Мишанич С. Фольклористичні та літературознавчі праці

Подождите немного. Документ загружается.

169

Ïîåòèêà ôîëüêëîðíèõ æàíð³â

ïåðåâäÿãàëèñü, òî êîìåäiàíòàìè. À Ãíàòà Ìàð÷åíêà íàðÿäèëè ïîêiéíèêîì,

à âñi ìàëè éîãî îïëàêóâàòè. Îò æiíêà Ãíàòà é ïî÷àëà ïëàêàòè, ùîá âèêà-

çàòè âñå ñâîº ãîðå ïåðåä ëþäüìè...»

[80].

Íàéäîñêîíàëiøi ç õóäîæíüîãî áîêó çðàçêè ñòâîðþâàëè òàëàíîâèòi

æiíêè, çîêðåìà òi, ùî âîëîäiëè ïîâíèì íàáîðîì ãîëîñiëüíèõ ìîòèâiâ òà

çíà÷íèì çàïàñîì ôîëüêëîðíîãî ðåïåðòóàðó, îáðàçíîþ ìîâîþ, áàãàòîþ óÿâîþ.

Òi æ, ùî íå íàðîäæóâàëèñÿ ç òàêèì òàëàíòîì, âèñëîâëþþ÷èñü ñëîâàìè

Â.Áåëîâà, êîðèñòóâàëèñÿ ñòâîðåíèì ðàíiøå, i õî÷à îáðàç ó áåçäàðíèõ

óñòàõ íåìèíó÷å ïåðåòâîðþâàâñÿ â øòàìï, öå áóëî âñå-òàêè êðàùå, íiæ

íi÷îãî

[81].

Öþ òåçó ìîæíà ïðîiëþñòðóâàòè ÷èñëåííèìè ïðèêëàäàìè. Öå æ

ïiäòâåðäæóº i ïðàêòèêà çàïèñóâàííÿ ãîëîñiíü: íàé÷àñòiøå çãîäó íà ïî-

âòîðíå âèêîíàííÿ ãîëîñiííÿ äàâàëè íîñi¿ áàãàòîãî ôîëüêëîðíîãî ðåïåð-

òóàðó, òâîð÷î îáäàðîâàíi æiíêè, âèçíàíi àâòîðèòåòè â äàíîìó îñåðåäêó.

Êîæíå ãîëîñiííÿ, ÿê âiäîìî, öå ïîºäíàííÿ òðàäèöiéíèõ ìîòèâiâ-

áëîêiâ òà ðîçïîâiäi ïðî íåáiæ÷èêà, âèñëîâëåííÿ âëàñíîãî ãîðÿ ãîëîñiëüíèöi.

I íàñêiëüêè îðãàíi÷íèì áóäå öå ïîºäíàííÿ ó ïëàíi ñòèëþ, çàëåæèòü âiä

îáäàðîâàíîñòi âèêîíàâöÿ.

Îñü ãîëîñèòü çà ñâîºþ ìàëåíüêîþ äî÷êîþ Ãàííà Ïðèñÿæíþê, æiíêà

iç áàãàòèì ôîëüêëîðíèì ðåïåðòóàðîì, íàòóðà âèñîêîïîåòè÷íà, òâîð÷à. Ó

ãîëîñiííi íàñòiëüêè ïðèðîäíî ïåðåïëåòåíi òðàäèöiéíi ëiðè÷íi ìîòèâè çi

ñïîãàäàìè ãîëîñiëüíèöi, iç âèñëîâîì ¿¿ ïî÷óòòiâ, ùî âàæêî ðîçðiçíèòè çà

ñòèëåì ñòâîðåíå åêñïðîìòîì i çàïîçè÷åíå, çàñâîºíå âïðîäîâæ æèòòÿ.

Ðîçïî÷èíàºòüñÿ ãîëîñiííÿ çâåðíåííÿì äî ïîìåðëî¿ äî÷êè, ïàðàëåëüíèì

íàíèçóâàííÿì ìîòèâiâ óñòàëåíèõ, âèñîêîïîåòè÷íî iíòåðïðåòîâàíèõ.

Íàãíiòàííÿ îäíîðiäíèõ åïiòåòiâ-îçíà÷åíü, äiºñëiâíèõ ïðèñóäêiâ ñòâîðþº

àòìîñôåðó âèñîêî¿ åìîöiéíî¿ íàïðóãè.

Îé Îäàðî÷êî, ìîÿ êâiòî÷êî, ìîÿ çiðî÷êî!

À êóäè æ òè, ïåðåïiëî÷êî, çàáèðàºøñÿ?

À õòî òåáå òàì äîãëÿíå, ïðèâiòàº, ðîçïèòàº, ìîÿ äîíå÷êî?

Îé òàòî÷êó íàø ðiäíåñåíüêèé!

À çóñòði÷àéòå òàì, à âiòàéòå ìîþ äîíå÷êó, ñâîþ âíó÷å÷êó!

À âiòàéòå, áðàòèêè, ñâîþ ñåñòðè÷êó, ìàëåíüêó ïòàøå÷êó,

Ùî âiäáèëàñü âiä ðîäó, ÿê òîé ëèñò ó âîäó.

Êóäè æ òè íàäóìàëà ïðîòè íî÷i?

Íàùî æ òîái õàòà òàêà ñìóòíà, íåâåñåëà?

À òè æ íàì, ïòàøå÷êî, ùåáåòàëà é íàñ ïîòiøàëà.

À õòî æ íàì áóäå ùåáåòàòè, íàøà äîíå÷êî, íàøà ùåáåòóøå÷êî?

Ìè âèäiëèëè îêðåìi áëîêè-ìîòèâè, ùîá íàî÷íiøå ïîêàçàòè, ÿê

îðãàíi÷íî âïëiòàº ãîëîñiëüíèöÿ â òðàäèöiéíi ìîòèâè ìîìåíòè iìïðîâiçàöi¿,

íàñòiëüêè âiëüíî ïîºäíóº îáðàçíiñòü âëàñíå ãîëîñiíü, íàðîäíî¿ ïiñíi òà

îñîáèñòî¿ òâîð÷îñòi, íåâèìóøåíî âèøèêîâóþ÷è âñå öå â ºäèíèé

àñîöiàòèâíèé ðÿä. Ïîõîâàííÿ äiâ÷èíè ÷è ïàðóáêà çàâæäè âiäáóâàëîñÿ ç

Ñòåïàí Ìèøàíè÷

170

åëåìåíòàìè âåñiëüíîãî îáðÿäó. Äîñâiä÷åíà ãîëîñiëüíèöÿ ìàéñòåðíî âè-

êîðèñòîâóº i öåé ìîòèâ.

Ñâîºðiäíiñòþ ãîëîñiííÿ Ãàííè Ïðèñÿæíþê º éîãî ãëèáîêà ëiðè÷íiñòü,

ïåðåâàãà ìîíîëîãi÷íî¿ ôîðìè íàä äiàëîãi÷íîþ. Æiíêà òîíêî âiä÷óâàº

ñèòóàöiþ i çâåðòàºòüñÿ òî äî âñiõ ïðèñóòíiõ, òî äî ðîâåñíèöü ïîêiéíî¿

äî÷êè, òî äî «ñèðî¿ çåìëi». Âiä ñïîãàäiâ ïðî ðàäiñòü, ÿêó ìàëà çà æèòòÿ

äî÷êè, âîíà ïåðåõîäèòü äî áåçðàäiñíîãî ìàéáóòíüîãî, ñòâîðþþ÷è âèñîêî-

ïîåòè÷íèé îáðàç: âñÿ ðîäèíà ñÿäå îáiäàòè, «à òâîÿ ëîæå÷êà áóäå ñèðiòêîþ

ëåæàòè; À ïðèéäå íi÷, à ÿ âñiõ äiòåé ïîùèòàþ, à òåáå íå äîùèòàþñÿ». Íå

çàáóâàºòüñÿ é îáðàç äîìîâèíè-õàòêè, «â ÿêié íåìà âiêîíå÷êà é íå [âèäíî]

ÿñíîãî ñîíå÷êà, ç ÿêî¿ íi ïîáiãòè, íi ðîçiãíóòèñÿ, íi ïîâåðíóòèñÿ». Ìàòè

ëèøå äâà ðàçè çâåðòàºòüñÿ äî ïîìåðëî¿ íà iìÿ, ùî ñâiä÷èòü ïðî îñòàòî÷-

íó âòðàòó ìàãi÷íî¿ ôóíêöi¿, àäæå ùå íå òàê äàâíî íàçèâàòè iìÿ ïîêiéíèêà

àæ íiÿê íå ìîæíà áóëî. Çäåáiëüøîãî âîíà íàíèçóº ðÿä ïåñòëèâèõ ïîðiâíÿíü,

åïiòåòiâ («êâiòî÷êà», «çiðî÷êà», «ïåðåïiëî÷êà», «ïòàøå÷êà», «ïòàñÿ», «ùå-

áåòóøå÷êà», «ëÿëå÷êà», «ìîëîäóøêà», «ëiáåäî÷êà», «áiëîçiðî÷êà», «ìàëåíüêå

ãîðîáåíÿòêî», «ëþáà äèòèíî÷êà» òà ií.), ùî íàäàþòü ãîëîñiííþ îñîáëèâî-

ãî åìîöiéíîãî çàáàðâëåííÿ. Çà áàãàòñòâîì òðàäèöiéíèõ ìîòèâiâ, çà

ìàéñòåðíiñòþ ¿õ ïîºäíàííÿ ç îñîáèñòèìè ïåðåæèâàííÿìè, çà âiä÷óòòÿì

ñèòóàöi¿ äàíèé çðàçîê ìîæíà ââàæàòè îäíèì ç íàéïîåòè÷íiøèõ ñåðåä

ãîëîñiíü ìàòåði çà äèòèíîþ.

Äîñëiäíèêè ñòâåðäæóþòü âèíÿòêîâiñòü ãîëîñiíü öüîãî öèêëó çà-

ãàëîì, ¿õ åìîöiéíèé i ìîðàëüíèé ìàêñèìàëiçì, ïîåòè÷íó äîâåðøåíiñòü, ùî

îáóìîâëåíî íåïðèðîäíiñòþ ñàìîãî ôàêòó ñìåðòi äèòèíè, êîëè åìîöiéíà

íàïðóãà ñòèìóëþºòüñÿ íåïåðåáîðíèì iíñòèíêòîì ïðîäîâæåííÿ ðîäó, ìà-

òåðèíñüêèìè ïî÷óòòÿìè, òà òiºþ îáñòàâèíîþ, ùî âèêîíàâöi ãîëîñiíü  öå

æiíêè ç ïåâíèì æèòòºâèì äîñâiäîì, çíà÷íèì ôîëüêëîðíèì áàãàæåì.

Êîæíèé öèêë ãîëîñiíü ìàº ñâîº êîëî óñòàëåíèõ ìîòèâiâ i îäíî÷àñ-

íî  ñïiëüíi ìîòèâè. Íàáîðîì ìîòèâiâ æiíêè êîðèñòóþòüñÿ äîâiëüíî,

òâîð÷î, çàëåæíî âiä ïàìÿòi, óÿâè, îáðàçíîãî ìèñëåííÿ, ÷óòòÿ ñèòóàöi¿

òîùî. Ó ãîëîñiííi Ïðèñÿæíþê çàãàëüíèìè º òàêi ìîòèâè, ÿê äîêið ïîìåðëié,

ùî ïîêèíóëà ðîäèíó, çâåðíåííÿ äî ðàíiøå ïîìåðëèõ ðîäè÷iâ çóñòðiòè

íåáiæ÷èöþ, äîãëÿíóòè ¿¿, ïîðiâíÿííÿ «äîìîâèíà  õàòà», çâåðíåííÿ äî

ïîêiéíî¿, çâiäêè ¿¿ ÷åêàòè, âçàºìîïðèìèðåííÿ. Îêðåìi ìîòèâè (âòðàòà

íàäi¿ ïðèõèëèòè ãîëîâó íà ñòàðiñòü áiëÿ ïîìåðëîãî, ïîõîðîí 

âåñiëëÿ òà ií.) âëàñòèâi òiëüêè ãîëîñiííÿì, îáºêòîì îïëàêóâàííÿ ÿêèõ º

íåçàìiæíÿ äiâ÷èíà ÷è ïàðóáîê.

Åïi÷íà ÷àñòèíà àíàëiçîâàíîãî, ÿê i áiëüøîñòi çðàçêiâ öüîãî öèêëó,

ïðîéíÿòà ëiðè÷íîþ òîíàëüíiñòþ, òîáòî ñïîãàäè ïðî ìèíóëå îðiºíòîâàíi

íà âèñëiâ òåïåðiøíiõ ïî÷óòòiâ ìàòåði:

À òè æ íàì, ïòàøå÷êî, ùåáåòàëà é íàñ ïîòiøàëà,

À õòî æ íàì áóäå ùåáåòàòè, íàøà äîíå÷êî, íàøà ùåáåòóøå÷êî?

À òè æ, áóâàëî, ïèòàëà, ïîêàçóþ÷è ïó÷å÷êîþ íà âñi áîêè:

171

Ïîåòèêà ôîëüêëîðíèõ æàíð³â

«Ùî òî, ìàìî÷êî?» «Ñâiò». «À òàì?» «I ç äðóãîãî áîêó ñâiò».

À òè æ äèâóâàëàñÿ, ùî òàêèé âåëèêèé i øèðîêèé ñâiò.

À íàùî æ ìåíi öåé ñâiò âåëèêèé, ÿê òåáå íà íüîìó íå áóäå,

Ìîÿ äî÷å÷êî, ìîÿ Îäàðî÷êî?

Ñòèëiñòè÷íî ñòàáiëiçîâàíi òðàäèöiéíi ìîòèâè ãîëîñiëüíèöÿ

îðãàíi÷íî ñïîëó÷àº ç ìîìåíòàìè ìèíóëîãî, ùî ñïëèâàëè ó ïàìÿòi

àñîöiàòèâíî:

Íiæêè æ ìî¿ áiëåñåíüêi, ÷îì íå áiãàºòå?

Î÷êè æ ìî¿ êàðåñåíüêi, ÷îì íå äèâèòåñü?

À äiâ÷àòêà æ òâî¿ ïðèéøëè,

À òè íå éäåø ç íèìè ãðàòèñÿ,

Íå ïðîìîâèø ñëîâà, íå óñìiõíåøñÿ äî íèõ.

À òè æ ëþáèëà äiòîê i ïðîñèëà, ùîá ïðèõîäèëè äî òåáå ãðàòèñÿ.

À äiòêè æ áóäóòü ãðàòèñÿ, ñîíå÷êî ñâiòèòè,

À òåáå ñåðåä äiòåé íå áóäå...

Ïiäõîäüòå, äiòî÷êè, áëèæ÷å,

ïîäèâiòüñÿ íà ñâîþ ïîäðóæåíüêó,

Áî âæå ¿¿ áiëüøå íå ïîáà÷èòå.

Àêöåíòóºìî óâàãó íà îäíîìó ç öåíòðàëüíèõ ìîòèâiâ äàíîãî çðàçêà

òà öèêëó çàãàëîì  ìîòèâi «ñìåðòi  âåñiëëÿ». Äîñëiäíèêè òðàêòóâàëè

éîãî ïî-ðiçíîìó: ÿê ðóäèìåíò îáðÿäó, òîáòî ÿê îáðÿäîâå äiéñòâî, ïåðåîñ-

ìèñëåíå çãîäîì â õóäîæíié îáðàç, ÷è òiëüêè ÿê õóäîæíié îáðàç. Â.Äàíè-

ëîâ ðîçãëÿäàº öåé ìîòèâ ÿê ñóòî îáðàçíèé çàñiá, ÿê ïîøèðåíå ó ôîëüêëîði

ïîðiâíÿííÿ: «Â ãîëîñiííÿõ öå ïîðiâíÿííÿ âèÿâèëîñü íå ïiä âïëèâîì îáðÿ-

äó, à º ñàìîñòiéíèé îáðàçíèé çàñiá... Îáðàçíà äîöiëüíiñòü öüîãî ïîðiâíÿííÿ

ïîëÿãàº ó òiì, ùîá æèâiøå i ÿñêðàâiøå âèñëîâèòè äóìêó ïðî ëèõó äîëþ,

ùî ñïiòêàëà äiâ÷èíó ÷è ïàðóáêà, ÿêèì òðåáà áóëî á âæå éòè äî øëþáó, à

íå â ÿìó...»

[82]. Òîáòî öåé ìîòèâ äîñëiäíèê òðàêòóº â ðóñëi éîãî îñíîâíî¿

êîíöåïöi¿ ãîëîñiíü ÿê ñïåöèôi÷íî¿ ôîðìè «ñòèëiñòè÷íîãî ðîçâèòêó ïî-

åòè÷íî¿ äóìêè»

[83], ÿê âèÿâ ïî÷óòòÿ âòðàòè i áîëþ.

Ñïðèéìàþ÷è öi òåçè ïiä êðèòè÷íèì êóòîì çîðó, ìè íå âiäêèäàºìî

¿õ, îñêiëüêè îáèäâi âîíè äîòè÷íi äî ñóòi ÿâèùà, àëå ïîÿñíþþòü éîãî

îäíîçíà÷íî i ïðÿìîëiíiéíî. Ãåíåòè÷íi êîðåíi ìîòèâó «ñìåðòü  âåñiëëÿ»

ñëiä øóêàòè ïåðåäóñiì ó ñâiòîãëÿäi òà â óÿâëåííÿõ ïåðâiñíîãî ñóñïiëüñòâà.

Ó öüîìó íàïðÿìêó ìè ìàºìî öiëêîì íàäiéíi òåîðåòè÷íi çàñàäè ôîëüêëî-

ðèñòè÷íî¿ ìåòîäîëîãi¿, ÿêà ðîçãëÿäàº õóäîæíº ìèñëåííÿ i õóäîæíº âè-

ðîáíèöòâî çàãàëîì ÿâèùåì âiäíîñíî ïiçíiì. Áåçïåðå÷íî, ùî îáðÿä «ïîõî-

ðîí  âåñiëëÿ» âèíèê â åïîõó, êîëè âñi ñêëàäîâi îáðÿäó ïîõîâàííÿ

´ðóíòóâàëèñÿ íà ìiôîëîãi÷íèõ óÿâëåííÿõ íàøèõ ïðåäêiâ i ñòâîðåííÿ

õóäîæíiõ öiííîñòåé ìàëî íåóñâiäîìëåíî-ñòèõiéíèé õàðàêòåð. Ó äàâíèíó

ñìåðòü ñïðèéìàëàñÿ ÿê ïîäîðîæ, ïðî ùî íåîäíîçíà÷íî ãîâîðèëè Î.Ïî-

òåáíÿ, Î.Âåñåëîâñüêèé òà ií. Ñàìå òàê âiäîáðàæåíà ñìåðòü â ãåðî¿÷íîìó

ïîåòè÷íîìó åïîñi, îñîáëèâî â äóìàõ, iñòîðè÷íèõ ïiñíÿõ òîùî. Ñàìå òàê

Ñòåïàí Ìèøàíè÷

172

òðàêòóº äðóãó ÷àñòèíó êàòåãîðiàëüíî¿ ïàðè «ñìåðòü  îäðóæåííÿ»

âåñiëüíà ïiñåííiñòü: îäðóæåííÿ äiâ÷èíè º íå ùî iíøå, ÿê ìàíäðiâêà â

÷óæó, äàëåêó ñòîðîíó.

Iç âiäêðiïëåííÿì ãîëîñiíü âiä îáðÿäó, iç âòðàòîþ îáðÿäîì òà

ãîëîñiííÿìè ìàãi÷íî¿ ôóíêöi¿ ìîòèâ «ñìåðòi  âåñiëëÿ» òðàíñôîðìó-

âàâñÿ â õóäîæíié îáðàç.

Áiëüøiñòü ãîëîñiíü çà äèòèíîþ, íåîäðóæåíèì ñèíîì ÷è äî÷êîþ

ïîáóäîâàíi ç ïåðåâàãîþ ëiðè÷íîãî åëåìåíòà. Ïîãëÿä ãîëîñiëüíèöi çâåðíå-

íèé íå ñòiëüêè â ìèíóëå, ñêiëüêè íà âèñëiâ áîëþ âòðàòè, ñïðÿìîâàíèé ó

âèáóäóâàíå óÿâîþ ìàéáóòíº çà ìîæëèâîãî æèòòÿ íåáiæ÷èêà. Õàðàêòåðíîþ

îçíàêîþ öèõ ãîëîñiíü º ðîçãîðíóòi ïîðiâíÿííÿ, âëàñòèâi íàðîäíié ëiðèöi

çàãàëîì, íàíèçóâàííÿ îäíîðiäíèõ iìåííèêîâèõ ÷è äiºñëiâíèõ çàêií÷åíü, ùî

ñïðèÿþòü óòâîðåííþ ñâîºðiäíèõ êóïëåòiâ-òèðàä, ïîäiáíî äî òèðàä äóìîâî-

ãî åïîñó. Êîæíèé òàêèé êóïëåò-òèðàäà  öå ðîçãîðíóòèé ïîåòè÷íèé îáðàç,

çàâåðøåíà äóìêà; ó íüîìó íàÿâíà áiëüøiñòü õóäîæíiõ òðîïiâ, ÿêèìè êîðè-

ñòóºòüñÿ ïiñåííà ëiðèêà, âêëþ÷àþ÷è é òàêi âiäíîñíî ðiäêi, ÿê êîíêàòåíàöiÿ.

Ìié ñèíî÷êó, ìié ãîëóá÷èêó!

Ìié ñèíî÷êó, ìîÿ é äèòèíî÷êî!

Ìîÿ äèòèíî÷êî, ìîÿ é ùèïî÷êî!

Ìîÿ ùèïî÷êà îäùèïíóëàñÿ,

Ìîº ÿáëó÷êî îäêîòèëîñÿ!

Ìîº é çåðíè÷êî, äå æ òåáå øóêàòü,

Äå æ òåáå é ïèòàòü?

Ìîÿ é ìàêiâêî!

Ìîÿ é ìàêiâêà îñèïàëàñÿ...

ßê òè çàöâiëà òà é íåíàäîâãî.

Ìîÿ é äèòèíî÷êî, ìîÿ é ðîäèíî÷êî,

ßê ìåíi òåáå çàáóâàòü?

ßê ìåíi áåç òåáå ïðèâèêàòü?

Òà ÿ æ êóäè íå ïiäó,

Òà ÿ æ òåáå íå íàéäó.

I äå æ òåáå ïîñàäèòü,

I äå æ òåáå ïðèùåïèòü,

Ùîá äî òåáå íà ïîðàäó õîäèòü?..

Õàðàêòåð ãîëîñiííÿ, ñïiââiäíîøåííÿ ó íüîìó ëiðè÷íîãî é åïi÷íîãî

íà÷àë çàëåæèòü íå ëèøå âiä îáºêòà îïëàêóâàííÿ, òâîð÷èõ íàõèëiâ

ãîëîñiëüíèöi, à é âiä åïi÷íî¿ äèñòàíöi¿, òîáòî íàñêiëüêè ÷àñ çàïèñó ãîëîñiííÿ

âiääàëåíèé âiä òðàãi÷íî¿ ïîäi¿, ÿêîþ âîíî âèêëèêàíå äî æèòòÿ. Âiäîìî, ùî

áiëüøiñòü ãîëîñiíü çàïèñàíi íå â ïðèðîäíèõ óìîâàõ ñàìîçàðîäæåííÿ, à íà

çíà÷íié âiääàëi âiä ïîäié òà íà ïðîõàííÿ ôîëüêëîðèñòiâ. Îðiºíòîâàíå íå

ñòiëüêè íà âèñëiâ âëàñíèõ ïî÷óòòiâ, óçâè÷àºíó àóäèòîðiþ, ñêiëüêè íà çàïèñ,

òàêå ãîëîñiííÿ âòðà÷àº ÷èìàëî åëåìåíòiâ õóäîæíüî¿ ñòðóêòóðè. Ïåðåâàæà-

þòü íàéòèïîâiøi ìîòèâè, ÿêi âèêîíàâèöÿ ìîæå ïðèãàäàòè é âiäòâîðèòè.

173

Ïîåòèêà ôîëüêëîðíèõ æàíð³â

Ìàéæå íà÷èñòî âòðà÷àºòüñÿ åïi÷íèé åëåìåíò, îñêiëüêè âií îáîâÿçêîâî

ïîâèíåí áóòè ïðèâÿçàíèé äî êîíêðåòíîãî âèïàäêó. Ëèøå ñïðàâäi òàëàíîâèòi

æiíêè ïåðåâàæíî ñòàðøîãî âiêó ìîæóòü «âiäòâîðèòè» êîëèøíº ãîëîñiííÿ

ó âñié éîãî åìîöiéíié íàñíàæåíîñòi ç áàãàòñòâîì ìîòèâiâ, åïi÷íîþ îïîâiääþ

ïðî íåáiæ÷èêà, ìiñòêiñòþ îáðàçiâ. «Âiäòâîðèòè» áåðåìî â ëàïêè, îñêiëüêè

éäåòüñÿ íå ñòiëüêè ïðî ðîáîòó âåðáàëüíî¿ ïàìÿòi, ñêiëüêè ïðî òâîð÷èé

ïðîöåñ: ãîëîñiëüíèöÿ çàíîâî ïåðåæèâàº òðàãi÷íó ïîäiþ, âæèâàºòüñÿ â îá-

ðàç, ëiïèòü éîãî çàíîâî.

Âiäîìèé çáèðà÷ íàðîäíî¿ òâîð÷îñòi Â.Â.Ñîêië 1983 ð. çàïèñàâ

ãîëîñiííÿ çà äî÷êîþ, ó ÿêîìó éäåòüñÿ ïðî äîñèòü âiääàëåíi ïîäi¿. Ñiì

ðîêiâ òîìó òðàãi÷íî çàãèíóëà äî÷êà ãîëîñiëüíèöi, çàëèøèâøè ñèðîòàìè

òðüîõ äiòåé: «Âæå, äiòèíêî, ñåìèé ðiê ÿ çà òåáå íå ìîæó çàáèòè. Òàêîãî

äíèêà íåìà, îáè ÿ íå ïîïëàêàëà, îáè ÿ çà òîáîâ íå ïîçàâîäèëà...»

Â îñíîâi ãîëîñiííÿ îïîâiäü ïðî ñàìó òðàãåäiþ, òàê, ÿê ¿¿ ïåðåæèëà

ìàòè çàãèáëî¿, à öå, â ñâîþ ÷åðãó, îáóìîâèëî ïåðåâàãó åïi÷íî¿ ÷àñòèíè òà

åïi÷íî¿ òîíàëüíîñòi âñüîãî ãîëîñiííÿ:

Ié-éî-éîé, äiòèíêî ìîÿ, äiòèíêî..,

ß òåáå â íåäiëüêó öiëèé äåíü âèçèðàëà,

ß ñÿ òåáå íå ìîãëà äî÷åêàòè.

Ié-éî-éîé, ìåíi ââå÷åði ïðèéøëè, ïîâiëè, ùî ìîÿ äiòèíêà

ïåðåâåðíóëàñÿ íà òðàêòîði...

ß Ãàëèíêó íà ðóêè âçÿëà òà é äî ñóñiä ïîáiãëà.

À ñóñiäêè, âíè âñüî çíàëè, ëèø ìåíi, äiòèíêî, íå êàçàëè.

Ié-éî-éîé, ÿ ãîëèéêà, äiòèíêî, áiãëà ïîíèæ ñåëà...

ß ïîíèæ ñåëà çèéøëà,

Ìåíå ëþäè «ä òîái íå ïóùàëè,

Áî ìåíi ëþäè ñòàëè êàçàòè:

«Âàøà Ìàðüêà çäîðîâà, ëèø òðîõà ïîáèòà...

ª¿ âçÿëè ó áîëüíèöþ... ¿õ îáîº».

Ié-éî-éîé, òà é ìåíå çàâåðíóëè...

Ó öüîìó ãîëîñiííi âñå ïiäïîðÿäêîâàíå îïîâiäi ïðî òðàãi÷íèé âè-

ïàäîê, à óñòàëåíi ìîòèâè âèãëÿäàþòü íàâiòü äåùî íåïðèðîäíüî. Öå

âiä÷óâàºòüñÿ íàñàìïåðåä òîìó, ùî âñi òðàäèöiéíi ìîòèâè ïiäïîðÿäêîâàíi

òåïåðiøíüîìó ÷àñîâi, òîáòî ÷àñ âèêîíàííÿ çáiãàºòüñÿ àáî áëèçüêèé äî

õóäîæíüîãî ÷àñó, à âñå ãîëîñiííÿ ïiäïîðÿäêîâàíå ïîäiÿì ñåìèði÷íî¿

äàâíîñòi. Òîìó òðàäèöiéíi ìîòèâè, áåç ÿêèõ íå îáõîäèòüñÿ æîäíå ãîëîñiííÿ,

òóò ìàþòü âèãëÿä àíàõðîíiçìó, øòó÷íèõ âñòàâîê.

Ié-éî-éîé, äiòèíêî ìîÿ, äiòèíêî,

Äå òè ñÿ âiä ìåíå âèëàäæóºø ó òàêó äàëåêó äîðîãó, äiòèíêî?

Ié-éî-éîé, õòî ñÿ â òîòó äîðîãó âèëàäæóº,

Íèõòî ñÿ ç íå¿ íå âåðòàº...

Òà é òè ñÿ, äiòèíêî, äî ìåíå íå âåðíåø...

Êóäè ÿ õîæó, òåáå âèçèðàþ óæå ñåìèé ðiê...

Ñòåïàí Ìèøàíè÷

174

Ñâîº êîëî ìîòèâiâ ìàþòü ãîëîñiííÿ çà áàòüêàìè. Òîé ôàêò, ùî

ãîëîñÿòü ïðåäñòàâíèêè ìîëîäøîãî ïîêîëiííÿ  äiâ÷àòà é ìîëîäèöi, 

îáóìîâèâ äåùî áiëüøó ïèòîìó âàãó â íèõ óñòàëåíèõ êëiøå, òðàäèöiéíèõ

ìîòèâiâ. Öå íå çíà÷èòü, ùî â íèõ çðiñ õóäîæíié åëåìåíò, íàâïàêè, ïðåâà-

ëþâàííÿ óñòàëåíèõ êëiøå, áîÿçíü àáî íåâìiííÿ â òîìó æ ñòèëi âèñëîâè-

òè âëàñíi ïî÷óòòÿ, ñòâîðèòè îáðàç ïîìåðëîãî â íàéáiëüø òèïîâèõ éîãî

ïðîÿâàõ äåùî ïðèíèæóþòü õóäîæíié ðiâåíü öüîãî öèêëó. Ðàçîì ç òèì

ñëiä ìàòè íà óâàçi õàðàêòåð çàïèñiâ, ÿê³ çäåáiëüøîãî çäiéñíþâàëèñÿ

ñëiäàìè ïîäi¿. Ïðè ïîâòîðåííi ãîëîñiííÿ âòðà÷àëî ÷èìàëî åëåìåíòiâ,

ïîâÿçàíèõ iç ñèòóàöiºþ. Òiëüêè öèì ìîæíà ïîÿñíèòè ôðàãìåíòàðíiñòü

áiëüøîñòi ãîëîñiíü ó çàïèñàõ Î.Ìåòëèíñüêîãî, Î.Ìàëèíêè, I.Âîëî-

øèíñüêîãî, Ñ.Áðàéëîâñüêîãî òà ií.

Ó çâÿçêó ç öèì ìè íå ìîæåìî ïîãîäèòèñÿ ç äóìêîþ òèõ

äîñëiäíèêiâ, ÿêi, ðîçðiçíÿþ÷è ãîëîñiííÿ ó ïðèðîäíié îáñòàíîâöi òà

ãîëîñiííÿ «íà çàìîâëåííÿ», ñòàâëÿòü âèùå â õóäîæíüîìó ïëàíi îñòàííº.

Ãîëîñiííÿ ó ïðèðîäíîìó éîãî ôóíêöiîíóâàííi, ñòâåðäæóº À.Ã.Âàñèëüºâ,

«âiäçíà÷àþòüñÿ ìåíøîþ ìîòèâîâàíiñòþ, íiæ ãîëîñiííÿ-âiäòâîðåííÿ...

Â îñòàííüîìó âèïàäêó ãîëîñiëüíèöÿ äàº ïîâíiøó êàðòèíó, ðîçðîáëÿº ðÿä

ìîòèâiâ, ÿêi çîâñiì âiäñóòíi â ãîëîñiííi «ïðè ïîêiéíèêó». Òàê, ãîëîñiííÿ

çà îäíiºþ é òiºþ æ ëþäèíîþ, çàïèñàíå â äíi ïîõîâàííÿ i ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ,

çîâñiì âiäìiííi çà çìiñòîì. Ó äðóãîìó âèïàäêó ìè ìàºìî áiëüø äåòàëüíó

é îáðàçíó êàðòèíó, íiæ ó ïåðøîìó»

[84]. Ç öiºþ òåçîþ ìè íå ïîãîäæóº-

ìîñü â ïðèíöèïi, îñêiëüêè éäåòüñÿ ïðî ðiçíi òèïè ãîëîñiííÿ, ïiäïîðÿäêîâàíi

ôóíêöiîíàëüíî ðiçíié óñòàíîâöi. Ìîâà éäå ïðî âëàñíå ãîëîñiííÿ i âòî-

ðèííó éîãî ôîðìó, âèÿâëåíó â ñïåöèôi÷íié ñèòóàöi¿, òîáòî âèêîíóâàíó

íà çàìîâëåííÿ. Çðîçóìiëî, ùî ðiçíà ïî÷àòêîâà óñòàíîâêà íà âèêîíàííÿ

äàº çäåáiëüøîãî ðiçíi ðåçóëüòàòè, àëå ôîëüêëîðèñò çàâæäè â îñíîâó

ñâî¿õ ñïîñòåðåæåíü i âèñíîâêiâ ïîâèíåí êëàñòè òâið ó éîãî àâòåíòè÷íî-

ìó çâó÷àííi. Êðiì òîãî, ÿê ïîêàçóº ïðàêòèêà òà ïîðiâíÿííÿ çíà÷íî¿ êiëüêîñòi

çàïèñiâ «íà çàìîâëåííÿ» i çàïèñiâ, çäiéñíåíèõ ó ïðèðîäíiõ óìîâàõ, âèñíî-

âîê À.Ã.Âàñèëüºâà ìîæå áóòè âiðíèé ëèøå â îäèíè÷íèõ âèïàäêàõ, â

îñíîâíié æå ìàñi àâòåíòè÷íi ãîëîñiííÿ áàãàòøi, õóäîæíüî äîâåðøåíiøi.

Îðiºíòàöiÿ íà êîíêðåòíó ñèòóàöiþ çáiëüøóº â öèõ ãîëîñiííÿõ åïi÷íó

÷àñòèíó, òîáòî îïîâiäi ïðî äîáði ñïðàâè íåáiæ÷èêà, â òîé ÷àñ ÿê ó

ãîëîñiííÿõ «íà çàìîâëåííÿ» öÿ ÷àñòèíà ìîæå áóòè çîâñiì âiäñóòíÿ.

Ãîëîñiííÿ «íà çàìîâëåííÿ» çäåáiëüøîãî ëèøå íà îêî äîâåðøåíiøi õó-

äîæíüî, îñêiëüêè îáìåæåíi òðàäèöiéíèìè ìîòèâàìè.

ßêùî ãëÿíåìî ïiä öèì êóòîì çîðó íà öèêë ãîëîñiíü çà áàòüêàìè, òî

ïîìiòèìî, ùî ìàéæå âñi äàâíi çàïèñè çäiéñíåíi íà çàìîâëåííÿ, îñêiëüêè

ñòàíîâëÿòü ñîáîþ âàðiþâàííÿ òðàäèöiéíèõ ëiðè÷íèõ ìîòèâiâ, à åïi÷íà

÷àñòèíà, òîáòî îïîâiäü ïðî êîíêðåòíi äîáði ñïðàâè íåáiæ÷èêà, ïîäàíà

ôðàãìåíòàðíî àáî é çîâñiì âiäñóòíÿ. Öå ïîçíà÷èëîñÿ é íà îáñÿçi òâîðiâ.

Òàê, ÿêùî íàéáiëüøi òåêñòè ãîëîñiíü ó äàâíiõ çàïèñàõ ìàþòü 3040 ðÿäêiâ,

175

Ïîåòèêà ôîëüêëîðíèõ æàíð³â

òî ñó÷àñíi çàïèñè ïåðåâèùóþòü 150200 ðÿäêiâ, òîáòî ðiçíèöÿ â îáñÿçi â

45 ðàçiâ. Òàêó ðiçíèöþ ìîæíà ïîÿñíèòè òiëüêè õàðàêòåðîì âèêîíàííÿ

«íà çàìîâëåííÿ», ïðîïóñêîì ó äàâíiõ çàïèñàõ ñèòóàòèâíèõ ìîìåíòiâ

ãîëîñiíü, áåçïîñåðåäíiõ ñïîãàäiâ ãîëîñiëüíèöi, ÿêi, íà äóìêó çáèðà÷iâ, ìàëè

ñóòî ëîêàëüíå çíà÷åííÿ i íå çàâæäè âòiëåíi â âèñîêîõóäîæíþ ôîðìó.

Àëå öå âæå ñïåöèôiêà æàíðó, íå âðàõîâóâàòè ÿêó ôîëüêëîðèñò íå ìàº

ïðàâà.

Êðiì çàãàëüíèõ äëÿ âñiõ ãîëîñiíü ìîòèâiâ, iíòåðïðåòîâàíèõ òóò

äåùî ïî-ñâîºìó (ðèòîðè÷íi çâåðíåííÿ äî ïîêiéíèêà iç ïèòàííÿìè, ÷îìó

âií ïîêèíóâ ðiäíþ, êîëè ÷åêàòè éîãî â ãîñòi òîùî, ïðîõàííÿ äî ðàíiøå

ïîìåðëèõ çóñòðiòè áàòüêà, ìàòið i ïîòóðáóâàòèñÿ ïðî íèõ, ïîðiâíÿííÿ

äîìîâèíè  õàòè òà ií.), äëÿ äàíî¿ ãðóïè ãîëîñiíü õàðàêòåðíi ìîòèâè

íàðiêàííÿ íà ñèðiòñüêó äîëþ, âiä÷óòòÿ áåççàõèñíîñòi. Öå ìîòèâè, âòiëåíi â

íåïåðåâåðøåíié õóäîæíié ôîðìi â âiäïîâiäíèõ öèêëàõ ïîáóòîâî¿ ëiðèêè,

ãåíåòè÷íî âèõîäÿòü ç ãîëîñiíü. Ñïîðiäíåíiñòü ïðîñòåæóºòüñÿ ó ïåðøîìó-

ëiïøîìó ãîëîñiííi çà ìàòiðþ:

Ìîÿ é ìàòiíêî, ìîÿ é ãîëóáîíüêî!

Òà êóäè âè âèáðàëèñü, òà êóäè âè íàðÿäèëèñü?

Òà íà êîãî ðîçñåðäèëèñü, íà êîãî é ðîçãíiâàëèñü?

×è âè íà áàòåíüêà,

×è âè íà ñâî¿õ ñèðiò ìàëåñåíüêèõ?

Ëþäè íà ñëîáîäè iäóòü òà ïèñüìà øëþòü,

À âè äî íàñ íå ïðèéäåòå i ïèñüìà íå ïðèøëåòå.

Òî çîçóëi áóäóòü ëiòàòü òà ðàíåíüêî êóâàòü,

À ÿ âèéäó òà áóäó ñâîº¿ ìàòiíêè ïèòàòü:

«Òà çîçóëåíüêè ñèçåíüêi, ñîëîâåéêè ðÿáåíüêi,

Òà âè âèñîêî ëiòàëè òà äàëåêî áóâàëè,

Òà ÷è âè ìîº¿ ìàòiíêè íå âèäàëè?»

Òà äå òåáå, ìàòiíêî, ïðèùåïèòü,

Ùîá äî òåáå íà ïîðàäó õîäèòü?

Ïðèùåïëþ ÿ âàñ äî áèëèíè,

Òî âè íå ïðèéìåòåñü,

Òà ïîñàäæó ÿ âàñ, ìàòiíêî, íà ïîêóòi,

Òî âè é ïîõèëèòåñü,

Òà ïðèõèëþ ÿ ñâîþ ãîëîâîíüêó äî õîëîäíî¿ ñòiíè,

Òî âîíà ìåíå íå íàãðiº.

Òà ïðèõèëþ ÿ ñâîþ ãîëîâîíüêó äî ÷óæî¿ ÷óæèíè,

Òî âîíà ìåíå íå ïîæàëiº...

Çà ðiâíåì õóäîæíüî¿ äîâåðøåíîñòi, ïîåòè÷íîñòi, ãëèáèíîþ åìîöiéíîãî

âèñëîâó äðóãå ìiñöå ïiñëÿ öèêëó ãîëîñiíü çà äèòèíîþ ïîñiäàþòü ãîëîñiííÿ

çà ÷îëîâiêîì. Ïðè÷èí òóò êiëüêà. Ñåðåä íèõ i òà, ùî ãîëîñÿòü çäåáiëüøîãî

æiíêè ñòàðøîãî ïîêîëiííÿ çi çíà÷íèì æèòòºâèì äîñâiäîì, áàãàòèì ôîëü-

Ñòåïàí Ìèøàíè÷

176

êëîðíèì ðåïåðòóàðîì, i òà, ùî îïëàêóºòüñÿ ãîäóâàëüíèê ðîäèíè, çàõèñíèê

i ïîðàäíèê, òîáòî òîé ôóíäàìåíò, íà ÿêîìó òðèìàëàñÿ öÿ íàéìåíøà ñóñïiëüíà

ëàíêà.

Òå, ùî ãîëîñiííÿ çà ÷îëîâiêîì âèêîíóâàëèñÿ ïåðåâàæíî íåìîëîäè-

ìè æiíêàìè, ñëóæèëî íàäiéíîþ îñíîâîþ îðãàíi÷íî¿ ºäíîñòi öüîãî âèäó

íàðîäíî¿ òâîð÷îñòi ç îáðÿäîì. Ñàìå öi æiíêè áóëè òiºþ ëàíêîþ â

çáåðåæåííi òðàäèöiéíîãî íà÷àëà ãîëîñiíü, íà ÿêèõ îðiºíòóâàëèñÿ ñåðåäíº

i ìîëîäøå ïîêîëiííÿ.

Àðõiòåêòîíiêà êîæíîãî áiëüø-ìåíø ïîâíî çàïèñàíîãî ãîëîñiííÿ,

âèêîíàíîãî íàâiòü ïåðåñi÷íèìè âèêîíàâöÿìè, ñêëàäàºòüñÿ ç êiëüêîõ öiëêîì

âèçíà÷åíèõ ÷àñòèí, âèòîêè ÿêèõ ñëiä øóêàòè â äàâíüîìó îáðÿäi ïîõîðî-

íó òà â òâîð÷îñòi êîëèøíiõ ïðîôåñiîíàëüíèõ ãîëîñiëüíèöü. À îñêiëüêè

ïîñëiäîâíiñòü îêðåìèõ ÷àñòèí îáðÿäó âíàñëiäîê îáºêòèâíèõ ïðè÷èí çáå-

ðåãëàñÿ (õî÷ i çi çíà÷íèì ôóíêöiîíàëüíèì ïåðåîñìèñëåííÿì), äî ïåâíî¿

ìiðè çáåðåãëàñÿ i ïîñëiäîâíiñòü íàéâàæëèâiøèõ ìîòèâiâ ãîëîñiííÿ,

ïðèêðiïëåíèõ êîëèñü äî òiº¿ ÷è iíøî¿ ÷àñòèíè îáðÿäó.

ßê óæå âiäçíà÷àëîñÿ, îäíèì iç ïî÷àòêîâèõ íàéâàæëèâiøèõ åïiçîäiâ

ïðàäàâíüîãî ïîõîðîííîãî îáðÿäó, öüîãî ñâîºðiäíîãî äðàìàòèçîâàíîãî

iãðèùà, áóâ ìîìåíò ðîçøóêiâ âèíóâàòöÿ ñìåðòi, çÿñóâàííÿ ïðè÷èí ñìåðòi.

Åâîëþöiÿ íàðîäíîãî ñâiòîãëÿäó ïðèâåëà äî ïåðåîñìèñëåííÿ öüîãî ìîòè-

âó ÿê â îáðÿäi ïîõîðîíó, òàê i â ñàìîìó ãîëîñiííi. Âií íå òiëüêè âòðàòèâ

ïèòîìó âàãó â ãîëîñiííi, à é âòiëåíèé çäåáiëüøîãî â ðèòîðè÷íèõ ôiãóðàõ,

ó ÿêèõ ïðîñòåæóºòüñÿ ëèøå âiääàëåíèé çâÿçîê ñó÷àñíîãî ãîëîñiííÿ ç

âàæëèâèì ðèòóàëîì ïîøóêiâ âèíóâàòöÿ ñìåðòi â äàâíèíó. Áiëüøå òîãî,

ãîëîñiëüíèöÿ iíîäi áåðå âèíó ñìåðòi íà ñåáå ÷è íà áëèçüêèõ ðîäè÷iâ, ùî

âiäáèâàº ãiðêîòó âòðàòè i ìàº öiëêîì iíøå ñìèñëîâå íàâàíòàæåííÿ

ïîðiâíÿíî çi ñìèñëîì öüîãî ìîòèâó â äàâíi ÷àñè. «Äðóæèíî ìîÿ äîðîãà!

×èì ÿ òåáå òàê ïðîãíiâèëà?»- çâåðòàºòüñÿ æiíêà äî ïîêiéíîãî ÷îëîâiêà.

«Îé ãîñïîäàðþ ìié, ãîñïîäàðþ ìié! Òè æ òî ðàíî ïîêèäàºø íàñ, ÷îãî æ

òè, ìié ìèëèé, çàáàæàâ? ×èì òè îãîð÷èâñÿ? ×è òîái òàê òºæêî æèòè

áóëî íà ñâiòi, ÷è òîái äiòè áóëè íå ìèëi?»

Âèíîñ ïîêiéíèêà ç õàòè â äàâíèíó ñóïðîâîäæóâàâ îáðÿä ïðîùàí-

íÿ íåáiæ÷èêà ç ïðèñóòíiìè i ïðèñóòíiõ ç íåáiæ÷èêîì. Ãðóïà ðÿäæåíèõ

ñïèíÿëà òðóíó i âiä iìåíi íåáiæ÷èêà çâåðòàëàñÿ äî ïðèñóòíiõ ç ïðîõàí-

íÿì ïðîñòèòè éîãî çà êîëèøíi ìîæëèâi ïðîâèíè, i íàâïàêè, âiä iìåíi

ïðèñóòíiõ çâåðòàëàñÿ äî íåáiæ÷èêà íå ïðè÷èíÿòè øêîäè òèì, õòî çàëè-

øàºòüñÿ æèòè. Îáðÿä âçàºìîïðèìèðåííÿ, ïðîùàííÿ çàëèøèâ ãëèáîêå

êîðiííÿ â ãîëîñiííÿõ ó ïåâíèõ ñëîâåñíèõ ôîðìóëàõ, çâåðíåííÿõ äî

íåáiæ÷èêà òà âñiõ ïðèñóòíiõ. «À ïðîùàéòå æ éîìó, À âèáà÷àéòå æ éîìó!»

÷àñòi ôîðìóëè ãîëîñiíü ó ðiçíî÷àñîâèõ çàïèñàõ, ùî çàñâiä÷óº ¿õ äàâíiñòü

i ñòiéêiñòü. Ùå ÷àñòiøèìè º ôîðìóëè-çâåðòàííÿ âiä iìåíi ïðèñóòíiõ òà

ñàìî¿ ãîëîñiëüíèöi, ñóòü ÿêèõ âiäáèâàº êîëèøíi âiðóâàííÿ, ùî ïîêiéíèê

ìîæå øêîäèòè æèâèì, ïî÷óòòÿ ñòðàõó ïåðåä ìåðòâèì, ÿêîãî âñiëÿêî

177

Ïîåòèêà ôîëüêëîðíèõ æàíð³â

òðåáà çàäîáðèòè. «I ÷îãî òè íà ìåíå ðîçãíiâàâñÿ? ×è ÿ òîái, ìié õàçÿ¿íå,

ïîñòiëîíüêè íå ñëàëà? ×è ÿ òîái ïèòî÷êè íå äàâàëà?»

Ñëîâåñíi ôîðìóëè ïðèìèðåííÿ  öå íå ùî iíøå, ÿê ðóäèìåíò

âiäïîâiäíîãî îáðÿäîâîãî äiéñòâà â äàâíüîìó ïîõîâàííi, ÿêi âòðàòèëè

ñâîº ïåðâiñíå ôóíêöiîíàëüíå íàâàíòàæåííÿ i çíà÷íîþ ìiðîþ ñòàëè ñóòî

ðèòîðè÷íèìè ôîðìóëàìè ãîëîñiííÿ.

Ìiöíiøå, íiæ îáðÿä âçàºìîïðèìèðåííÿ, â ãîëîñiííÿõ çáåðåãëîñÿ iíøå

îáðÿäîâå äiéñòâî, ïîâÿçàíå ç êóëüòîì ïðåäêiâ, ç âiðóâàííÿìè â òå, ùî

íåáiæ÷èê ìîæå áóòè çâÿçóþ÷îþ ëàíêîþ ìiæ äàâíî ïîìåðëèìè é æèâèìè.

Ïåðåæèòêè ðîäîâèõ óÿâëåíü, ùî êîëèñü ìàëè ðîçãîðíóòèé îáðÿä, âiðóâàííÿ,

ùî ïîêiéíèê iäå â äàëåêó äîðîãó, ïî ÿêié óæå ïðîéøëè ðàíiøå ïîìåðëi,

íàáóëè ó íàø ÷àñ ìåòàôîðè÷íîãî õàðàêòåðó; íàòîìiñòü ÷iëüíèìè ñòàþòü

ñîöiàëüíi ìîìåíòè, îñîáèñòi ïåðåæèâàííÿ ãîëîñiëüíèöi.

À äðóæèíîíüêî æ ìîÿ, äðóæèíîíüêî!

Íàùî æ òè îä íàñ âè¿æäæàºø?

Íàùî òîái ìî¿ ñèíî÷êè âîðîòà îä÷èíÿþòü?

Ó ÿêó òè äîðiæåíüêó âè¿æäæàºø?

×è òè íà ÿðìàðîê, ÷è íà çàðîáiòêè?

Ïiñëÿ ïðèáóòòÿ ïîõîðîííî¿ ïðîöåñi¿ íà öâèíòàð êîëèñü õîð

ãîëîñiëüíèöü çâåðòàâñÿ äî âæå ïîõîâàíèõ ðîäè÷iâ ç ïðîõàííÿì âèéòè

íàçóñòði÷ íåáiæ÷èêó, ïðèéíÿòè éîãî äî ñâîãî ãóðòó, ïîäáàòè ïðî íüîãî.

Ìîæëèâî, ùî ñâîãî ÷àñó öåé îáðÿä ìàâ äðàìàòèçîâàíèé õàðàêòåð: ðÿäæåíi

çóñòði÷àëè ðÿäæåíèõ. Ó ãîëîñiííÿõ ðóäèìåíòè öüîãî îáðÿäó ìàþòü ñâî¿

ôîðìè âèñëîâó. «Òà òè âæå îä ìåíå éäåø, ïðèêàçóº ãîëîñiëüíèöÿ,

òà òàì æå é òàòî, é áàáóíÿ, é ñåñòðè... Òà âæå æ òàì çiéäiòüñÿ òà ñêëàäiòüñÿ,

òà íàïèøiòü õî÷ ¿äíå ïèñüìî. Ïåðåäàâàé ïîêëîí i Iâàíîâi, i Ñòåïàíîâi, i

Âëàñîâi, é Ïàíàñîâi... ßê æå âè òàì ïðèñòðî¿òåñÿ? ßê æå âè òàì áóäåòå

ïðîæèâàòü?» I ùå ïðèêëàä: «À âèéäè (iìÿ) äî íå¿, à ïðèéìè òàì ¿¿, à

ïðèãîëóá ¿¿, ÿê ÿ ãîëóáèëà, à íàãîäóé ¿¿ â ïîíåäiëîê ðàíî, à ðîç÷åøè ¿¿, ÿê

ÿ ðîç÷iñóâàëà, à âìèé ¿¿ ç íåáåñíî¿ ðîñè».

Òóò æå, íà öâèíòàði, ðîçiãðóâàëàñü çàêëþ÷íà ÷àñòèíà îáðÿäó ïîõî-

âàííÿ  îñòàííº ïðîùàííÿ ç íåáiæ÷èêîì, îñíîâíèì ìîòèâîì ÿêîãî áóëî

çàïðîøåííÿ ïðèéòè â ãîñòi, òà ãîäóâàííÿ ïîìåðëîãî, çâè÷àé, ðóäèìåí-

òè ÿêîãî çáåðåãëèñÿ â Êàðïàòàõ òà íà Âîëèíñüêîìó Ïîëiññi äî íàøèõ

äíiâ. Çàïðîøåííÿ íåáiæ÷èêà â ãîñòi- îäèí ç íàéïîåòè÷íiøèõ ìîòèâiâ,

íàÿâíèõ â óñiõ ãîëîñiííÿõ. Îñü ÿê âií ðåàëiçóºòüñÿ â ãîëîñiííi çà

÷îëîâiêîì:

«Êîëè æ ìåíi òåáå, ìîÿ äðóæèíîíüêî, äîæèäàòü?

Êîëè ìåíi ñòîëè çàñòèëàòü?

×è ìåíi íà Ðiçäâî, ÷è ìåíi íà Âåëèêäåíü?

×è íà Ñâÿòó íåäiëîíüêó?

À ÷è ìåíi ç Ìèêîëè  òà é íiêîëè?

Âiäêiëü ìåíi òåáå âèãëÿäàòü?

Ñòåïàí Ìèøàíè÷

178

×è ç ãîðè, ÷è ç äîëèíè, ÷è ç âèñîêî¿ ìîãèëè?

×è ç ãëèáîêîãî ÿðó, ÷è ç äàëåêîãî êðàþ?

Òà íå éäè æ ïîëåì, áî íiæå÷êó ïîêîëåø,

Òà íå éäè æ ìîðåì, áî óòîíåø,

À éäè æ ïîïiä ãîðîþ.

Òà áåðè é ìåíå ç ñîáîþ.

Òà áóäóòü, ìîÿ äðóæèíîíüêî, ñàäè ïðîöâiòàòü,

Òà áóäóòü çîçóëåíüêè êóâàòü,

À ñîëîâåéêè ùåáåòàòü,

Áóäóòü ìåíi, íåùàñíèöi, æàëþ çàâäàâàòü.

À ÿ âèéäó çà âîðiòå÷êà òà é áóäó ïèòàòü:

«Âè, çîçóëåíüêè ñèçåñåíüêi,

À ñîëîâåéêè ìàëåñåíüêi,

Òà âè âèñîêî ëiòàºòå,

Âè äàëåêî áóâàºòå,

×è âè íå ÷óëè, ÷è âè íå áà÷èëè ìîºé äðóæèíîíüêè âiðíåíüêî¿?

ßê áà÷èëè, òî õâàëiòüñÿ,

ßê ïîáà÷èòå  ïîêëîíiòüñÿ ìî¿é äðóæèíi âiðíåíüêié.

Õàé æå âií ïðèéäå òà íåõàé ìåíå îäâiäà».

ßê ïðîäóêò ïåðåâàæíî iíäèâiäóàëüíî¿ òâîð÷îñòi ãîëîñiííÿ âáèðà-

ëè âñå, ÷èì æèâ íàðîä, ùî éîãî îñîáëèâî õâèëþâàëî â òîé ÷è iíøèé

iñòîðè÷íèé ïåðiîä. Çìiíè òðàäèöiéíèõ åëåìåíòiâ ïîåòèêè ãîëîñiíü íàé-

ïåðøå òîðêàëèñÿ åïi÷íî¿ ¿õ ÷àñòèíè, òîáòî îïîâiäi ïðî äîáði äiëà íåáiæ÷èêà.

Ëiðè÷íà ÷àñòèíà, âòiëåíà â ñòiéêèõ òðàäèöiéíèõ ôîðìóëàõ-ìîòèâàõ, çàçíà-

âàëà ìåíøèõ çìií, òà âñå æ îêðåìi ìîòèâè íå ìîãëè íå ðåàãóâàòè íà

õàðàêòåð íîâîãî ñâiòîãëÿäó, íîâîãî ìèñëåííÿ, îáóìîâëåíîãî çìiíàìè

iñòîðè÷íèõ ôîðìàöié, çðîñòàííÿì êëàñîâî¿ ñâiäîìîñòi íàðîäó. Íåäàðåìíî

ñàìå ãîëîñiííÿ Â.I.Ëåíií ââàæàâ ïåðøîêëàñíèì ìàòåðiàëîì âiäáèòòÿ

ñâiòîãëÿäó íàðîäó, éîãî ïðàãíåíü i óñòðåìëiíü

[85]. Êîæíå ãîëîñiííÿ

âèõîäèòü äàëåêî çà ìåæi iíòåðåñiâ òiëüêè äàíî¿ ðîäèíè, äàíîãî îñåðåäêó;

â êëàñîâîìó ñóñïiëüñòâi âîíî âòiëþº ïîãëÿäè íàðîäó íà òå ÷è iíøå

ñóñïiëüíå ÿâèùå, ó íüîìó çðîñòàº ïèòîìà âàãà ñîöiàëüíèõ ïðàãíåíü íàðî-

äó. Ñîöiàëüíèé åëåìåíò ïðîíèêàº íàâiòü â óñòàëåíi òðàäèöiéíi ôîðìóëè,

çîêðåìà â òàêi, ÿê çÿñóâàííÿ ïðè÷èí ñìåðòi, íàðiêàííÿ ãîëîñiëüíèöi íà

ñâîþ äîëþ, îïëàêóâàííÿ ñèðiòñòâà òîùî. ×è íå íàéâèðàçíiøå öi ìîìåíòè

ïðîñòåæóþòüñÿ â ãîëîñiííÿõ çà ÷îëîâiêîì:

«×îëîâi÷å ìié, çàòóëî ìîÿ!.. À íà êîãî æ òè ìåíå òåïåð ïîêèäàºø?

À ìè æ áiãàëè-çàïîáiãàëè, çà ïîçè÷åíi ãðîøi äiòåé õîâàëè. À â íàñ áóëî â

õàòi ïî äâà ìåðöi, à áóëî é òàê, ùî êóñêà õëiáà íå áóëî, à ìè îäíå îäíîãî

øàíóâàëè é æàëóâàëè... Õòî ìåíå òåïåð ñëàáó, ïîìèëóº é ïîæàëóº? Äiòè

ðîçiéøëèñÿ ïî ãîðàõ, ïî äîëèíàõ, ïî ÷óæèõ êðà¿íàõ, à íàì Áîã íå äàâ ó ïàði

âiêà äîæèòè. À ìè âiñiì ïîõîðîíiâ âiäáóëè i âiñiì âåñiëü ñïðàâèëè. À íå

áóëî â íàñ íi âîëiâ, íi êîðiâ, à ç îäíèõ ïàëüöiâ, ç îäíèõ ñòàðàëèñü. Ìè ãiðêî