Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
Марњилаи њозираи таърихи тољикон - давраи истиќлол низ
боиси фаъол шудани публисистикаи таърихї гардид. Маќолаи
бисёре ба чоп расид, ки як ќисми онњо дар ду маљмўаи «Дарси
хештаншиносї» (ќ. 1 - 1989, к. 2 - 1991) гирд омадаанд.
Мубоњисањое, ки дар бораи вазъи забони миллї, дар бораи
зарурати маќоми расмии давлатї гирифтани он ва таъмини
заминаи зарурии амали иљтимоъии њамаљонибаи забони давлатї
хеле ба тундї давом кард (1985-1990) ва идомаи он њанўз гоњ-гоње
ба назар мерасад, бо далелу бурњони илмї ва оњанги публисистї
ба шуури миллї таъсир расонид.
Чандин љашни фарњангї, ки пас аз расидан ба истиќлол дар
Тољикистон баргузор шуд, барои пешрафти илми таърих ва
таърихи адабиёт мусоъидат кард. Ба хусус љашни њазораи
давлати Сомониён, њазору бисту панљсолагии Ибни Сино, њазору
саду панљоњсолагии Рўдакї, љашни Фирдавсї, Сайид Алии
Њамадонї, Мавлавї Љалолиддини Румии Балхї, Носири Хусрав
барои густариши пажўњиши домандори илмї, барои такомули
ёди фарњангии миллат сабаб шуд.
Љаноби Олї Эмомалии Рањмон – Раиси Љумњурии
Тољикистон чандин пажўњиши мукаммали илмї дар таърихи
мардуми тољик анљом дод. Дар китобњои ў бисёр масъалањои
муњимми таърихи ањди бостон ва даврони оли Сомон
њамаљониба баррасї шудааст, таърихи тољикон бо назардошти
таљрибаи таърихии нав, ки дар даврони истиќлол ба даст омад, аз
бинишгоњи пешвоне, гирифтааст, арзёбї гардид. Нигаристан аз
ин дидгоњи баланд имкон дод, ки моњияти таърихии баъзе
даврањои бештар созвор ба манфиатњои миллии замони истиќлол
маънидод шавад.
Эњтимол меравад, ки илм, хусусан илми таърих минбаъд
бештар фаъолият густариш хоњад дод. Ба њар њол дар марњилаи
њозираи таърихї зиёда зарур аст, ки илм беш аз пеш кўшо шавад.
33
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Чунин зарурати таърихї пеш омадааст, ки илм барои њалли
масьалахои бузурги рўз, барои таъини роњњои инкишофи
минбаъдаи миллат, барои муайян шудани њадафњои миллї ва
ормонњои маънавї, барои ташаккули худшиносии нави тољикон
ёрмандї кунад. Њоло бори вазифањои иљтимоъи дар дўши илм
зиёдтар шудааст. Асоси илмии пажўњишро суст накарда, балки
бештар ќувват дода, дар айни замон оњанги иљтимоъии онро
тавон бахшидан лозим меояд, то барои иљрои вазифањои таърихї
бештар таъсир дошта бошад. Њоло љомеа ба илмї асили
публисистї эњтиёљ дорад.
Агар имрўз зарур омадааст, ки манфиатњои кунунии
миллатро бо амиќбинї муайян кунем, лозим аст, ки сарнавишти
таърихии миллат амиќан ба андеша гирифта шавад, идеалњои
иљтимоъї, фарњангї, эстетикї ва ахлоќии вай, ки решањои
амиќрафтаи таърихї доранд, гаштаву баргашта њартарафа ба
санљиш оянд, то ки худогоњии миллат амиќтар равад ва мардум
бо огоњї аз худ ба сўи фардо ќадам гузоранд.
Оре, фароњам овардани заминаи илмии худшиносии миллат
лозим омадааст. Барои ин ки пояњои худшиносии иљтимоъии
таърихї, фарњангиву маънавї, ахлоќї, фалсафиву динии тољикон
бештар аз пештар устувор шавад, зарур омадааст, ки илм ба
хизмати љомеа камар бандад.
Муаллифи ин китоб, ки њоло ба даст гирифтаед, чандон
даъвои илмї надорад. Бисёр чизњое, ки дар ин китоб мавриди
бањс омадаанд, ба ањли илм ошкоранд. Бо вуљуди ин гўшрас
овардани онњо зарур дониста шуд. Дар асоси он чи дар илм
маълум аст, инчунин бо љалб кардани мадорике, ки шояд њанўз
кам мавриди мулоњизоти донишмандон ќарор ёфтаанд ва њатто
ба сабабњое дар бархе навиштањо аз онњо чашм пўшидаанд ва ё
баъзењо бо нияти норавое ба маънидоди тањрифкоронаи онњо
кўшидаанд, дар бораи сарнавишти тољикони Осиёи Миёна
34
Хуросон аст ин љо
андешањое ба диќќати хонандагони азиз расонидан мехоњем.
Ќисме аз мадраку матлабњое, ки дар ин китоб омадааст, дар
навиштањои пештараи муаллиф каму беш дахл шуда буд. Дил
мехоњад, ки онњо барои баррасии масьалањои муњимме боз ба кор
гирифта шаванд. Муаллиф аќида дорад, ки ин њама мадорик, ин
њама масъалањое, ки шояд чигунагии сарнавишти таърихии
тољиконро андаке падид оварад, зарур аст, то хадди имкон дар
доираи васеъе ба диќќати хонандагон расонида шаванд.
Ин зарурат аз он љо сар задааст, ки чун дар оѓози даврони
истиќлол консипсиюни инкишофи миллии тољикон бояд матрањ
шавад ва ин консипсиюн поя бар назарияи илмии њастии
таърихии мардуми тољик дошта бошад, бояд бидонем, ки дар
љодаи таърих бидуни идеяи миллї, бидуни як андешаи љомеъи
самтнамо наметавон ќадам зад. Миллат танњо бо вазифањои
имрўз, фаќат бо эњтиёљоти яклањзагї бояд мањдуд нашавад ва
дурнамо дошта бошад. Рў ба сўи эњёи миллї бояд рафт. Мардуми
тољик бояд марому маслаки миллии худро муайян кунанд, чунин
консипсиюни маънавии мављудияти худро ба вуљуд бисваранд,
ки барои устувор шудани бунёди маънавии фарњанги онњо, барои
интихоби тарзу тариќи зиндагии минбаъда ва робитаљўйї бо
фарњанги пешрафтаи кишварњои Шарќу Ѓарб, барои созмон
додани шаклњои фарњангии хоси худ имкон фароњам ояд. Ин
њама албатта аз он оѓоз меёбад, ки миллат чењраи хоссаи худро
бишиносад ва бидонад, ки рўњи хоси ў, тарзи тафаккур, тариќи
зиндагї, донишу таљрибаи иљтимоъии ў чи гуна будааст ва
минбаъд чи гуна бояд бишавад, њаёти интеллектуалї, эстстикї ва
маънавии хоси худро чи тавр бояд созмон бидињад, то ки барои
њама ањли башар низ љолиб ва судманд бошад.
Мо тасмим гирифтем, ки аввалан ду љињати масъалаи
худшиносї - масъалаи маънавият ва забонро аз назар гузаронем, ки
ба аќидаи мо дар мавриди мардуми тољик умдатарин унсури њастии
35
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
миллист. Умед аст, ки бо ёрмандии мутахассисон норасоињои ин
навиштаи мо ислоњ ва дигар љанбањои масъала ба маърази баррасї
кашида хоњад шуд.
Агар ин китоб барои такмили тасаввуроти миллат дар бораи
худ ва вазифањои таърихии рўз заррае кўмак намояд, муаллиф
худро ба ѓоят хушбахт хоњад донист.
Имрўз зиёда зарур аст, ки њар кас мадорике дар даст дорад,
дар бораи ин, ки вазъи кунунии миллати тољик чи гуна аст,
андешањои худро баён кунад, фикри худро дар бораи ин ки
дирўзи ин мардум чи гуна буд ва фардои вай чи гуна бояд
бишавад, бигўяд, дар бобати идеалњои маънавї ва њадафњои
миллии ин мардум изњори аќида намояд. Имрўз рўзест ки
сарнавишти миллат њељ яке аз афроди онро наметавонад бетараф
бигузорад. Њар касе бояд коре бикунад, андешае биронад.
Ояндаи миллат вобаста ба њамин андешаву амали њамагонї
хоњад буд.
Ба њукми ин зарурат камина боз чанд коѓаз сиёњ кардам.
Шояд боиси он шавад, ки дигарон њам андешае ба миён гузоранд
ва аз њамдастиву њамфикрї, аз роњи бањсу мунозира њаќиќат падид
ояд. Асли маќсад бо дастаљамъї пайдо кардани њаќиќат аст.
36
Хуросон аст ин љо
МАЪНАВИЯТ ВА ЭЊЁИ МИЛЛЇ
1
Маънавияти олї ва забони иќтидорманд дар таърихи баъзе
халќњо њамеша ё дар баъзе марњилањои муњим омили
сарнавиштсоз будааст.
Хусусан агар аз саргузашти таърихии мардуми тољик хулоса
бароварем, бояд бигўем, ки асоси њастии миллат забон ва
маънавият аст. Њастии миллат пеш аз њама дар фарњанг ифода
меёбад ва баёнгарии моњияти фарњанг барљастатар аз њама дар
забон муяссар мегардад. Фаќат мављудияти моддї ва љисмонї
нишонаи њастии инсон ва шахсе, халќеву миллате нест. Асли њастї
њастии маънавист. Он фарњанги маънавї, он арзишњои олии
инсонї, он фалсафаи њаёт ва фањмиши моњияти зиндагонї, он
орзуву омол ва идеали иљтимоъиву зебоишинохтї, ки мазмуну
мундариљаи њастии шахсеро муайян намудааст, дар ташаккули
шуур, дар маишат, урфу одат, ахлоќу одоби халќе ва миллате
бартарї дорад, бозгўи чигунагии њастии ин шахс, ин халќу ин
миллат аст. Ва ин њама нахуст дар забон ифода мешавад. Забон
аст, ки ин нишонањои њастии мардумонро ба љилва меорад, ба
худи онњо ва дигарон намоиш медињад, барои устуворї ва ривољу
равнаќи њар кадоме аз он аломатњо замина тайёр мекунад. Љањду
љадале дар роњи ифодаи њар чи мукаммалтари моњияти падидањои
њаёти маънавї - чи ифодаи шифоњї ва чи ифодаи катбию навишта
- ќувваю тавоноии забонро мунтазаман афзунї мебахшад. Ин
афзоиши иќтидору имконоти забон, масалан баёни нозук ва
37
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
барљастаи мафњумњои мураккаби фарњангї, илмию фалсафї,
адабию њунарї дар навбати худ боз барои амиќрафти маънавият
роњ њамвор мекунад. Ин аст, ки инкишофи забон ва фарњангу
маънавият сахт њамбастаи якдигар буда, њар ду чун ойинае њолати
якдигар, њолати шахс ва миллатро намудор меоранд.
Њар кас донистан хоњад, ки мардуми тољик чи мардуме
будаанд, бояд ба урфу одат ва ахлоќу русуми онњо, ба адабиёту
санъат (њунар), ба асарњои файласуфон ва ањли тасаввуф,
ахлоќномањо ва арзишњои исломї рў биёварад, бубинад, ки ин
мардум ба чи роњњо ба шинохти худ, ба шинохти дигарон ва
муњит, ба шинохти зоти илоњї расидаанд. Он кас ки ба шинохти
тољикон расидан мехоњад, бо мушоњидаи бевосита, бо дидани
шароити зиндагии кунунии онњо, бо мутолиаи таърихномањо,
асарњои фалсафї, мазњабї ва ѓайра метавонад ба маќсад бирасад.
Бисёре аз ин асарњоро аз тарљумаи русї, аз тарљумањои сершумори
аврупої метавон хонд. Огоњии њарљонибае аз ин тарљумањо
метавон пайдо кард. Лекин то он ки аз забони форсии тољикї
огоњии кофї нест, шинохти пурраи мардуми тољик ва њастии
маънавии ў даст нахоњад дод. Забон тарзи тафаккур ва сохтори
олами эњсосоти мардумро мукаммалтар аз њама падид меорад ва
шинохти њар халќе аз забони ў амиќтар муяссар хоњад шуд.
Халќеро шинохтан хоњем, ба забони ў бояд рў оварем. Аз роњи
забон ба нињонхонањои дил, ба дунёи маънавии халќ сар
даровардан бештар имкон дорад. Забон тамаркузгоњи арзишњои
маънавї буда, моњияти аслии ин арзишњоро дар сохтори худ, дар
имкониятњои ботинї ва ѓаномандињои худ, дар китоб, ки
муњимтарин љилвагоњи њис ва сухан, махзани андўхтањои андеша
ва ифодаи забонии он аст, таљассум додааст. Даст ёфтан ба асрори
забони халќе роњ ёфтан ба љањони маънавии ўст, яъне роњ ёфтан ба
моњияти њастии вай аст.
38
Хуросон аст ин љо
Њар шахсе аз тољикон њам агар ба роњи худљўиву худрасї
дарояд, моњияти њастии худ ва миллати худро шинохтан хоњад,
аввало лозим меояд, ки забони худро донад, ба асрори нињони
забони худ роњ ёбад, то ба њастии маънавии миллат бирасад. Он
гоњ худро хоњад ёфт.
Забон ва фарњанг - асоси маънавии њастї ду нишонаи
муњимми миллат аст, ки симои онро муайян мекунад, мавќеи онро
дар таърих ва дар байни миллатњои дигар таъйин менамояд.
Наќши њар миллат дар њаёти халќњои як минтаќаи таърихї ва дар
замонњои гуногун бештар аз таъсири њамин ду љанбаи
мављудияташ падид меояд. Бешак наќши иќтисодї ва сиёсии њар
миллате ва ё баъзе миллатњо дар таърих хеле муњим аст ва гоњ
якбора ањамияти махсус пайдо мекунад, вале бунёди љанбаи
иќтисодиву сиёсї ва ѓайра низ бар мабдаъи маънавист, инњо њам
аз маънавиёт сар мезананд ва пайомади онанд. Бино бар ин
мавќеъи њар халќеро дар таърих ё даврањои алоњидаи он, дар
сарнавишти халќњои атроф, дар муносибати байни онњо бештар аз
фарњанг, аз симои маънавї ва забони вай бояд љуст. Он чи халќеро
аз халќњои дигар тафовут медињад, вежагии фарњангї ва забон аст.
Њар халќе бо хусусиятњои назарраси маънавияту фарњанг ва
забони худ аз дигар халќњо фарќ мекунад ва наќше ки мањз аз
њамин хусусиятњо ба сафњаи таърих, ба сарнавишти дигар халќњо
боќї мегузорад, дар њаќиќат наќши таърихист. Аз ин наќш чењраи
хоси њар халќ намоён меояд. Мавќеи таърихии њар халќ, вобаста
ба он аст, ки маънавияти ў ба чи поя расидааст ва забонаш чи
иќтидоре дорад, аз ягон љињат мазиятеро соњиб аст ё не.
Оре, маънавият ва забон ду омили бунёдист, ки барои муайян
шудани њувияти миллат бештар аз дигар омилњо, зиёдтар аз дигар
хусусиятњо ањамият дорад. Агар маънавияти олї дар зиндагї
рањнамои халќ набошад, эњтимоли ќавї пеш меояд, ки халќ имкон
нахоњад ёфт муњимтарин сифатњои инсонии худро фаъол кунад, на
39
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
танњо имкон нахоњад дошт, ки арзишњои бузурги инсонї ба вуљуд
орад, балки хусусан агар ин халќ халќи сершуморе бошад, мумкин
аст рўзе бар сари халќњои олимаънавият чун балои осмонї
бирезад ва ќасри тамаддуни онњоро ба хоки сиёњ яксон бикунад.
Таърих дар Шарќу Ѓарб чандин бор гувоњи ин дањшат будааст.
Халќи тољик дар таърихи дуру дарози худ чанд бор ба чунин
њамла дучор омадааст. Бемаънавиятї балоест, ки ќуввањои
љисмонї, неруњои ѓайриинсонї, вањшониятро ба љунбиш меорад,
инсонро ба тундию тезї, ба љангу љўш ва харобкорї водор
месозад. Маънавият ќувваи бунёдкор аст, неруњои инсонии
одамизодро ба бунёдкорї сафарбар намуда, шахсро ба пояњои
баланди инсонї мерасонад, бо ин амал мардумро ба њам муттањид
месозад, халќњоро ба њам наздик меорад. Ин аст, ки маънавият
нишонаи асосии одамият, умдатарин омили инсонсоз аст. Аз ин рў
таърих њам моњиятан раванди муттасили маънавию фарњангист.
Модом ки маќсад аз зиндагї пеш аз њама на мављудияти љисмонї,
балки зисти одамвор, расидан ба мартабаи инсоният аст, пас
таърих роњи мардумон ба суи одамият, роњи халќњо ба сўи
арзишњои башарї, ба сўи маънавияту фарњанг аст, раванди
гирдоварии дастовардњои маънавист, ки симои инсонии мардумон
ва халќњоро муайян ва баќои умри инсонии онњоро таъмин
менамояд. Он чи мардумон ва халќњо аз њар даври таърих ба
наслњои баъдї боќї мегузоранд, њамин андўхтањои рўњи инсон ва
аќлу заковати ўст.
Бино бар ин барои муайян кардани моњияти њастии шахс ва
миллат бештар аз њама фарњангу маънавият ва чигунагии он ба
назар гирифта мешавад. Њангоми арзёбии наќши таърихии шахс
ва миллат низ меъёр аввало аз њамин љо ба даст меояд. Аз њамин
сабаб умумияти фарњанг, иштироку њамбуди фарњангї яке аз
нишонањои халќу миллат аст. Ба ин маънї љанбаи маънавию
фарњангї дар дараљаи аввали ањамият ќарор дорад. Аммо дар
40
Хуросон аст ин љо
таъмини баќои умри миллат гоњ забон дорои ањамияти дараљаи
якум аст. Дар ин маврид то чи андоза ањамияти калон доштани
забон аз ин маълум мешавад, ки халќе дар натиљаи як фољиаи
бузурги таърихї муваќќатан ё абадан, ќисман ё тамоман аз
тамаддуни олии худ мањрум гардад њам, шояд љисман боќї хоњад
монд, бо каму кости бисёре бошад њам, њастии фарњангии худро
давом хоњад дод, ба унвони воњиди этникие вуљуд хоњад дошт,
аммо агар аз забони миллї мањрум шавад, шояд мансубияти
миллии ў таѓйир хоњад ёфт.
Дар ин бобат таърих мисоли бисёр дорад. Дур наравем, ба
таърихи халќи тољик ва Осиёи Миёна рў оварем. Мардуми
Хоразм то ќарни 13 ба забони хоразмї ва форсї гап мезаданд ва
эронї ба шумор мерафтанд. Вале чун забони туркї
бипазируфтанд, турк шуданд ва њоло онњоро њаќќан ўзбек
медонем. Мардуми бисёр ноњияњои Фарѓона низ чун ба забони
туркї гузаштанд, тољикияти худро аз даст доданд. Солњое ки
камина љавон будам, академик А. А. Семёнов ба њар муносибат
гаштаву баргашта таъкид мекард, ки 150 сол пеш аз ин мардуми
Тошканд ба форсї сухан мекарданд, баъд ба ўзбекї гузаштанд. Ин
њаќиќат дар садаи 19 ба бисёр касон маълум буд ва яке аз русњое,
ки бо лашкари истилогари Русия омада буд, навиштааст, ки
«тошкандиён аксаран њамон тољиконанд, ки ... бо ўзбекон
омехтаанд»
1
. Ин гап чунин маънї дорад, ки тошкандиён то он гоњ
ки забонашон форсї буд, тољик буданд, аммо имрўз шубњае нест,
ки ўзбеканд. Ва њол он ки унсурњои асосии маданияти маънавии
онњо бо њамон устувории анъанавии пештара боќї мондааст ва
аксаран бо минтаќањои тољикнишини воњањои Осиёи Миёна
1
А.П. Хорошихин. Сборник статей, касающихся Туркестанского края
(Маљмўаи маќолањое, ки ба кишвари Туркистон оиданд). - Спб., стр. 226,
иќтибоси мо аз китоби Р. Масов Таджики: история с грифом совершенно
секретно» (Тољикон бо рамзи комилан сиррї). - Душанбе, 1995, сањ 142.
41
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
умумият дорад. Яке аз сабабњои ин ки тољикону ўзбекони водињои
Осиёи Миёна дар зисту маишат, расму одат, ахлоќу одоб,
мусиќиву раќс ва ѓайра аз њам фарќ надоранд ё кам тафовут
доранд, њамин аст, ки бисёре аз он узбекон дар гузаштаи наздик
тољик буданд ва асосан бо дигар шудани забон мансубияти
миллиашон таѓйир ёфт. Фарњангатон – урфу одат, хўроку пўшок,
суруду раќс ва ѓайра њама чунонки тољикї буд, њамчунон монд,
фаќат матни сурудњо ўзбакї шуд. Он љо тољику ўзбек асосан бо
забон аз њам фарќ мекунад.
Дар ин маврид забон нишонаи асосии миллат аст ва аз дигар
нишонањо зиёдтар ањамият дорад.
Ба ин ваљњ мардуми Бухорову Самарќанд, бисёре аз ањолии
Сурхондарёву Ќашќадарё Фарѓонаву Тошканд, ки њанўз ба
тољикї гап мезананд, агарчи дар шиноснома ўзбек навишта
шудаанд, тољиканд масалан аз тањќиќи мардумшиносони Санкт-
Петербург дар дањаи њаштоди ќарни бист маълум шуд, ки њаштод
фоизи ањолии вилояти Бухоро тољиканд). Онњоро дар њама
санадњои расмї ўзбек нависанд њам, то забони форсии тољикї дар
байни онњо зинда аст, њама тољик хоњанд буд. Ин забон дар
таъйини миллияти онњо далели асосист. Њатто баъзе тољикони он
сарзамин ихтиёран худро ўзбек ба ќалам дињанд њам, азбаски ин
ќаламдоди «ихтиёрї» натиљаи зўроварињои дерин аст, мо бояд
мансубияти миллии инњоро аз рўи меъёрњои объективии илмї
таъйин намоем.
Оре, дар байни мардумони ин сарзамин форсии тољикї њанўз
зинда аст. Њанўз њамин ки имкон шуд, мардум талаб менамояд, ки
мактаби тољикї кушода шавад, рўзномаи тољикї ба табъ расад,
форсии тољикї забони расмии идорахонањо бошад ва њоказо.
Баъзењо бо њайрату тааљљуб суол мекунанд, ки оё сабаби ин њама
љонсахтии забони форсии тољикї чи бошад? Аз чист, ки ин
42