян кардааст: «Хуросон чањор љузъ аст.

Чузъи нахустин Эроншањр аст ва он Нишобур аст ва Ќањистон ва

Хирот ва Бўшанљ ва Бодѓис ва Тўс, ки номи он Тобирон аст. Љузъи

дуввум Марви Шоњљон аст ва Сарахсу Нисову Боварду Марвруду

Толиќон ва Хоразм ва Заму Омул ва ин ду бар соњили нањри

Баланљанд. Ва Бухоро - љузъи саввум, ки дар тарафи бохтарии нањр

аст ва то нањр њашт фарсанг фосила дорад, Форёб асту Љузљон ва

Тахористони улё ва он Толиќон аст, ва Хатл ва он Вахш аст ва

Ќубодиёну Хусту Андароба ва Бомиёну Баѓлону Волиљ.., ва рустои

Бунк ва Бадахшон ва ин вурудгоњи мардум аст ба Таббат - ва

Андароба роњи вуруди мардумон аст ба Кобул, ва Тармад ва он дар

ховари Балх аст ва Чаѓониён ва Зам ва Тахористони сифлї ва Хилму

Саманљон. Љузъи чањорум Мовароуннањр аст ва Чочу Тарорбанд ва

Суѓд ва он Кеш асту Насаф ва Рўбистону Усруранаву Сином -

дењкадаи Муќаннаъ - ва Фарѓонаву Шаму Самарќанду Аборкату

Банокату Тарк». Дигар донишмандон низ њайъати Хуросонро ба

њамин тарз муайян кардаанд.

Хуросон фазилат бисёр дорад ва яке он аст, ки мардуми ин

кишвар аз нахуст ба маънавиёт, ба шинохти худ, ба дарки моњияти

оламу одам, ба фањми маънои зиндагї, неку бад, њаёту мамот ва

ѓайра майли тамом доштаанд, фикрашон дар андешапарварї ба

љамъбасту таъмими фалсафї мерафтааст. Аз ин љост ки хеле барваќт

таълимоту назариёти умумии фарогирандаи масъалањои инсону

љомеа пайдо гардид

Дар натиљаи он ки мардум дар сари масьалањои асрори њастї

хеле барваќт андеша оѓоз карда, марому маслаки муайяне мељустанд,

баъзе динњои бостонї аз њамин сарзамин пайдо шуданд.

Яке аз ин динњо оини митрої - митроизм ё мењрпарастї буд, ки

дар њазораи 3-2 пеш аз мелод пайдо шуда дар њудуди Њинду Эрон

ривољ ёфт. Митро - Мењр (хуршед, офтоб) худои ањду паймон,

муњаббату дўстї, шафаќ ва рўшної буда, љашни Мењргон аз зодрўзи

Хуросон аст ин љо

вай гирифта шудааст. Мењрпарастї ончунон нуфуз пайдо кард, ки то

кишварњои Ѓарб густариш ётфа, дар назарияи навафлотуния ва

шаръи масењият таъсир гузошта, дар асотири Юнони Ќадим

Аполлон ба мењр айният пайдо намуд. Парастиши Мењр то Болќон,

Итолиё, Фаронса ва ѓайра пањн шуда, чанд гоњ бо масењият раќобат

кард.

Дуним њазор сол пеш аз ин, балки пештар аз он, пештар аз

таъсиси давлати Њахоманишиён (садаи 6-и ќабл аз мелод) дар

Хуросон оини Зардушт ва нахустин ќисмњои Авасто ба вуљуд омада,

ба тамоми Эрон пањн шуд. Мањз дар шарќи Эрон, дар Хуросону

Осиёи Миёна ташаккул ёфтани ойини зардуштї ва китоби

муќаддаси Авасто, ки рангомезињои љањонфањмии худвежаи аљдоди

моро нишон медињад, гувоњи он аст, ки фикри љўяндаи мардуми ин

сарзамин аз аввал хеле баланд парвоз карда буд. Авасто якумин

китоб дар таърихи эрониён аст, китоби бузургест, ки дар тамаддуни

ањли башар маќоми олї дорад ва он њам нахуст мањсули бозљустњои

маънавии аљдоди тољикони кунунї будааст. Инро имрўз мояи

ифтихор метавон донист. Алњаќ, мояи ифтихор аст, ки аљдоди

зардуштии мо шањпояи ахлоќи њар фардро бар «пиндори нек,

гуфтори нек, кирдори нек» гузоштаанд ва зарур донистаанд, ки

бунёди зиндагї бар некињо бошад.

Чун аз пайдоиши оини Зардушт ва Авасто, аз оѓозгоњњои њаёти

маънавии мардуми эронинажод сухан сар шуд, ба як аќидаи

таърихшиносону файласуфони асри мо диќќат љалб кардан зарур

аст.

Чандест, ки донишмандони Ѓарб оѓозгоњњои фарњанги

маънавии љањони кунуниро мељўянд. Назариёти гуногуне дар ин

бобат баён гардидааст. Имрўз њам назарияњое пайдо шудаанд, ки

хеле љолибанд.

Дар нимаи садаи нуздањ донишманди олмонї Эрнст фон Лазо,

ки ба масъалањои фалсафаи таърих майл доштааст, гуфта будааст:

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

«Њаргиз тасодуф наметавонад буд, ки 600 сол пештар аз мелод

Зардушт дар Эрон, Гавтама Буддо дар Њинд, Конфутсий дар Чин,

пайѓамбароне дар байни яњудиён, шоњ Нумо дар Рум, нахустин

файласуфони юмонї, дорї, элеай дар Эллада ќариб њамзамон чун

ислоњгарони дини халќї ба майдон омаданд».

Баъзе донишмандони дигар њам ба ин рўйдоди аљиби

асроромез, ки ќариб дар як ваќт ин ќадар бузургон дар кишварњои

гуногун пайдо шуда буданд, ишора кардаанд, вале кушодани гирењи

ин сирри таърих ва маънидоди он муяссар нашуда буд. Нињоят дар

нимаи садаи бист донишманди олмонї Карл Ясперс, ки дар

фалсафаи таърих ёфтањои арзишманди моњияткушо дорад, ањамияти

таърихии рўйдодњои 600-700 соли пеш аз мелоди Масењро ошкор

сохт.

Карл Ясперс назарияе пеш гузошт, ки давраи миёни солњои 800

то 200-и пеш аз мелод «замон мењвар» - «мењвари таърихи љањон» аст,

зеро дар ин давра аз Чин то Юнону Рум бузургтарин тамаддунњои

љањон пайдо шуданд ва агарчи ин тамаддунњо аз њам фарќ доранд ва

зоњиран бидуни алоќамандии якдигар ба вуљуд омадаанд, моњиятан

рўйдоди ягонаанд, њама як њодисаанд.

Аксари таърихшиносон таърихи ањли башарро аз шаш њазор

соли пеш, яъне аз њазораи чоруми пеш аз мелод, аз он ваќт ки

нахустин давлатњои бузурги љањон - давлатњои Мисри Ќадим ва

Байнаннањрайн таъсис ёфтанд, оѓоз мекунанд. Чунончи академик Н.

И. Конрад таъсиси ин давлатњо, яъне «ба сари таъсиси шаклњои

њаёти љамъиятї омадани одамизод»-ро оѓози таърих донистааст.

Аммо К. Ясперс аќида дорад, ки пайдоиши тамаддунњои мазкури

Чин, Њинд, Эрон, Фаластин ва Юнону Румро оѓози таърихи

инсоният бояд ба шумор овард. Вай таърихро на аз пайдоиши

Ниг.: Н. И. Конрад. О смысле истории (Дар бораи маънои таърих), дар

маљмўаи ў: Запад и Восток (Ѓарб ва Шарќ). - М., Наука, 1966, стр. 477 478.

Хуросон аст ин љо

давлатњо, балки аз оѓози њаёти маънавии башарият ба њисоб овардан

мехоњад. К Ясперс дар китоби «Саргањњои таърих ва маќсади он»

(1949) мегўяд, ки тамаддуни Байнаннањрайн ва Мисри Ќадим

моњияти маънавї надошт, дину ойини онњо «дорои хусусияти љодуї

буда», «аз равшангарии фалсафї, аз шавќи растагорї» мањрум буд.

Аммо дар «даврони мењвар» њаёти маънавї оѓоз ёфт, динњои љањонї

ва файласуфњо ба дунё омаданд, чанд «маркази маънавї» пайдо шуд,

«фарњангњои мењвар» ташаккул ёфтанд ва ањли башар аз љањонбинии

устураї (мифологї) ба тафаккури фалсафї гузашт.

К. Ясперс мегўяд, ки дар «замони мењвар» «њама љараёнњои

фалсафаи Чин ба вуљуд омад», «дар Њинд Упонишод пайдо шуд...

дар фалсафаи Њинд, чунонки дар Чин буд, њама имконоти дарки

фалсафии воќеият... баррасї гардид… Зардушт дар бораи оламе

сухан меронд, ки муборизаи некї бо бадї давом дорад; дар

Фаластин пайѓомбарон... зуњур карданд; дар Юнон замони мењвар

замони Њомер, файласуфњо Парменид, Њироќл, Афлотун,

фољианигорон, Фукидид ва Архимед буд».

Ба гуфти К. Ясперс дар

он замон «чунин навъи инсон, ки то имрўз мављуд аст, пайдо шуд»,

«инсон њастиро ба яклухтї, худро ва њудуди худро дарк кард»…,

«чун њудуди худро муайян мекард, пеши худ маќсадњои олї

мегузошт, мутлаќиятро дар аъмоќи худогоњї ва возењияти дунёи

бартар аз таљриба (транссендент) дарк намуд. Ин њама ба воситаи

андешапарварї (рефлексия) ба вуљуд меомад, «маќулаю

категорияњои асосї, ки мо то имрўз дар заминаи онњо фикр мекунем,

тарњрезї шуд, асоси динњои љањонї, ки имрўз њам дар њаёти мардум

мавќеъи бузурге доранд»,

пайгузорї гардид.

Ин аст, ки парвози афкори маънавї барои инсоният он

арзишњоеро овард, ки имрўз њам зиндагии мо поя бар онњо дорад.

К. Ясперс. Смысл и назначение истории (Маънои таърих ва њадафи он). -

М., 1991, стр. 32-39.

Дини буддої, яњудї, исавї дар мазар аст.

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Бунёди њасти маънавии имрўза он гоњ гузошта шуда буд. Он гоњ

мардуми мо ба роњи зиндагии њаќиќии инсон- зиндагии маънавиасос

бо устуворї ќадам зад, андешапарварї, љустуљўњои амиќрави илмї,

фарњангиву ахлоќї пеш гирифт, дар худљўиву худшиносї ва

фањмиши фалсафии худ ва муњити худ, дар мавриди дарки маънои

одамият ва зиндагии одамвор комёбињои калонеро ноил омад.

Рушду такомули ин њама љўяндагињо инсонро ба тамаддуни њазораи

кунунї расонид.

Ба аќидаи К. Ясперс «асли таърихро фаъолияти олии маънавї

эљод мекунад»

ва аз ин рў тамаддуни Мисри Ќадим ва

Байнаинањрайн ба давраи «пеш аз таърих» тааллуќ дорад.

Халќњое, ки дар «даврони мењвар» фарњанги маънавї бунёд

нињодаанд, аз К. Ясперс «халќњои мењвар» ном гирифтаанд. Вай

гуфтааст: халќњои мењвар «он халќњоеанд, ки таърихи худро

пайгирона идома дода, љањише ба амал оварданд ва дар ин љањиш гўё

дубора зода шуданд, умри дубора ёфтанд, дар натиља асоси моњияти

маънавии инсон ва таърихи њаќиќии ўро бунёд гузоштанд. Мо

чиниён, њиндувон, эрониён, яњудиён ва юнониёнро чунин халќњо

медонем».

Чунонки мебинем, К. Ясперс эрониёнро яке аз «халќњои мењвар»

мењисобид. Вай Зардуштро яке аз сардафтарони тафаккури фалсафї,

аз поягузорони њаёти аслии инсоният - њасти маънавї ва таърихи

љањон мешуморад. Аз ин рў яке аз њавзањос, ки «асли таърих» он љо

оѓоз гирифтааст, Эрон аст. Ва чуи зодгоњи Зардушту Авасто

Хуросон аст, ба таъкид бояд бигўем, ки оѓозгоњи маънавияти Эрон

њамин сарзаммн, аз љумла Мовароуннањр аст.

К. Ясперс таъкид менамояд, ки баъзе донишмандон

«кўшидаанд, ки дар доираи рушди инсоният сарчашмањои умумии

К. Ясперс, њамон асар, сањ. 144.

Њамон асар, сањ. 76.

Хуросон аст ин љо

таърихии чанд халќеро, ки чунон дигаргунињо аз сар гузаронидаанд,

биёбанд. Дуруст аст, ки ин сарчашмањо ба мо маълум нестанд.

Эњтимол меравад, он сарчашмањоро аз моќабли таърихи Осиёи

Миёна бояд љуст».

Камина чунин таъкиди Ясперсро ба он маънї фањмидам, ки ў

оѓозгоњњои «даврони мењвар»-ро аз Осиёи Миёна љустан мехоњад.

Ин нияти донишманди фалсафаи таърих зиёда муњим аст, зеро поя

бар чунин аќидае дорад, ки яке аз саргањњои фарњанги маънавии

њама њавзањои мењвар ва таърихи башар дар Осиёи Миёна буд.

Назарияи замони мењвар, ки аз љумла ягонагии фароянди

(протсесси) љањонии таърихро падид меорад, хилофи марксизм буд.

Марксизм таълим медињад, ки омилњои иќтисодї дар инкишофи

љомеа наќши таъйинкунанда дорад ва пояи љомеа бар истењсолу

бозистењсол (тавлиду бозтавлид) аст, аммо К. Ясперс маънавиятро

омили асосии рушди таърихї донистааст. Аз ин сабаб навиштањои

К. Ясперс дар шўравии собиќ тарљума ва чоп намешуд, аксари

донишмандони шўравї то солњои охир аз назариёти ў бехабар

буданд. Камина фаќат пас аз он, ки ин маќолаи худро ба поён

расонидам ва ба маљаллаи «Садои Шарќ» супурдам, моњи июли 1994

ба шарофати фарзандон китоби ў ба дастам расид, ки ба ѓоят љолиб

намуд. Он гоњ зарур донистам, ки ин чанд сањифаро ба маќолаи худ

илова кунам.

Љолибияти китоби К. Ясперс барои мо аз ин аст, ки назарияи

замони мењвар барои амиќан дарк шудани наќши таърихии Эрон, аз

љумла ватани таърихии тољикон Хуросону Мовароуннањр хеле

муњим буда, барои ошкор кардани моњияти њастии таърихии

эрониён, аз љумла тољикон ањамияти бузург дорад. Таърих аз сар

шудани њаёти маънавии инсон оѓоз ёфт ва мардуми эронї бо

Зардушт, ки пайѓамбари бостонии ин мардум, якумин шоир,

Њамон асар, сањ 45.

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

донишманд, файласуф ва лашкаркаши онњост, бо китоби Авасто, ки

якумин донишномаву фарњангномаи бузург ва баёнгари фалсафаи

њаёти онњост, дар сари сарчашмаи таърих ќарор ёфтаанд. Аз ин љост,

ки онњо баъд дар тўли асрњо дар таърих рисолати маънавї

доштаанд. «Фарњанги мењвар», «маркази маънавии мењвар», ки онњо

рўи кор оварданд, чандин ќавму халќ, чандин кишварро ба доираи

тамаддун кашида, ба њаёти њаќиќии инсонї шарик кардааст.

Аз эњтимол дур нест, ки пайдоиши калимаи «тољик» њам ба

маънавият, ба ойини Зардушт вобастагї дошта бошад. Дар бораи

маънои «тољик» ва пайдоиши он ривояту фарзияњои зиёде мављуд

аст. Мо онњоро дахл накарда танњо њаминро ёдрас овардан мехоњем,

ки ба ривояте «тољик» аз «тољ» аст ва азбаски зардуштиён кулоњи

тољмонанде мепўшиданд, онњоро тољї ва тољик мегуфтанд.

Номвожаи «тољик» хеле ќадим буда, дар ќарни дувуми мелодї дар

солномањои чинї ба ранги тааољї омадааст. Ба ин ваљњ баъзе

донишмандон чун В. Бартолд тахмин кардаанд ва баъзеи дигар -

монанди Н. Хаников, А. Шишов бо ќатъият гуфтаанд, ки «тољик»

дар аввалњо ишора ба тољкулоњони зардуштї буда, баъдтар номи

ќавмеву халќе шуд.

Шояд ин тахмину њукмњо аз њаќиќати таърих чандон дур

набошад, зеро аз ќадим ба маънавият ва дину оин сахт алоќа

доштани аљдоди мардуми тољик айни њаќиќат аст. Бечиз нест, ки аз

ќадим дар Осиёи Миёна дину мазњаби гуногун, аз љумла оини

буддої, монавї, насронї ва ѓайра ривољ доштааст. Мардум гўё

равияњои мухталифи маънавию мазњабиро як-як санљида, дар

љустуљўи роњи њаќ худро ба њар сў задаанд. Чун Хуросону Осиёи

Миёна дар пайвандгоњи роњњои таърих буд, падидањои фарњанги

маънавию мазњабї аз њар сў мерасид ва барои доман густурдани

Аз љумла ниг.: А. Шишов. Таджики. Этнографические и

антропологические исследования. - Ташкент, 1910, стр. 77-80.

Хуросон аст ин љо

мулоњизаву андеша, барои муќоиса ва санљишу озмоиш бештар

имкои фароњам меовард. Ин андешањои амиќ, ки аз мушоњидаи

равияњои гуногуни фикрї њосил мешуд, дар омўзањои зардуштия ба

њар ранг наќше гузоштааст.

Яктопарастї, ки асоси ойини зардуштиро ташкил мекард ва

унсурњое, ки аз таълимоти зардуштия ба ислом зиёд гузашта буд, дар

байни мардуми эронї, аз љумла тољикон заминае барои пазириши

ислом тайёр карда буд. Агарчи эрониён ба истилогарони араб ва

ойини навоварди онњо сахт муќобилат карданд, бисёр аз куллиёту

љузъиёти ислом зуд ба эрониён мафњум омад, зеро ба шуури динии

онњо созгорї дошт.

Дар љустуљўњои маънавию рўњонї ба ѓоят фаъол будани

парвардагони хоку оби Эронзамон чунин натиља дод, ки эрониён дар

ривољу равнаќи ислом наќше диданї гузоштанд. Хусусан Хуросону

Мовароуннањр дар тараќќии дини мубини муњаммадї бо љањду

љадале камназир њиссагузорї кардааст. Аз љумла Бухоро ба дараљаи

марказњои асосии олами ислом расид, чун Балх ва Басра

ќуббатулислом ном гирифт ва гуфтанд: Бухоро ќуббаи ислому дин

аст. Аз њамон сахткўшї дар мавриди дарки моњияти њастї ва љустани

роњи њаќ буд, ки мардуми мо ба ислом сидќ оварданд, дар худољўиву

порсої намуна шуданд, дар тараќќии ислом љањд карданд, дар

илмњои динї пешдастї ёфтанд. Он ормони иљтимоъию ахлоќии

мардуми эронї (чи эрониёни шарќї ва чи эрониёни ѓарбї), ки аз

замони Зардушту Авасто муайян шуда, аз љумла дар «пиндори нек,

гуфтори нек, кирдори нек» ифода ёфта, усули асосии танзиму

тартиби љомеаи анъанї гардида барои ташаккули шуури ањли љомеа

чун омили умда хидмат кардааст, бо принсипњову ќоидањои бунёдии

ислом, ки яке адл, дигаре шўро (машварат ва риояи раъйи љамоа),

закот (андозе барои мустањиќќон) ва ѓайра аст, хеле такомул ёфт, ба

дараљањои баланд расид ва манфиатњои њамагониро пурратар дар

бар гирифт. Дар ањди Сомониён бо кушиши донишмандон андешаи

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

исломї камол ёфт ва исломи эронї ба вуљуд омад. Чунонки

профессор Ричард Фрай гуфта буд, «исломи араб ва исломи ѓайри

араб дар Мовароуннањр ба мањаки озмоиш зада шуд» ва «имтизољи

Эрон ва ислом бузургтарин дастоварди Сомониён буд».

Ин њам гуфтанист, ки мардуми эронї, ба хусус хуросониён дар

густариши ислом, дар доман пањн кардани он ба кишварњои дигар

бисёр ѓайрат кардаанд, дар миёни халќњое чун уйѓурњо, туркманњо,

ќазоќњо, ќирѓизњо ва ѓайра ислом љорї намудаанд. Дар ин маврид

бояд таъкид шавад, ки аљдоди мо на ба зарби шамшер, ба зўроварию

хунрезї, балки бо илму дониш ва мантиќи сухани њаќ мардумонро ба

ислом мекашиданд.

Устод Абулњусайни Зарринкўб Хуросонро «мањди деринаи

тасаввуфи исломї» номидааст, зеро «ин сарзамин аз ќадим дар

парвариши тасаввуф таъсири ќобили мулоњиза дошт».

Дар шарњи

сабаби ин ќазия устод Зарринкўб тасаввуфро «мурдарег (мерос)-и

Эрони бостонї» шуморида ва гуфтааст: «Порае аз аносири ирфонї

дар аќоид ва одоби маздаясно ва њам дар иаолими Зардушт ва

Авасто вуљуд доштааст, ки ривољи онњо собиќаи омодагии муњити

фикрию зењнии эрониёнро барои ќабули порае аз мабодии суфия

нишон медихад». Мо ин матлабро вобаста ба мавзўъи маќолаи худ

баён кунем, бояд бигўем, ки чун Хуросон дар фаро расидани

«даврони мењвар» дар Эрон пешдастї дошт, њељ љои тааљљуб нест, ки

падидаи маънавияти волое чун тасаввуфу ирфон мањз дар Хуросон

арзи вуљуд кард.

Њамон дархости маънавию ахлоќии «пиндори нек, гуфтори нек,

кирдори нек» ва тасаввуроте дар бораи моњияти маънавии њастии

инсон, ки дар тўли асрњо хусусияти зењни мардуми эронї -

Ричард Фрай. Бухоро - дастоварди ќуруни вусто. – Тењрон, 1365 – 1986, сањ

154-155.

Абулњусайни Зарринкўб. Љустуљў дар тасаввуфи Эрон. -Душанбе,

«Ирфон», 1992, сањ. 77, 32, 7.