Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
мероси биогенетикии худро низ медињанд»
1
, яъне этносе, ки ѓолиб
омад ва этноси дигарро њамгуни худ ва тањлил кард, њам
хусусиятњои табиъї, масалан, ќиёфаи зоњирї, њам арзишњои
фарњангии халќи тањлилшуда ва нестшударо ба мерос мегирад.
Албатта дар ин њаќиќат шак нест. Лекин ба ин њаќиќат низ набояд
шак овард, ки миллати тољик тањлил нагардидааст ва нест
нашудааст. Тољикон дар Мовароуннањр танњо ќисман гирифтори
ассимилятсия омадаанд, фаќат як ќисми онњо мансубияти миллии
худро дигар карда, ўзбек шуданд, аммо ќисми асосии онњо ба
сифати миллате њанўз дар маќоми таърихии худ устувор истодаанд.
Аз ин ру касе њак, надорад, ки он њама арзишњои фарњангиро, ки
аљдоди тољикон офаридаанд, ба мерос бигирад. Меросро аз
мурдањо мегиранд. Онњо, ки зиндаанд, худ соњиби комилњуќуќи
дороињои маънавии худанд. Ба ѓосибони ѓолиб лозим меояд, ки он
љо ки пирўзї ёфтаанд, асосан бо ѓаниматњои моддї ќаноат кунанд.
Этносе, ки ќисман тањлил шудааст, мероси фарњангї аз даст
намедињад, балки ба ќадри он бештар мерасад, онро бештар эњтиёт
мекунад, бештар афзоиш медињад. Этносе, ки ба этноси дигар
ќисман пирўзї ёфт, фаќат аз он замон, ки пирўзї ёфт ва танњо дар
он њудуд ки пирўзї ёфт, соњиби арзишњои фарњангї хоњад буд,
соњиби он арзишњое хоњад буд, ки худ дар офариниши онњо ширкат
варзидааст. Хоразмиён асосан пас аз садаи сездањ турк шуданд,
туркиятпазирї дар Чочу Фарѓона бештар баъди садаи њафтдању
њаждањ, дар водии Зарафшон баъди истилои Русися суръат ёфт.
Танњо пас аз ин дар ин ноњияњо он чи тољикони навўзбек аз
арзишњои фарњангї эљод карданд, ба фарњанги туркии ўзбекї илова
гардид, љузъе аз фарњанги ўзбекї шуд. Он чи тољикони дирўза то
туркиятпазирї эљод карда буданд, як љузъи фарњанги эронии
Мовароуннањр буд. Он чи онњо пас аз турк шудан офариданд, ба
1
Ю. В. Бромлей. Очерки теории этноса. - М., 1983. стр. 283.
73
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
фарњанги турки тааллуќ дошта, хусусиятњои эронии фарњанги
туркиро ќувват дод, хусусиятњои муштараки фарњанги тољикиву
туркиро барљастатар ба љилва овард. Дар натиља чи дар зоњир ва чи
дар ботин фарќи тољику ўзбек кам шуд ва гоњ монандї то он дараља
расид, ки онњоро танњо аз рўи забон тафовут метавон дод.
Агарчи аз садаи сездањ, яъне аз замони истилои муѓул то садаи
бист дар Мовароуннањр баъзе вилоятњо ва шањру ноњияњо, чунончи
Хоразм, чанд шањри Фарѓона, баъзе ноњияњои Сурхондарёву
Ќашќадарё аз ќаламрави забони форсї берун шуданд, минтаќаи
фарњанги эронї чандон кам нашуд, зеро аввалан дар њамаи ин
шањру ноњияњо ё атрофи онњо забони форсии тољикї њанўз њаст, на
аз Фаргона, на аз Тошканду Љизах (Дизак) ё Сурхондарё ва ё
Ќашќадарё (Кешдарё) тамоман нест нашудааст, сониян фарњанги
эронї дар њамаи ноњияњои туркиятпазирї лоаќал ба шакли
фарњанги муштараки туркиву тољикї вуљуд дорад. Ин аст, ки ќариб
тамоми Мовароуннањр имрўз низ њавзаи фарњанги эронии
тољикист. Осори онро дар њар ќадам мебинем. Ноњияе нест, ки
забони тољикї мављуд набошад. Њамин њолатро дар Афѓонистон
низ метавон дид.
Бино бар ин бояд гуфт, ки ќаламрави фарњанги эронии тољикї
дар ќарни бист низ њамон аст, ки њазор сол пеш аз ин, дар ањди оли
Сомон буд, њамон Хуросони Бузург аст. Дар зарфи ин њазор сол
шумораи ќавмњои турк меафзуд, баъди ќарни њафтдањ, шумораи
тољикони туркиятпазируфта кам-кам зиёд мегардид, таносуби
ададии турку тољик дар баъзе ноњияњо оњиста-оњиста дигар мешуд,
вале нуфузи фарњанги эронї ва доираи амали он кам нашуд,
њамчунон густариш дошт. Ба вежа дар садањои охир турку тољик
дар ин сарзамин аз як њавои фарњангї нафас мекашид.
Аз он чи гуфта шуд, хулосаи дигар њамон аст, ки дар боло
ишора шуда буд: Тољикон ва узбекон ду халќи бародаранд, агарчи
ба ду хонадони халќњо тааллуќ доранд, метавон гуфт, ки
74
Хуросон аст ин љо
ширпайванд њастанд ва дар бисёр мавридњо бо шири як зан, як доя
парвариш ёфтаанд. Дар Осиёи Марказї, њатто берун аз њудуди он
шояд чунин ду халќе кам метавон пайдо кард, ки то ин андоза
хунашон ба њам омехта, њастии маънавї, бинишу фањмишашон ба
њам наздик омада бошад. Агарчи омезиши хун бо роњњои гуногун
ва гоњ бо тарзњои нораво сурат мегирифт, њаргиз набояд фаромўш
кард, ки ширпайванду љонпайванд дар миён аст. Њам тољикон ва
њам ўзбекон бояд ќадри ин ягонагї бидонанд. Эњсоси њамхуниву
бародарї бояд лањзае суст нашавад ва њамеша њамдилї бияфзояд.
Њамдилї гоњ, аз њамхунї муњимтар аст. Ба хусус њамдилие, ки аз
хунпайванд ба њосил омадааст, ќудрате хоњад дошт, ки мардумро
ба сарманзили маќсудњои олї бирасонад. Ояндаи ин ду халќ ба ин
вобастагї хоњад дошт, ки риштањои пайванди дили онњо то чи
андоза устуворї пайдо мекунад.
Алломаи Иќболи Лоњурї гуфтааст:
На афѓонему на турку таторем,
Чаманзорему аз як навбањорем.
Тамизи рангу бў бар мо њаром аст,
Ки мо парвардаи як шохсорем.
Дар чаманзори навбањорон њама шохсор аз якдигар рангу бў
мегирад ва дар њамбастагї нумў мекунад. Чаманзори турку тољик
аз як навбањор ин њама рангомезї ва назаррабої дорад. Ќадри ин
неъмат бояд донем ва онро чун мардумаки чашм эњтиёт кунем.
4
Падидањои маънавият дар зиндагии мардуми тољик басо
гуногун ва рангоранг буд.
75
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Яке аз ин падидањо тафаккури китобист. Шариф Шукуров ва
муаллифи ин сатрњо дар бораи тафаккури китобии мардуми тољик
чандин бор андеша баён кардаем ва њоло боз лозим аст, ки ин
хусусияти олами маънавии халќи худро андаке ба риштаи андеша
бигирем.
Ба ин муносибат лозим ба таъкид аст, ки хусусан дар
марказњои фарњанг - шањрњои бузург ва њавзаи нуфузи онњо китоб
ба зиндагии мардум сар дароварда, њамаи њастии онњоро фаро
гирифта буд. Зисту маишат, урфу одат, ишастухез, муомила, одобу
услуб аз рўи китоб, аз рўи андарзномаю ахлоќномањои сершумор ва
рисолањои гуногун сурат мегирифт. Китоб чизи муќаддас буд,
сухани китобї эътибори куллї дошт ва дар одитарин мавриди
зиндагї њам аз рўи тавсияи китоб амал мекарданд. Забон ифодаи
тафаккур аст ва он љо ки сухани китобї бартарї дошт, гуфтору
навиштор ба њам наздик омада, забони адабї ва забони меъёр ба
гуфтугўи бесаводон њам таъсир мегузошт. Тарзи тафаккур ва баён
дар баъзе соњањои зиндагї чунон буд, ки миёни навиштору гуфтор
фарќи калон намонда буд.
Ин гап чунин маънї дорад, ки чун китоб дар тўли асрњо дар
зисту маишат нуфузи тамом дошт, рафта-рафта дар љомеа як тарзи
андеша густариш ёфт, ки сохтори он аз шакли китобии баёни
таљрибаи фарњангї њосил шудааст ва ба пояи баланди моњиятљўии
маънавї расидааст. Дар натиља маънидоди мардумии њодисањои
њаррўза, ки аз таљрибаи иљтимоъї, ахлоќї ва фарњангї хулоса
мебароварданд, ќадам ба ќадам амиќ рафта ва шаклњои љилодоре
пайдо карда, ба анъанањои китобии љамъбасти фалсафии андеша
наздик омад. Бинишу фањмиш ва баёну маънидод китобї шуд,
андеша ранги китобї гирифт. Китоб ки садњо сол дар љомеа нуфуз
дошт, гўё њама зиндагї ба њукми он сар фуровард. Он тарзњои
фикру андеша, ки дар китобњои бонуфуз ташаккул ёфта буд, ба
шаклњои фикру андешаи ањли љомеа наќши назаррасе гузошт.
76
Хуросон аст ин љо
Яке аз падидањои тафаккури китобї он аст, ки њикматпарварї,
яъне майли махсусе ба сухани њикматомўз ва хулосањои фалсафї ба
шаклњои китобї ифода меёфт. Њикматписандї хоси мардумони
андешапарвар буда, байни њама халќњо, хусусан дар Шарќ ривољ
ёфтааст, вале тарзњои ифодаи он дар байни халќњои гуногун гоњ аз
њам фарќ мекунад. Халќњои эронї, аз љумла тољикон бештар ба
тарзњои китобї майл доранд. Мардуми мо чун рўйдодњои
зиндагиро, воќеаи ибратомўзеро, ки диданд ва шуниданд, ба
андеша мегиранд ва маъною мазмуни онро фањмидан мехоњанд,
хулосаи онњо фардбайтест ё сухани рехтаест, ки ба шеъри классикї
монандї дорад.
Аз њамин њикматпарварї ва тафаккури китобист, ки мардум
шеърдўст буданд, ба шеъру шеърият ихлос доштанд, њангоми
сўњбат њар лањза байте ба ёдашон меомад, ки аксаран байти
њикматомез ва олї буд. Камина ки синнам ба њафтод расидааст,
солњои кўдакї дар Бухоро ва баъд дар Душанбе бисёр касонеро
дидаам, ки «боќимондањои дунёи кўњна» буданд ва хоњ аз Бухоро
бошанд, хоњ аз Самарќанд ё Хуљанд ва ё Ўротеппа, њама шеърдон
буданд, дар омади гап байте мехонданд, ки моњияти масъаларо
якбора равшан менамуд ва гоњ азбаски байти аљибест, шунавандаро
ба њайрат ва шавќ оварда, як дунё њаловати зебоишинохтї
бахшида, фикру њисро фаъол мекард ва дарки воќеиятро амиќтар
мебурд.
Ба ин муносибат мехоњам дар ин чопи дувуми китоби
«Хуросон аст ин љо» як нуктаро илова бикунам.
Шоир Бозор Собир боре навишт: «Ман ќариб саросари
Тољикистонро гашта (як-ду дафъа дар Самарќанду Бухоро њам
будам) аз дањани мардум фаќат се-чор байти классикї шунидаму
тамом […] Умуман адабиёти классикї њељ ваќт љузъи зарурии
рўзгори тољикон набудааст, чуноне ки дар миёни эрониёну
77
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
тољикони Афѓонистон мушоњида мешавад. Агар ањёнан ягон байте
донанд, њамонро њам вайрон мегўянд»
1
.
Ин баёноти Бозор Собир, ки ба тољикони Варорўд як навъ
шеърбезор нисбат додааст, ба куллї дуруст нест. Бозор Собир ин љо
солњои њафтоду њаштоди садаи бистро ба назар дорад. Дар нимаи
дувуми садаи бист дар њаќиќат тољикони Варорўд, аз љумла
мардуми Самарќанду Бухоро бисёре аз синнатњои њазорсолаи
худро аз даст дода буданд. Тахминан аз солњои шасти садаи бист
чунончи шеърдонї аз байни тољикони Тољикистону Ўзбакистон
ќариб ба тамом нест шуд. Мактаби шўравї шеърпарвар набуд, аз
бар кардани шеър дар мактаби шўравї кам дида мешуд (њар сол
њамагї 10-12 пора шеър ё нест аз бар мекарданд). Дар адабиёти
шўравии тољикї шеър таназзул кард, дар шеър шеърият намонд.
Шояд аз хамин сабаб бошад, ки њатто шоирон (ѓайр аз Пайрав)
шеъри худро аз ёд намедонистанд, дар маљлисњо наметавонистанд
аз ёд бихонанд. Љавонон дар солњои сї ва чињил танњо шеъри устод
Луњутиро аз бар мекарданд, аммо шеъри Турсунзода, Миршакар,
Рањимї, Дењотї ва монанди инњоро касе аз ёдщ намедонист.
Љавонон танњо баъзе аз сурудањои охирини М. Турсунзодаро аз ёд
карда буданд.
Маънавиятситезии замони шўравї боиси таназзули шеър ва аз
шеър дур шудани мардуми тољик гардид.
Аз ин рў гуфтаи мазкури Бозор Собир танњо нисбат ба солњои
пас аз дањаи панљоњи садаи бист дуруст аст.
Аммо пеш аз он, яъне дар дањаи сиву чињили садаи бист касоне
буданд, ки саводи кўњнаи пеш аз инќилобї (пеш аз инќилоботи
солњои 1917 ва 1920) доштанд ва бисёр шеър медонистанд. Њатто
бесаводону камсаводони солхўрда низ шеърдон буданд. Ин
1
Бозор Собир. Завќи шеър // Миллат, 8 декабри 2005, № 15, сањ. 8.
78
Хуросон аст ин љо
шеърдонњоро банда ба чашми худ дидаам ва аз шеърхонии онњо
бисёр њаловат бурдаам.
Пеш аз ањди шўравї, пеш аз инќилоботи болшавикии солњои
1917-1920, инчунин дар солњои аввали инќилоб дар Варорўд шеъ
мањбубияти њамагонї дошт. Хурду калон, хушсаводу бесавод шеър
медонистанд. Мардуми мо шоиртабиат буданд ва мо дар
душвортарин даврањои таърих шоир бисёр доштем.
Аз њамин шоиртабитаї ва маънавиятгаройї буд, ки «Чор
китоб»-и Аттор, «Гулистон»-и Саъдї, девони Њофиз, мунтахаби
девони Бедил дар мактаби тољикии чанд сад сол китоби дарсї буд.
Шеъри олї гўё бо шири модар ба хуни кўдак меомехт. Шогирдон
аз осори бузургтарин бузургон савод мебароварданд, забон
меомўхтанд, фасоњати сухан ва меънирасї ёд мегирифтанд. Аз
баски мактабиён хеле бисёр шеър аз ёд мекарданд, аз нахуст
њофизаи онњо мустањкам мешуд ва ин ёди тавоно њама умр дар
зиндагї ба кор меомад ва бо мењри рўзафзуни шеър имконе
фароњам меовард, ки бисёре аз шогирдон ратфа-рафта ба
андўхтањои маънавии асрњо, ки дар шеъри он бузургон ва
бузургони дигар гирд омадааст, даст биёбанд. Шеър аз аввал
рањнамои шахс ба сўйи ганљианаи забон, ба сўйи фарњанг ва
маънавият буд.
Мењри китоб, мењри шсър аз он сабаб он ќадар пурзўр будааст,
ки мардум ба зиндагї, ба гузашта, ба таърих муносибати
диќќаткорона доштаанд. Дар китоб, дар шеър, хусусан дар шеъри
њикматомез маънои рўйдодњои зиндагї баён шудааст, таљрибаи
чандин насли мардумони гузашта ва њаќиќати њаёт тамаркуз ёфта,
хулосатан љамъбаст шудааст, моњияти замонњо ба сурати бадеъии
назаррабо ба љилва омадааст. Шахсе, ки дар зиндагии одии
рўзмарра њар лањза ба шеър рў меорад, гўё аз таљрибаи гузаштагон
ва њикмати асрњо меъёри бањо мељўяд, аз аќлу заковати падарону
79
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
бобоён рањнамої мехоњад, ба рўйдодњои њаррўза – хоњ хурданд, хоњ
калон, нигоњи таърихї меандозад.
Шеър дар ин маврид пайванди наслњоро пойдор дошта, назари
таърихиро барои дарки њаќиќат, барои њалли масъалањои имрўзу
фардо корбаст меорад.
Ин аст, ки шеърпарварї гувоње аз он буд, ки диди таърихї дар
зиндагонии мардум ањамияти људогона дошт. Шеър сатњи
маънавии зиндагонии рўзмарраро баланд мебурд. Парастиши шеър
аз падидањои олии маънавият буд.
Бешак шеърдўстї натиљаи он аст, ки шеър дар адабиёти форсї
ба ѓоят тараќќї ёфта, таъмими фалсафии шоирона ба пояњои
баланд расид. Дар айни њол мењри махсусе, ки мардум нисбат ба
шеър ва њикмат зоњир мекарданд, боиси ривољу равнаќи шеър ва
љамъбасти фалсафии шоирона дар адабиёт гардид, боиси ин шуд,
ки китоб ба њаёт амиќтар сар даровард, як љузъи зиндагї шуд. Дар
ин сурат шеър аз як сў чун аз љузъиёти одии зиндагии рўзмарра њар
лањза таъсире мерасонид, барои муайян шудани ќарордоди шахс
мусоидат мекард, раъйи ўро устуворї мебахшид ё таѓйир медод,
дар одитарин мавридњое фаъолона амал карда, гоњ гўё вазифаи
хурде ва наќши амалї иљро менамуд. Аз љониби дигар шеър аз
омилњое буд, ки табъи эстетикии инсонро баланд мекунанд, фикру
њис ва тахайюлро парвозе мебахшанд, маънавиятро такомул
медињанд. Шеър дар њарду сурат њам - хоњ вазифаи хурди амалї,
хоњ наќши бузурги маънавї иљро намояд, дар ташаккули шахсияти
инсон ањамияти калон дошт ва азбаски ин амалиёти вай дар љомиа
густариш пайдо карда буд, ањамияти куллии он дар доираи умумии
миллї доман пањн карда буд. Хусусан дар марказњои фарњанг -
шањрњои бузург ва ноњияњои доираи нуфузи онњо на танњо
саводнокњо, балки бесаводон њам суханро бо шеър оро медоданд.
Дар кўњистон дар байни бесаводон бештар шеъри фолклорї
интишор ёфта, дар водињо, хусусан дар Бухоро, ки фолклор
80
Хуросон аст ин љо
нисбатан кам шуда, љои онро адабиёти классикї гирифта буд,
асосан шеъри классикї фикру зикри мардумро ба худ тобеъ
медошт, як воситаи ифодаи фикр ва баёни матлаб буд.
Албатта ин њолат ба забон ва тарзи баёни одии рўзмарра
таъсир мекард. Шеър ба сухани одї њам як навъ мавзунї ва
хушоњангї мебахшид. Зотан нармї ва равониву мавзунї аз
сифатњои аслии забони форсї ва дарии тољикист. Њамин сифатњо
буд, ки шеъру шеъриятро дар ќаламрави ин забон ривољ дод. Дар
айни њол тараќќии шеъри олї боиси рушди камназири њамон
хусусиятњои зотии забони мо гардид. Дар натиља гуфтугўи одї њам
аз унсурњои шеърият бештар бархурдор шуд, фасоњате, њусне пайдо
кард.
Тафаккури китобї ва густариши нуфузи шеър гуфтори одиро
дар баъзе соњањои зиндагонї ба забони адабии меъёр бештар
наздик меовард, дар маљозњо ва ташбењу истиорањои сухани одї
наќше аз сабкњои гуногуни китобї мегузошт. Хусусан сухани
босаводон ва равшанфикрон љолиб буд. Ин камина босаводон ва
зиёъиёни кўњнаро, онњоеро, ки дар мактабу мадрасаи пеш аз
инќилоби соли 1917 тањсил кардаанд ё мактабдору мударрис ва
мулло будаанд, бисёр дидааст. Сухани онњо аз сухани
дипломдорони имрўза, ки масалан дар солњои навади ќарни бист
дар Тољикистон мебинем, тамоман тафовут дошт. Дипломдорони
айёми мо њатто донишкадаи филологияро хатм карда бошанд њам,
гоњ ин тањсилкардагї аз гуфторашон њељ маълум намешавад. Аз
суханронии мардуми имрўз аксаран наметавон пай бурд, ки
тањсили олї дидаанд ё не: миёни сухани зиёъиён ва бесаводону
камсаводон тафовут зиёд нест. Ин њолат аз паст рафтани дараљаи
савод ва савияи фарњангиву маънавии љомеаи имрўз дарак медињад.
Аммо пеш аз инќилоб ањвол дигар будааст. Пеш аз инќилоб
тафаккури китобї барои ин ки тањсил дар мактабу мадраса
пурсамар ояд, заминаи зарурї омода сохта буд. Савод баровардан
81
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
ва нозукињои забони адабиро аз худ кардан осонтар даст медод. Аз
ин рў њар дафъа ки аз мактабдидагон ва зиёъиёни кўњна касеро
дучор меомадам, аз аввали сухан ошкор мегардид, ки ин шахс дар
мадраса ё лоаќал дар мактаб хондааст. Дарсхондагони кўњнасавод
дуруст ва зебо гап мезаданд. Медонем, ки дар мактабу мадрасаи
пеш аз инќилоб грамматикаи забони форсї дарс намедоданд.
Мактабиён ва муллобачагон грамматика нахонда забон ёд
мегирифтанд, аз њусни сухан ва маданияти калом бањра мебурданд.
Ин аст, ки забондонї вобаста ба грамматикахонї нест, балки
сабабњои дигар дорад.
Сухани тоифањои гуногуни мардум, масалан, сухани
саводдорони одї, муллоњо ва зиёъиён аз њам фарќ мекард, вале њар
кадоме ба таври худ њусне дошт, соњиби махсусиятњое буд.
Тафовути гуфтори тоифањои мухталиф, чунончи дењќони хокпош,
мулло ва равшанфикре дар насри устод Айнї ба хубї акс
андохтааст. Ман аз рўи мушоњидаву озмудњои худ мегўям, ки дар
асарњои устод Айнї забони муллоњои онваќтаи Бухоро хеле наздик
ба њаќиќат аст ва дар бештари мавридњо айнан ифода шудааст.
Њангоми хондани асарњои Айнї ба забони муллоњо ё зиёъиён
диќќат кунед, мебинед, ки аксаран дар њаќиќат зебост. Ва њол он ки
аксари муллоњо дар асарњои устод персонажи манфї мебошанд.
Модомки наќши манфї ба љилваи њусни сухан монеъ наомадааст,
маълум мешавад, ки њусни устувор будааст.
Афсўс ки бурро ва зебо сухан кардан имрўз кам ба дид меояд.
Имрўз аз сухани тољикї њусну њаловат рафтааст ва мо дар ин бора
поинтар таваќќуф хоњем кард.
Яке аз сабабњои таќвияти тафаккури китобї ин буд, ки омўзиш
дар мактабу мадраса поя бар донишњои инсонї - ба илмњои
њуманитарї дошт, саропо инсонї шуда буд. Албатта дар асрњои
охир дар мадраса тадрис нашудани улуми табиатшиносї ё андаке
мавќеъ ёфтани баъзеи онњо норасоии љиддї буд ва танќиди сахти
82